5- دادخواهي فاطمة زهراء (علیها السلام)

6- سهم ذي القربي يعني فاطمه (علیها السلام)

7- شناخت فاطمة زهراء (علیها السلام) در ميان مردم

8- مقام بضعة الرسول (صلی الله علیه و آله و سلم) براي مردم

9- شناخت جاهلان و ستم كاران

10- شناخت چپاولگران عالم و تابعين آن ها

11- روز رسوائي غاصبين و ظالمين

12- روز مظلومي فاطمة زهراء (علیها السلام)

13- روز معرّفي منحرفان از دين خدا و سنّت پيعمبر (صلی الله علیه و آله و سلم)

14- روز غصب خلافت پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)

15- روز غصب خلافت اميرمؤمنان (علیه السلام)

16- روز رسوائي فرعونيان عالم

17-روز رسوائي دروغ گو در حكم خدا

18- روز سرنگوني دشمن

19- روز دفاع از حريم ولايت و امامت

20- روز امتحان مردم ، مهاجرين و انصار

21- روز بيان كردن قرآن

22- روز معرّفي كردن رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)

ص: 2

23- روز شناخت اميرمؤمنان (علیه السلام)

24- روز توحيد و شناخت خداوند

25- روز بيداري اهل دين در تكاليف و وظايف خود

26- روز واضح كردن سريره دشمنان

27- روز باثبات رساندن حقّانيّت دين

28- روز دليل قاطع و بارز آوردن بر خصم

29- روز برملاء ساختن نقش هاي غاصين و طالمين

30- روز عدم نفع پشيماني غاصبان در قيامت

31- روز اعلان خطر چپاولگران

32- روز اعلان مجازات و كيفر حرام خواران

33- روز بيان امامت و ولايت است

34- روز دادخواهي مظلوم از ظالم است.

35- روز بيان سرنوشت مسلمانان است.

36- روز احتجاج و دليل آوردن عليه خصم است .

37- روز هشدار دادن مريدان جاهل و نادان است.

38- روز آشكار كردن دروغ و افتراء است.

39- روز آتش گرفتن قلب دشمن است.

40- روز رسوا كردن شيطان و مَرَدَه او است

ص: 3

41- روز خاموش كردن هدف شوم دشمن و بر افروختن نور خدا ، آيه 8 صف و 32 توبه

42- روز حقّانيّت شيعه است

43- روز تثبيت كردن قانون ارث است.

44- روز دليل واضح بر عصمت كبري آن حضرت (علیها السلام) است.

45- روز شناخت منيع مقام آن بزرگوار است.

46- روز غلبه بر دشمن و خصم است.

47- روز شهود و عيان است.

48- روز محكوم كردن منكر حقّ است.

49- روز خط بطلان كشيدن بر باطل است.

50- روز روشن شدن افكار جاهليّت است .

51- روز محو شدن سُنَن جاهليّت است.

52- روز بطلان خلافت غصبي است.

53- روز بطلان كردن حكومت انتخابي شُورائی است .

54- روز باطل كردن كوركورانه جاهليّت است .

55- روز هشدار دادن به دنيا پرستان و حكّام ظَلَمَه

56- روز پاسخ منطقي دندان شكن به زورگويان

57- روز بيان كردن فلسفه احكام

58- روز درهم شكستن شوكت و قدرت جبّاران عالم است.

ص: 4

59- روز طوفان حقّ بر عليه باطل است.

60- روز ابهّت قدرت و شُكُوه اسلام

61- در يك كلمه روز مأيوس كردن شيطان و مَرَدَه اوست و بيان كردن ايمان و كفر اسلام و نفاق و بطلان شُوارئي حكومتي و ستم گري است .

يوم الشروع چهارشنبه 9 جمادي الاوّل 1432

عبدعاصي ، فيض الله ويسي

ص: 5

بسم الله الرَّحمن الرَّحيم

و صلّي الله علي محمّد و آله الطّاهرين

و لعنة الله علي اَعدائهم و مُعانديهم اَجمعين سيّما الناصبي حقوقهم

كه در سال 322 بر مؤلف قرائت و تصحيح شده كه به سندهاي مختلف روايت كرده (1)

( مراد سندهاي فوق الذكر است ) و نيز مسعودي در كتاب ( مُروج الذهب )

چاپ نجف ، ص 12 – اشاره به خطبه نموده ، و باز ابوالفضل احمدبن ابي طاهر از دانشمندان عصر مأمون عباسي متولد سال 204 در كتاب ( بلاغات النِساء ) به چند سند آن را روايت كرده

1- راوي مي گويد : من نزد ابوالحسن زيدبن علي بن الحسين (علیهم السلام) در مورد گفتگوي فاطمه (صلوات الله علیها) با ابوبكر موقعي كه حضرتش را از تصرّف فدك بازداشت ، مذاكره كردم و گفتم : عامّه در مورد اين خطبه سخني دارند و آن اين است كه مي گويند : اين خطبه انشاء ابوالعينا است و ربطي به صدّيقه طاهره صلوات الله و سلامه عليها ندارد . زيد در پاسخ گفت: «من خود بزرگان خاندان ابي طالب را مي ديدم : كه اين خطبه را از پدران خود نقل مي كردند و نيز من اين خطبه را از پدرم علي بن الحسين (علیه السلام) به ترتيب از فاطمه (علیها السلام) حديث مي كنم . علاوه همين خطبه را بزرگان شيعه روايت كرده و به يك ديگر تدريس مي كردند ، قبل از آن كه جدّ ابوالعينا متولد شود . »

2- اين خطبه را حسن بن علوان از عطيّه عوفي و او از عبدالله بن الحسن از پدرش نقل كرده مؤلف بلاغات النساء از قول راوي نقل مي كند كه ، زيد گفت : چگونه روا نمي دارند اين سخن فاطمه صلوات الله و سلامه عليها باشد . در صورتي كه حاضرند بزرگترين سخن را به عايشه نسبت دهند ، امّا در نسبت اين خطبه به جدّه ام ، ترديد مي كنند ؟ اين نيست مگر عداوتي كه با ما اهل بيت دارند .

3- جعفربن محمّد كه در ديار مصر است و او را در ، رافقه ديدم گفت: پدرم براي من حديث كرد و گفت : موسي بن عيسي ما را خبر داد و گفت : پدرم براي من حديث كرد و گفت : موسي بن عيسي ما را خبر داد و گفت : عبيدالله بن يونس ما را خبر داد و گفت : جعفر احمر ، ما را از زيدبن علي بن الحسين (علیه السلام) از عمه اش زينب بنت اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب (علیه السلام) صلوات الله عليهم ، حديث كرد ، ابوالفضل احمد بن ابي طاهر گفت : من همة اين حديث را فقط در نزد ابي حفان ديدم .

ص: 7

و از طريق خاصّه ( شیعه ) سيّد مرتضي در كتاب نفيس شافي (1)

بدو طريق نقل فرموده :

1- ابوعبدالله محمد بن عمران مرزباني ( نقل شده است كه از مشايخ شیخ مفيد بوده ) از محمّدبن احمد كاتب از احمد بن عبيدالله نحوي از زنادي از شرقي بن قطامي از محمد بن اسحاق از صالح بن كيسان از عروة از عايشه

2- به تحويل سند (2) مرزباني از احمدبن محمّد مكّي از محمّدبن قاسم يماني از ابن عايشه ( ابوعبدالرّحمن عبيدالله بن محمّد بن حسين تيمي ) و سیّد ابن طاووس در كتاب طرائف ص 263 قسمتي از خطبه را كه در احتجاج است ذكر كرده .

از شيخ اسعدبن شفروة در كتاب فائق از شيخ حافظ ثقه و معظم ( در نزد عامه ) احمد بن موسي مردويه اصفهاني از كتاب مناقب وي از اسحاق بن عبيدالله بن ابراهيم از شرقي بن قطام از صالح بن كيسان از زهري از عائشه روايت كرده است .

شيخ صدوق محمّد بن علي ابن بابويه متوفّاي 371 روايت كرده مي گويد : خبر داد ما را علي بن حاتم از محمّد بن اسلم از عبدالجليل يا قطاني از حسن بن موسي خشاب از عبدالله بن محمّد علوّي از رجالي از اهل البيت (علیهم السلام) از زينب بنت اميرالمؤمنين (علیه السلام) از فاطمه (علیها السلام) با تحويل سند و نیز می گوید: خبر داد ما را علي بن حاتم از محمّد بن عمير از محمّد بن عمّارة از محمّد بن ابراهيم مصري از هارون بن يحيي ناشب از عبيدالله بن موسي عيسي از عبيدالله موسي معمري از حفص احمر از زيدبن علي بن الحسين شهيد از عمّه اش زينب بنت اميرالمؤمنين (علیه السلام) با تحويل سند ، قسمتي را در علل الشرايع كه متضمّن بيان فلسفه تشريع احكام است ، از ابن المتوكّل ، از سعد آبادياز برقي از اسماعيل بن مهران از احمدبن جابر از زينب (علیها السلام) روايت كرده است ، شیخ مفيد در مجالس ابياتي را كه در خطبة مذكور است به سند زير نقل مي كند .

جعاني از محمّد بن جعفر حسني از عيسي بن مهران از يونس از عبدالله بن محمّد سليماني هاشمي از پدرش از جدّش از زينب دختر اميرالمؤمنين صلوات الله عليهما مي گويد : همين كه فرمان ابوبكر

ص: 8

بر غصب فدك و عوالي صادر شد . فاطمه (صلوات الله علیها) مأيوس شد، به سوي قبر پدر برگشت و خود را بر روي قبر انداخت و تظلّم نمود و گريه كرد و در آخر اين ابيات را خواند :

قدكان بعدك اَنْباء و هنبثة

لوكنتَ شاهد هالم تكثر الخطب

يعني : پس از تو خبرها و حادثه ها روي داد ، اگر تو حاضر بودي كار به اين جا نمي كشيد .

لذا مي بينيم احدي از دانشمندان اماميّه و عامّه ، اشكالي بسند روايت نكرده اند مگر اين كه مُعاندین از دشمنان اهل البيت (علیهم السلام) ، آن را به ابوالعينا محمّد بن قاسم اهوازي بصري ، نسبت داده اند و آن چه از ترجمه آن به دست مي آيد يكي از دانشمندان علم ادب، عربي بيش نبود و مايه اي جز ادب عربي نداشته .

اديبي چگونه قدرت دارد كه ، در مسائل پيچيده الهيّات و نبوّت و فلسفه شرايع احكام و احتجاج قرآن چنين سخني ايراد كند ؟

ولي عناد را چاره اي جز اين نيست .

علاوه بر اين ، سيّد مرتضي علم الهدي كه منكر حُجيّت خبر واحد است ، به اين معني كه مدّعي است دليل قطعي بر حجيّت نوعي آن نداريم ، در كتاب شافي در اثبات امامت و وصايت در رد (مغنيالحَجّاج قاضي عبدالجبّار معتزلي) به خبر واحدي كه محفوف ( گردا گرد آن ، پيچيده ) به قرائن قطعي و مفيد علم باشد . استدلال و احتجاج كرده است و حال آن كه طبق نظريه خود نمي بايست استدلال و احتجاج كرده باشد ، چون خبر واحد است ،(1)

پس معلوم مي شود قرائن قطعيّه در اين مورد بوده است كه بر مدّعاي خود استدلال نموده و اعتبار اين خطبه هم نيز بجهت نقل مشايخ اماميّه عَلَي الخُصوص سيّد علم الهدي و دانشمندان عامّه ، موجب حصول درجه اعلاي اطمينان به اين خطبة شريفه است .

ص: 9

يك مطلب جالبي را از مرحوم شريعت نمازي اصفهاني نقل مي كنند ، كه در ماه جمادي الثاني اقامه تعزيه حضرت صدّيقه كبري (صلوات الله علیها) ، مي نمود . و خود آن مرحوم منبر مي رود و عين خطبه را عنوان سخن قرار مي داد و با احاطة عجيبي كه به فنون اسلامي داشت و حافظة خارق العاده اش بيانات بسيار عالي ، ايراد مي فرمود و مي توان گفت كه : حق نشر اين خطبه را اداء مي نمود . تا روزي مشغول افاده داده شرح خطبه بود كه: گوش و عقل همه مستمعين را جلب خود نمود . گويند در آن هنگام يكي از كم مايگان و اندك بضاعت اهل علم ، هم در كنار عالمي كه در مجلس نشسته و گوش به شرح خطبه آقاي شريعت نمازي مي داد . او سربگوش آن عالم برد و آهسته گفت : اين خطبه از قدرت يك زن خارج است و آن را اميرالمؤمنين (علیه السلام) در شب ، تعليم فرموده است آن عالم خيلي ناراحت مي شود از گفتار ناهنجار او همين كه ، آن كم مايه اين سخن را گفت سخن مرحوم شريعت نمازي هم تمام شد ، در بالاي منبر با صداي بلند گفت : «فقال الملعون دعوها فانّهامعلّمة » يعني ملعون (عمر) گفت : او را ترك كنيد زيرا شبانه اين حرف ها را علي تعليمش داده است .

آن عالم به آن كم مايه گفت : جوابت را بشنو و متوجّه كرامت باش ( و ديگر اشكال بي مورد نكن )

نيز ابن ابي الحديد معتزلي در شرح نهج البلاغه در شرح نامة « عثمان بن حنيف » در فصل اول اساتيد مختلف ، خطبة بانوي عظمي اسلام فاطمه زهرا (علیها السلام) را نقل كرده است او تصريح مي كند : اسنادي را كه من براي اين خطبه در اين جا آورده ام از هيچ يك از كتب شيعه نگرفته ام .

سپس اشاره به كتاب معروف «سقفيه» از ابوبكر احمد بن عبدالعزيز جوهري كه از محدّثان معروف و بزرگ اهل تسنّن است ، كرده كه: او در كتاب خود از طرق كثير اين خطبه را نقل نموده است ابن اَبي الحديد تمام اين طرق را در شرح نهج البلاغه آورده كه اشاره شد .

سپس اضافه مي كند : هنگامي كه حكومت وقت تصميم بر غصب فدك گرفت، فاطمه (علیها السلام) با جمعي از زنان قريش به سوي مسجد آمد، در حالي كه راه رفتنش درست همانند راه رفتن رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بود و خطبه اي طولاني ايراد نمود .

ص: 10

نامبرده سپس همان خطبة معروف و مشهور را نقل مي كند . هر چند عبارت اين خطبه در نقل ها كمي متفاوت است .

2- علي بن عيسي اربلي نيز در كتاب «كشف الغُمّة» اين خطبة شريفه را از همان كتاب «سقفيه» ابوبكر احمد بن عبدالعزيز آورده است .

3- مسعودي در « مُروج الذهب » اشارة اجمالي به خطبه مزبور دارد .4- سيد مرتضي عالم بزرگ و مجاهد شيعه در كتاب « شافي » اين خطبه را از عايشه ، همسر پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل كرده است .

5- محدّث معروف مرحوم شيخ صدوق بعضي از فرازهاي آن را در كتاب علل الشرايع ذكر نموده است.

6- فقيه و محدّث مرحوم ، شيخ مفيد نيز بخشي از خطبه را روايت كرده است .

7- سيّد ابن طاووس در كتاب «طرائف» قسمتي از آن را از كتاب «المناقب» احمد بن موسي بن مردويه اصفهانی

كه از معاريف اهل تسنن است ، از عايشه نقل مي كند .

8- مرحوم طبرسي صاحب كتاب « احتجاج » آن را به طور « مرسل » در كتاب خود آورده است .

9- بحارالانوار مرحوم مجلسي 8/108 چاپ قديم و اين وديعة الهي را نسل بعد النسل ، به ما رساندند ماهم موظفيم به نسل هاي بعدي برسانيم و از شرّ دشمنان مصون و محفوظ بماند .

10- ابن طيفور [ احمد بن ابي طاهر معروف به ابن طيفور از اهالي خراسان در سال 204 در بغداد متولّد گرديده و در سال 280 از دنيا رفت ] در كتاب خود « بلاغات النساء » مي نويسد: ابوالفضل [مقصود خود ابن طيفور است ]

گويد با ابوالحسن [ زيدبن علي بن الحسين بن زيد ] شهيد پسر علي بن الحسين بن علي ابي طالب (علیهم السلام) كه با ابوالحسن علي بن محمّد معاصر بوده است .

ص: 11

چنانكه در صفحه 175 كتاب البلاغات آمده و حديث كرد مرا زيد بن علي بن الحسين بن زيد علوي و گفت : در حالي كه داشتم نماز مي خواندم ، زني به من رسيد، به اين مطلب مرحوم حاج شيخ محمّد تقيّ شوشتري در قاموس خود آگاهي و دست يافته است، زيرا جناب زيد در سال 128 به شهادترسيد و ابن طيفور در سال 280 از دنيا رفته است و نمي شود كه بين آن دو مذاكره و گفت گويي رخ داده باشد و شگفتي از برخي بزرگان عامّه مانند ابي ابي الحديد است كه اين گفتار را در كتاب خود ج 16 ص 252 از ابن طيفور نقل كرده و متوجّه اين مطلب نشده است .

زيدبن علي بن الحسين بن علي بن ابي طالب (علیه السلام) راجع به خطبه اي كه حضرت فاطمه (علیها السلام) به هنگام منع ابوبكر از تصرّف در فدك ، ايراد فرمود، صحبت كرده به او گفتم : اينان فكر مي كنند كه ، اين خطبه ساختگي است و از كلمات ابوالعيناء است ، زيرا سَبْك اين كلمات ، چنين مي نماياندكه : براي ايراد كلمات بليغ، اداء شده است .

وي در جوابم گفت : چنين گفت : من بزرگان خاندان ابوطالب را ديده ام كه اين خطبه را از پدران خود نقل كرده و به فرزندان خود مي آموزند و پدرم از جدّم برايم نقل كرد كه، اين كلمات را به حضرت فاطمه (علیها السلام) منسوب مي كرد . بزرگان شيعه آن را روايت كرده و پيش از آن كه جدّ ابوالعينا متولّد شود، در بين خود آن را درس مي دادند، نيز حسن بن علوان از عطيّه ( عوفي ) روايت كرده كه، وي اين خطبه را از عبدالله بن الحسن، شنيده كه وي از قول پدرش آن را نقل مي كرد ، سپس ابوالحسن گويد : اينان اگر دشمني مخصوصي با اهل بيت (علیهم السلام) ندارند ، چگونه به هنگامي كه ، مي شنوند اين خطبه از حضرت زهرا (علیها السلام) است، منكر آن مي شوند، ولي خود از عايشه به هنگام مرگ پدرش، كلماتي نقل مي كنند كه از كلمات حضرت فاطمه (علیها السلام) شگفت انگيزتر است ؟

بعد حديث را متذكّر مي شود .

وي [ ابن طيفور در بلاغات النساء ص 14] سند و طريق ديگري را نيز براي اين خطبه نقل كرده ، مي گويد :

حديث كرد مرا جعفربن محمّد كه ، مردي از اهالي مصر است و من او را در « رافقه(1)

» ملاقات كردم .

ص: 12

وي از پدرش از موسي بن عيسي ، از عبدالله بن يونس ، از جعفر الاحمر، از زيدبن علي (علیه السلام) از عمه اش زينب دختر اميرالمؤمنين (علیه السلام) روايت كند كه: هنگامي كه به حضرت فاطمه (علیها السلام) خبر رسيد كه: ابوبكر تصميم گرفته او را از تصرّف در فدك منع كند، چادرش را بر سر انداخت و آمد برای احقاق الحقّ خود

11- ابن ابي الحديد معتزلي در ذيل نامة حضرت علي (علیه السلام) به عثمان بن حنيف گويد :

[ شرح نهج البلاغه 16 ص 252]

سيّد مرتضي از ابوعبدالله مرزباني از علي بن هارون از عبدالله بن ابي طاهر از پدرش روايت كرده كه گويد : به ابوالحُسَین زيدبن علي بن الحسين بن علي بن ابي طالب (علیه السلام) گفتم : مردم اين خطبه را كه : به حضرت فاطمه (علیها السلام) منسوب است و گفته مي شود كه ، در هنگام جلوگيري از تصرّف فدك، ايراد فرموده ، منكر شده مي گويند كه از ساخته هاي ابوالعيناء است . زيرا سَبك سخنان چنان است كه كسي براي ايراد يك سخن بليغ ايراد خطبه كرده باشد . وي در پاسخ گفت : بزرگاني از خاندان ابوطالب را ديده ام كه آن را از پدران خود نقل كرده و به فرزندانشان تعليم مي دادند، و پدرم براي من آن را از پدرش نقل كرده به حضرت فاطمه (علیها السلام) رسانيده اين خطبه را نقل مي كرد . و بزرگان شيعه روايت كرده آن را به يك ديگر درس مي دادند، پيش از آن كه جدّ ابوالعيناء متولّد شود، و حسين بن علوان از عطيّه عوفي نقل كرده كه از عبدالله بن حسن بن حسن شنيده است كه، اين خطبه را از پدرش نقل مي كرده است . بعد ابوالحسين زيد ، گفت : اينان اگر دشمن اهل بيت نبودند ، چگونه با اين كه از عايشه به هنگام مرگ پدرش كلماتي عجيب تر از اين خطبه را نقل مي كنند . باز منكر انتساب اين خطبه به حضرت زهرا (علیها السلام) مي شوند ؟ پس از نقل كامل حديث و دو بيت اول ابيات ذيل را نقل مي كند .

ضاقَتَ

عَلَيَّ بلادي بَعْدَ ما رَحُبَتْ وَ سيمَ سِبطاكَ

خسْفاً فيهِ لي نَصَبُشهر و ديارم با گسترشی كه داشت ، بر من تنگ شد و نوادگان تو ، به ناچار خانه نشين شدند و مرا هم از آن بهره اي بود .

فَلَيْتَ قَبْلَكَ كانَ المَوْتُ صادَفَنا

قَوْمٌ تَمَنَّوا فَاُعْطوا كُلَّ ما طَلَبُوا

ص: 13

اي كاش پيش از تو مرگ به ما مي رسيد و ديگران هر آرزويي كه داشتند و به هر جا كه خواستند مي رسيدند.

تَحَهَّمَتْنا رِجالٌ وَ اسْتُخِفَّ بِنا

مُذْغِبْتَ عَنَّا وَ كُلُّ الاِرْثُ قَدْ غَصَبُوا

هنگامي كه تو از ديده ها پنهان شدي مرداني با تندي با مواجه شدند به ما توهين كردند .

تمام ميراث را ربوده ، غصب كردند ، راوي گويد : ما او را هيچ روزي گريان تر از آن روز نديدم . سيّد مرتضي گويد : خطبه بدين گونه از طرق مختلف و وجوه فراوان روايت شده است . هركس خواهان آن است ، از جاي مناسب خود ، آن را به دست آورد . وي [ ابن طيفور در بلاغات النساء ] سند ديگري براي اين خطبه نيز آورده است : از ابوعبيدالله محمّدبن عمران مرزباني از محمّد بن احمد كاتب از احمد بن عبيدبن ناصح نحوي ، از زيادي از شرقي بن قطامي از صالح بن كيسان از عروه از عايشه نقل شده است كه گويد : هنگامي كه به فاطمه زهراء (علیها السلام) خبر رسيد كه ابوبكر ، تصميم گرفته دست آن حضرت را از تصرّف در فدك كوتاه كند ، چادرش را بر سر انداخته همچنين [ همان مدرك ص 210 ] تمام آن چه كه در اين فصل مي آوريم از كتاب ابوبكر احمد بن عبدالعزيز جوهري در بحث سقيفه و فدك و اختلافات و ناراحتي هايي مي باشد كه، پس از رحلت ( شهادت ) حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) اتّفاق افتاده است . اين شخص [ ابي بكرجوهري ] دانشمندي محدّث ، ادب ثقه و مورد اطمينان و پرهيزكار است كه محدّثان او را مورد ستايش قرار داده نگاشته ها و تصنيفاتش را از او نقل كرده اند . . .ابوبكر گويد: محمّدبن زكريا از جعفربن محمّد بن عمّاره كندي ، از قول پدرش و او از حسين بن صالح بن حيّ از دو نفر از مردان بني هاشم از زينب دخترعلي بن ابي طالب (علیه السلام) روايت كرده است .

گويد و جعفربن محمّد بن علي بن الحسين، از پدرش نقل كرده است . . . ابوبكر گويد : عثمان بن عمران عجيفي از نائل بن نجيح بن عمير بن شمر [عمرو بن شمر ، ظاهراً ] از جابر جعفي از ابوجعفر محمّد بن علي (علیه السلام) ابوبكر گويد : و حديث كرد مرا احمد بن محمّد بن يزيد، از عبدالله بن محمّد بن سليمان از پدرش از عبدالله بن حسن بن الحسن، همه اين ها گفتند : هنگامي كه به فاطمه (علیها السلام) خبر رسيد كه : ابوبكر تصميم گرفته فدك را از آن حضرت بگيريد ، چادرش را بر سر انداخته به همراه گروهي از خويشاوندانش نزد او آمدند . . .

ص: 14

12- اديب و لغت شناس مشهور ابن منظور [ در لسان العرب ، ذيل مادّة « لمّ » گويد : و در حديث فاطمه رضوان الله عليها آمده كه آن حضرت در بين گروهي « لَمَّة » از زنان خويشاوند خود ، در حالي كه چادرش بر زمين كشيده مي شد ، نزد ابوبكر رفته به سرزنش و توبيخ او پرداخت .

13- لغت شناس و علم ادب ، ابن اثير [ ابن اثير ، النهاية ، ذيل مادة

« لمّه » گويد : در حديث فاطمه آمده است كه آن حضرت در بين گروهي « لمّة » گويد :

در حديث فاطمه (علیها السلام) آمده است كه ، آن حضرت در بين گروهي « لمّة » از زنان خويشاوندش در حالي كه: چادرش بر زمين كشيده مي شد نزد ابوبكر رفته به سرزنش و توضيح او پرداخت . . .

14- مورّخ و تاريخ نويش امين علي بن حسين مسعودي [ مسعودي ، در مروج الذهب ج 2ص311] گويد : و اخبار كساني كه از بيعت با ابوبكر خودداري كردند و مطالبي را كه ، بني هاشم در آن روز گفتند و داستان فدك و آن چه كه طرفداران نص و يا انتخاب در موضوع امامت گفتند ، و كساني كه:امامت و پيشوايي مفضول را مطرح كردند، و موضوع گيري فاطمه (علیها السلام) و سخنان آن حضرت را هنگامي كه به سوي مرقد مطهّر پدر بزرگوارش رفت . . .

15- استاد توفيق ابوعلم در كتاب خود [ توفيق ابوعلم ، اهل بيت ، ص 157] گويد :

زهرا رضوان الله عليها ، همچون ديگر افراد اهل بيت از فصاحت و بلاغت ، حظّ و بهره اي وافر داشت سخنانش داراي قافية موزون ، متناسب ، زيبا و هماهنگ بود . دل ها را به معاني اش و ارواج را با استواري مباني اش و پايه ها و نحوة ادا و بيانش ، جذب مي كرد . آن حضرت در بيان مطالب بيشتر از ديگران مفاهيمي روان و گسترده و كلماتي با سليقه و مطالبه قابل فهم و درس به كار مي برد ، اين ويژگي را در آن سخنراني و خطبه اي به كار برد كه : به هنگام بيعت ( مردم ) با ابوبكر و مخالفت آن حضرت با او در مسأله فدك ، ايراد كرد . وي پس از ذكر اين مطالب به نقل خطبه از ابن طيفور [ بلاغات النساء] مي پردازد و در پايان مي گويد : آن چه كه دربارة حضرت زهرا (علیها السلام) رضي الله عنها شهرت دارد . آن است كه : حضرت در عرضة مطالب ، توانا و سخنوري برجسته بود ، هر گاه بر جايگاه سخنوري مي نشست، دل ها و احساسات را ، به لرزه مي آورد . خطبه و سخنراني آن حضرت در مقابل مهاجرين و انصار گواهي راستين بر حضور ذهن و قدرت سخنوري آن حضرت است .

ص: 15

16- محقق عمر رضا كحاله گويد [ عُمَرُ رِضا كحاله ، اعلام النساء ج 4 ص 116] هنگامي كه ابوبكر تصميم گرفت فدك را از حضرت زهرا (علیها السلام) بگيرد و خبر به آن بزرگوار رسيد، او چادرش را بر سرانداخته . . .

17- مرحوم اربلي ( رحمة الله عليه ) مي گويد : پس هم اكنون ، خطبه فاطمه زهرا (علیها السلام) را مي آوريم زيرا آن از خطبه هاي زيبا ، ظريف و بديع است .پرتوي از انوار نبّوت و شكوفه اي از گُل هاي رسالت بر آن است ، دوست و دشمن آن را نقل كرده اند و من آن را از كتاب « السقيفة » نوشتة ابوبكر احمد بن عبدالعزيز جوهري ، از روي نسخه اي، قديمي كه: نزد مؤلّف آن، خوانده شده از عمروبن شُبَّه ، نقل مي كنم كه مي گويد : آن را در ربيع الاخر سال 322 بر او قرائت كردم، وي خطبة حضرت زهراء (علیها السلام) را : از رجال روايتي خود، از چندين طريقه ، روايت كرده گويد : هنگامي كه فاطمه (علیها السلام) خبردار شد كه ، ابوبكر تصميم گرفته تا فدك را از آن حضرت بگيرد، چادرش را بر سر انداخته و در بين جمعي از خويشاوندانش نزد ابوبكر رفت . . . (1)

17- مرحوم علّامه مجلسي ( رحمة الله عليه ) مي فرمايد : اين خطبه از جمله خطبه هاي مشهوري است كه : شيعه و سنّي با سندهايي متعدّد، آن را نقل كرده اند و من از آن جهت تمام اسناد آن را در اين جا آوردم كه دليلي بر تعدّد اسناد و راويان باشد . شيخ صدوق، بخشي از آن را كه، به علل شرايع مربوط مي شده در كتاب « علل الشرايع » خود از اين متوكّل از سعد آبادي از برقي از اسماعيل بن مهران ، از احمد بن محمّد بن جابر از زينب دختر حضرت امام علي (علیه السلام) آورده است . و مي گويد : خبرداد به ما، علي بن حاتم از محمّد بن مسلم از عبدالجليل با قطاني ، از حسن بن موسي خشّاب، از عبدالله بن محمّد علوي ، از عدّه اي از رجال و مردان خانواده اش از زينب دختر حضرت امام علي (علیه السلام) از فاطمه (علیها السلام) (( و همين خطبه را ذكر كرده است )) و خبر داد به من ، علي بن حاتم از ابن ابي عمير از محمّد بن عمّاره از محمّد بن ابراهيم مصري ، از هارون بن يحيي ، از عبيدالله بن موسي عيسي ، از حفص الاحمر ، از زيدبن علي، از عمّه اش زينب دختر حضرت امام علي (علیه السلام) از فاطمه (علیها السلام) ، سيّد بن طاووس ، رحمة الله عليه ، در كتاب « الطرائف » موارد شكايت و احتجاج از اين خطبه را از شيخ اسعد بن شفروت ، در كتاب « الفائق »

ص: 16

از شيخي كه در نزد آنان بزرگ و گرامي است، و او را حافظ و ثقه مي دانند ، يعني احمد بن موسي بن مردويه اصفهاني ، نقل كرده است .

18- مرحوم علّامه سيّد شرف الدّين رحمة الله عليه گويد : گذشتگان از فرزندان علي و فاطمه

خطبة آن روز حضرت زهرا (علیها السلام) را ، براي آيندگان خود نقل كرده و آيندگان به نسل بعدي ، منتقل

مي كردند تا اين كه دست به دست به ما رسيد ، بنابراين ما فرزندان حضرت فاطمه (علیها السلام) از پدران خود و پدران ما از پدرانشان روايت مي كنند و همچنين و به همين صورت در تمام قرن ها و نسل ها تا به زمان امامان از فرزندان علي و فاطمه (علیهم السلام) برسد . و شما مي توانيد مدرك آن را در كتاب « الاحتجاج » طبرسي و « بحارالانوار » ببينيد و از نويسندگان و بزرگان اهل سنّت نيز ، افرادي مانند ابوبكر محمّد بن عبدالعزيز جوهري در كتاب « سقيفه » و « فدك » با اسناد آن را نقل كرده اند كه ، برخي به حضرت زينب (علیها السلام) دختر گرامي علي و فاطمه (علیهما السلام) و بعضي به امام ابوجعفر محمّد باقر (علیه السلام) و برخي ديگر به عبدالله بن حسن بن حسن مي رسد كه : همه آن ها اسناد خود را مرفوعاً به حضرت زهرا (علیها السلام) مي رسانند . چنان كه در صفحه 78 ج 4 شرح نهج البلاغه حميدي است ، و همچنين اين خطبه را ابوعبيدالله محمّد بن عمران مرزباني با اسناد، به عروة بن زبير ، از عايشه نقل كرده كه او از حضرت زهرا (علیها السلام) مرفوعاً نقل مي كند . چنانكه در صفحه 93 از جلد چهارم شرح نهج البلاغه آمده است و به طوري كه در صفحة 94 همين جلد شرح نهج البلاغه آمده است .

مرزباني با اسناد به ابوالحسن زيدبن علي بن الحسين بن علي بن ابي طالب (علیه السلام) ، از پدر خود و به نقل از جدّش كه نهايتاً آن را به حضرت زهرا (علیها السلام) رسانده ، نقل كرده است و بعد از او از ، زيدروايت مي كند كه وي گفته است : بزرگان و مشايخ آل ابوطالب را ديدم كه اين خطبه را از پدرانشان نقل مي كردند و به فرزندان خود مي آموختند .(1) هفده مدرك و سند، براي فدك نقل كرده است .

ص: 17

شفابخش و گستردگي ، معاني كامل آن مي باشد كه ، مزيد بر طراوت ، جلالت شكوه ، فرازمندي و آرايشي است كه ، در آن به چشم مي خورد به طوري كه ، اگر بر كوه هاي برافراشته ايراد مي شد . آن ها را خاشع و درهم فروريخته مي ديدي ، هر چند در آن دل هاي سختي كه ، بسان سنگ و يا سخت تر از تأثيري نكرد . و آن گفتاري است كه، از كلام آفريدگار فروتر و از كلام آفريدگان فراتر است كه اگر بخواهيم مثالي بياوريم در هر درختي چونان آتشي است پر بركت كه درختان مرخ و عفار ( نام دو درخت در منطقه حجاز ) به اعتبار او ، والايي يافته اند .

نسبت اين خطبه به ديگر كلمات فصيح ، به سان ستارگان نوراني آسمان در مقابل سنگ هاي سياه روي زمين است ، پرتوي از نور نبوّت و شكوفه اي از گلستان رسالت بر آن است و بايد كه چنين باشد . و شايستگي اين ويژگي ها را دارد زيرا اسباب و وسايل خانه ، همواره به صاحب خانه شبيه است و اثر را با مؤثرش سِنخيّت مي باشد ( از كوزه همان برون تراود كه در اوست)اين كلمات از پارة تن پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) همسر اميرالمؤمنين (علیه السلام) و چكيدة نبوّت و عصارة فنّوت و جوان مردي صدّيقه كبري و انسيّه حوراء ، چشمه و منبع نور ، مادر امامان برگزيده و سروران بزرگوار بانوي زنان ( دو عالم ) فاطمه زهراي (علیها السلام) صادر شده است .

5- علّامه سيّد شرف الدّين گويد : حضرت زهرا (علیها السلام) داراي حجّت ها و براهين رسا و كاملي است كه دو خطبة آن حضرت ، ثابت كنندة همين حقيقت مي باشد . همان گونه كه قرآن را به دو فرزند خود مي آموختند ، ايشان را به فراگيري و حفظ اين خطبه ها تشويق و ترغيب مي نمودند . (1)

فدّك الْقُطْنَ تَغْديكاً يعني پنبه را زد و بر رشته درآورد .

و فدك و فدكي دو اسمند عربي، و فدك جايي است در حجازقال زُهيري

لَئِن

حَلَلْتُ بِجَورِّ ف-ي بَن-ي اَسَدٍ في دِين

عَمْرو وَ حالَتْ بنينا فَدَكٌ

الأزهري گوید : فَدَكٌ قرية به خِيبَر ، قيل بناحيته الحجاز، فيها عين و نَخْل ، اَفادَهُ اللهُ عَلي نَبيّه (صلی الله علیه و آله و سلم) و كان عَليٌّ و العباس (علیهما السلام) يَتَنازِعانِها و سلمها عمر اليهما فذكر عليُّ رضي الله عنه، اَنْ النَّبيّ (صلی الله علیه و آله و سلم) كان جعلها فِي حياته لفاطمة رضي الله عنها و ولدها و اَبي العباس ذلك و اَبُو فُدَيْكٍ رجل وَ العُدَيْكاتُ قوم مِنَ الخوارج نَبِسُو الي اَبي فُدَيْكٍ الخارجی(1) زهری مي گويد : فدك قريه خيبر است .

و بعضي گفته اند : بِه ناحية حجاز است كه چشمه و نخل دارد از غيمت هاي ( بدون جنگ و مبارزه ) خداوند آن را به پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بخشيد .

حضرت علي (علیه السلام) و عباس بر سر او نزاع داشتند و عمر او را تسليم كرد به آن دو ، و علي رضي الله عَنْهُ متذكّر شد يعني به آن ( دو عباس و عمر ) گفت : اين فدك مال شخصي پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بود كه بخشيد به فاطمه رضي الله عنها ، در زمان حيات خود ، و داد به فرزندان فاطمه رضي الله عنها .

و اَبو فُدَيك ، نام شخصي است : و فُدَيْكات گروهي از خوارج اند ، و زهري گويد فدك قريه اي است ( دهكده اي ) از خيبر

صاحب معجم البلدان ( سنّي ) گويد : فَدك به حركت فاء و دال – و كاف در آخرش است . يعني پنبه زدن و به رشته در آوردن

فَدَّكْتُ الْقُطْن تَفْديكاً اِذا نقشته ، و فدك قريه اي در حجاز كه بين او ، و مدينه دو روز راه است و بعضي گفته اند : سه روز فاصله و راه است .

ص: 20

كه خداوند او را بدون جنگ و قتال با كفّار ، به پيامبرش (صلی الله علیه و آله و سلم)

بخشيد در سال هفتم هجري و در زماني كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) وارد خيبر شد و « هفت قَلعه آن را » فتح نمود و باقي نماند از فتح خيبر، مگر سه قطعه و بر يهود كار سخت و محصور شد و فرستادند خدمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) كه به اصحابت بگو: بيرون بروند و ما را در محصور قرار ندهند پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) قبول نمود و با آن ها صلح كرد ( به خواست خود يهود) و با ميوه آن باغ نصف آن ها را مصالح كرد با آنان و كليّه اموالشان به همين طريق، و فدك از آن چيزهاي بوده كه بدون جنگ و اسب دواندن به دست آمد و اين فدك فقط مال پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بوده و در آن چشمه جوشاني بود و نخل هاي زيادي و اين فدكي است كه ، فاطمه رضي الله عنها گفت : اين سرزمين را پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) درخت نخل كاشت لذا از آن من است ، چون ابوبکر به من گفت : شهود بياور كه از آن تو باشد . پس از ابوبكر ، عمر همان حرف را گفت و بعد از آن فدك را گرفت ( تصاحب كرد ) و در غنيمت مسلمين قرار داد از ملك شخصي فاطمه (علیها السلام) خارج كرد ، علي و عباس رضي الله عنهما نزاع كردند بر سر فدك ، علي مي گفت : پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در زمان حياتش او را ملك فاطمه قرار داد عباس مي گفت : اين ملك پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بوده و من الان وارث او مي باشم ، پس به من مي رسد ، نزاع را نزد عمر آوردند، عمر هم اِباء نمود از اين كه ، بين آن دو حكم كند و مي گفت : من به شأن و مقام شما شناختم بيشتر است . من او را به شما تسليم مي كنم . . .

( البته اين حرف كذب است چون عمر تصاحب شد و فدك را رد نكرد به فاطمة زهرا (علیها السلام) كه : مفصل ان شاء الله تعالي بيان خواهيم نمود ، هم از سنّي ها و هم از شيعيان ) بالاخره فدك دست به دست رد و بدل شد تا رسيد به دست عمربن عبدالعزيز كه ، او فدك را به فرزندان فاطمه رضي الله عنها برگردانيد پس در زمان عمربن عبدالعزيز ، در دست فرزندان فاطمه رضي الله عنها بود تا يزيدبن عبدالملك بر وي كار آمد ، فدك را او تصاحب شد و به همين نحو فدك رد بدل مي شد تا رسيدبه زمان ابوالعباس سفّاح (« اوّل خلیفه بنی عباس» در زمان خلافت سفّاح كه شد فدك را رد كرد به حسن بن حسن بن علي بن ابي طالب، پس حسن بن حسن عهده دارد فدك و قيّم او بود و بين فرزندان علي بن ابي طالب ، تقسيم مي كرد تا زمان خلافت منصور ذوانيقي رسيد ، فدك را غصب كرد و تصاحب شد و بعد از او ، زمان خلافت موسي الهادي رسيد فدك را برگردانيد به صاحبانشان ) و بعد از موسي الهادي پسرش فدك را گرفت و به همين نحو تا رسيد به زمان مأمون عباسي پس

ص: 21

پیكی از جانب فرزندان علیّ بن ابی طالب زندان علي بن ابي طالب نزد مأمون آمد و طلب كرد ، پس او دستور داد كه قباله اي بنويسند و فدك را به فرزندان علي بن ابي طالب رد كنند ، و در اختيار آنان قرار دهند .

و دِعبِل شاعر معروف در اين زمينه گفته است

نقام دِعْبِل الشّاعر وَ اَنشد

اَصْبَحَ وَجْهُ الزمان قَدْ صَحِكا

برّد مأمون هاشم فَدَكا (1)

زيرا فدك نشان مي دهد كه انتخاب امامت امام معصوم (علیه السلام) بر مبناي نص خداوند است كه خداوند متعال خود انتخاب امام و تنصيص مي كند ، نه مردم كه مخالفين اعتقادشان اينكه مسئله امامت با شوري مردمي انتخاب مي شود .

همچنان كه خلافت عمربن خطاب بر مبناي شوراي مردم صورت گرفت و قائل به عصمت امام هم نشد كه اين قانون بر خلاف نص قرآن كريم و سخنان و روايات رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و ساير معصومين (علیهم السلام) است . و در واقع اعتقاد به دستورات خداوند متعال و پيامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمّه هدي (علیهم السلام) ندارند و مع الوصف دلائل فراواني هم در كتب و مأخذ آنان آمده است كه ، انتخاب امام (علیه السلام) يا نص بر آن از ناحيه خداوند متعال مي باشد و لاغيره .

قسمت عمدة اين خطبة شريف معرفي وجود مقدس اميرالمومنين (علیه السلام) و يادآوري فداكاري ها و جان فشاني ها و مقاومت هایی است كه امام علي (علیه السلام) در ايجاد اسلام و دوران ضعف آن ، به عمل آورده و مشخص نمودن حقّ مسلم اهل بيت (علیهم السلام) و اين كه چگونه جاهليّت در لباس اسلام برگشت و چگونه مسلمانان سعادت خود را از دست مي دهند و كاري به اين عظمت را به دست نااهلمي سپارند وفتنه بزرگي كه گرفتار آن گشتند به وجود مي آورند . در معرّفي پسر عمّ بزرگوارش چنين مي فرمايد :

« هر گاه آتشي از جنگ را بر مي افروختند خداوند آن را خاموش مي ساخت و اگر شيطان صفت ها شاخي بلند مي كردند يا از ناحية مشركان دهاني باز مي شد ، برادرش را پيش روي انداخت و آن هم تا گوش دشمن را نمي ماليد و شعلة آتش را با شمشير آبدارش خاموش نمي كرد . بر نمي گشت در برادري با رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) رنج پذير در امر خداوند متعال كوشا نزديك بر رسول الله سروري از اولياي خدا آماده براي دفاع خالص بود و اما شما در فراخن هاي زندگي در كمال آرامش دنبال خوش گذراني بوديد و در انتظار شكست ماجوياي اخبار بوديد و از جنگ عقب نشيني مي كرديد . »

و نيز اين موضوع بسيار روشن از مذاكراتي كه با زن هاي مهاجر و انصار كه به عبادتش آمده بودند انجام داده پيدا است كه ، در جاي خود ان شاء الله به تفصيل بيان خواهد شد .

ص: 23

سفيدي به دست حضرت امام علي (علیه السلام) داد و فرمان حركت را صادر نمود و رهبر اسلام بزرگ اسلام با هزار و شش صد سرباز كه 200 سواره نظام در ميان آن ها بود به سوي خيبر پيروي كرد . (1)

دلاوران يهودي با اين نقشه توانستند مدّت يك ماه در برابر ارتش نيرومند اسلام مقاومت كنند به طوري كه گاهي براي تسخير يك دژ ده روز تلاش انجام مي گرفت و نتيجه اي به دست نمي آمد از مجموع كتاب هاي تاريخ و سيره نويسان، چنين استفاده مي شود كه سربازان اسلام دژها را يك يك محاصره مي كردند و كوشش مي نمودند كه ارتباط دژ محاصره شده را از دژهاي ديگر قطع نمايند .

و پس از گشودن آن دژ ، به محاصره دژ ديگر مي پرداختند . دژهايي كه با يك ديگر ارتباط زيرزميني داشتند و يا رزمندگان و دلاوران آن ها به دفاع سرسخت تانه بر مي خواستند ، گشودن آن ها سخت تر صورت مي گرفت .

به عقيده گروهي از تاريخ نويسان نخستين دژي كه از خيبر پس از رنج هاي فراوان به دست ارتش اسلام افتاد دژ « ناعم » بود گشودن اين دژ به قيمت كشته شدن يكي از سربازان بزرگ اسلام به نام «محمودبن مسلمه انصاري» (1)

و زخمي گشتن 50 نفر از سربازان اسلام تمام شد .

شوراي نظامي تصويب نمود كه: پس از فتح دژ ناعم سربازان متوجه قلعه «قموص» شوند رياست اين دژ با فرزندان « اَبي الحقیق » بود . اين دژ نيز با فداكاري سربازان اسلام گشوده شد و « صفيّه » دختر «حيي بن اخطب» كه بعدها در رديف زنان پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) قرار گرفت ، اسير گرديد اين پيروزي بزرگ روحيه سربازان اسلام را تقويت كرد و رعب و وحشت بر قلوب يهوديان مُسْتَوْلی گشت، ولي مسلمانان از نظر مواد غذايي در مَضيقه عجيبي بودند ، به طوري كه براي رفع گرسنگي از گوشت برخي از حيوانات كه خوردن گوشت آن ها مكروه است استفاده مي نمودند و دژي كه مواد غذايي فراواني در آن جا بود ، هنوز به دست مسلمانان نيفتاده بود .

در يكي از روزها « ابوبكر » مأمور فتح گرديد و پرچم سفيد تالب دژ آمد ، ولي پس از مدتي مسلمانان بدون نتيجه بازگشتند و فرمانده و سپاه هر كدام گناه را بر گردن يك ديگر انداختند و همديگر را به فرار متّهم مي نمودند .

روز ديگر فرماندهي لشكر را به عهده « عمر » واگذار شد . او نيز داستان دوست خود را تكرار كرد ( ابن ابي الحديد از سرگذشت اين دو سخت متأثر گشته و در قصيدة معروف خود چنين مي گويد :

و ما انس لا انس اللذين تقدما و فرهما و الفرقد علما

اگر همه چيز را فراموش كنم هرگز سرگذشت اين دو نفر را فراموش نخواهم كرد . زيرا آنان شمشير به دست گرفته و با اين كه مي دانستند فرار از دشمن حرام است ، پشت به دشمن كرده فرار نمودند . )

و بنابر نقل طبري « عمر » پس از بازگشت از صحنه نبرد ، با توصيف دلاوري و شجاعت فوق العاده فرمانده دژ مرحب ، ياران پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را مرعوب مي ساخت . اين وضع پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و ياران آن حضرت را سخت ناراحت كرده بود ، در اين لحظات پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) افسران و دلاوران ارتش را گردآورد، و جمله ارزنده زير را كه در صفحات تاريخ ضبط است فرمودند :

لَأعْطِيَنَّ الرّايَةَ غَداً رَجُلاً يُحِبُّ اللهَ وَ رَسُولَهُ وَ يُحِبُّهُ اللهُ وَ رَسُولُهُ ، يَفْتَحُ اللهُ عَلي يَدَيهِ لَيْسَ بِفَرّارِ (1)

اين پرچم را فردا به دست كسي مي دهم كه خدا و پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را دوست دارد و خدا و پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) هم او را دوست دارند و خداوند اين دِژ را به دست او مي گشايد ، او مردي است كه هرگز پشت به دشمن نكرده و از صحنه نبرد فرار نمي كند .

و بنا به نقل مرحوم طبرسي و حلبي، پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) چنين فرمودند : كَرّار غَير فرّار ، يعني به سوي دشمن حمله كرده و هرگز فرار نمي كند . اين جمله كه حاكي از فضيلت وبرتري و شهامت آن سرداري است كه: قرار بود فتح و پيروزي به دست او صورت بگيرد . غَرِيوي از شادي توأم با اضطراب و دلهره در ميان ارتش و سرداران سپاه برانگيخت ، هر فردي آرزو مي كرد كه اين مَدال بزرگ نظامي نصيب وي گردد و اين قرعه به نام او افتد .

ص: 27

سياهي شب همه جا را فرا گرفت ، سربازان اسلام به خوابگاه خود رفتند نگهبانان در مواضع مرتفع مراقب اوضاع دشمن بودند آفتاب با طلوع خود سينه افق را شكافت و خورشيد با اشعه طلائي خود دشت و دمن را روشن ساخت ، سرداران گرد پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آمده دو سردار شكست خورده با گردن هاي كشيده (1)

متوجّه دستور پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) شده مي خواستند هر چه زودتر بفهمند كه ، اين پرچم پر افتخار به دست چه كسي داده خواهد شد . سكوت پُر انتظار مردم با جمله پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) كه فرمود علي كجاست ؟ در هم شكست

در پاسخ آن حضرت گفته شد . دچار چشم درد گرديده و در گوشه اي در حال استراحت است پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند : او را بياوريد طبري مي گويد : علي را بر شتر سوار نموده و در برابر خيمه پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرود آوردند ، اين جمله حاكي است عارضه چشم به قدري سخت بوده كه سردار اسلام را از پا در آورده بود .

پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) دستي بر ديدگان حضرتش كشيد و در حقّ آن حضرت دعا نمود . اين عمل و آن دعا، مانند دم مسيحائي آن چنان اثر نيك در ديدگان آن جناب كه : سردار نامي اسلام تاپايان عمر به چشم درد مبتلا نگرديد .پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) پرچم را به دست حضرت علي (علیه السلام) دادند و چنين يادآور شدند كه ، قبل از جنگ نمايندگاني را به سوي سران دژ، اعزام بدارد و آن ها را به آئين اسلام دعوت نمايد ، اگر آن را نپذيرفتند آن ها را به وظايف خويش تحت لِواي حكومت اسلام، آشنا نمايد كه بايد خلع سلاح شوند .

و با پرداخت جِزْیه و خراج و مالیات در سايه حكومت اسلامي آزادند زندگي كنند ، و اگر به هيچ كدام گردن ننهادند با آنان بجنگد ، آخرين جمله اي كه مَقْدَم فرماندهي بدرقه راه امام علي (علیه السلام) ساخت اين چنين بود .

لَئِنْ يَهْدِي اللهُ بِكَ رَجُلاً واحِداً خَيْرٌ مِنْ اَنْ يَكُونَ لَكَ حُمُرٌ النِّعَمِ

هر گاه خداوند يك نفر را به وسيلة تو هدايت كند بهتر از اين است كه ، مالك چهار پايان شتران سرخ موي باشي

ص: 28

آري پيامبر عالي قدر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در بُحْبوحة جنگ باز در فكر راهنمايي مردم بود ، و همچنين مي رساند كه ، تمام اين نبرد ها براي هدايت مردم بوده است .

هنگامي كه اميرمؤمنان علي (علیه السلام) از ناحيه پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مأمور شد كه دژهاي « وطيح » و « سلالم »

را بگشايد .(1)

[دژهاي كه دو فرمانده قبلي موفّق به گشودن آن ها نشده بودند با فرار خود ، ضربه جبران ناپذيري بر حيثيت ارتش و سپاه اسلام زده بودند ] زره محكمي بر تن كرد و شمشير مخصوص خود ذوالفقار راحمايل نموده هَرْوَلَه كُنان و با شهامت خاصي كه شايسته قهرمانان ويژه ميدان هاي جنگي است به سوي دژ حركت كرد و پرچم اسلام را كه پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) به دست آن حضرت داده بود در نزديكي خيبر بر زمين نصب نمود .

در اين لحظه دَرِ خيبر باز گرديد و دلاوران يهود از آن بيرون ريختند . نخست برادر مرحب به نام « حارث » جلو آمد هیبت نَعْرَهِ او ، آن چنان مُهيب بود كه سربازاني كه پشت سر اميرالمؤمنان علي (علیه السلام) بودند بي اختيار عقب رفتند ولي حضرت علي (علیه السلام) مانند كوه پا برجا مانده ، لحظه اي نگذشت كه جسد مجروح « حارث » به روي خاك افتاد و جان سپرد .

مرگ حارث « مرحب » را سخت غمگين و متأثّر ساخت و او را براي گرفتن انتقام خون برادر برانگيخت و در حالي كه غرق سلاح بود . زرة بماني برتر داشت و كلاهي كه از سنگ مخصوص تراشيده شده بود بر سر گذاشته و « كلاه خود » را روي آن قرار داده بود جلو آمد و به رسم قهرمانان عرب رجزي در برابر آن حضرت سرود و چنين فرمود :

اَنا الَّذي سَمِّتْنيِ

اُمّي حَيْدَرَة ضَرْغامُ آجامٍ

وَ لَيْثٍ قَسْوَرةِ

من همان كسي هستم كه مادرم مرا حيدر (شير) خوانده مرد دلاور و شیر بیشه ها هستم .

عَبْلُ الزّرا عَيْن

غَليظُ القَصِرَة كَلَيْثِ غاباتٍ كَريرَ

المَنْظِرَة

ص: 29

بازوان قويّ و گردن نيرومند دارم . در ميدان نبرد ، مانند شیر بیشه ها صاحب منظري مُهيب هستم .

رجزهاي دو قهرمان پايان يافت ، صداي ضربات شمشير و نيزه هاي دو قهرمان اسلام و يهود ، وحشت عجيبي در دل ناظران پديد آورد ناگهان شمشير بُرنده و كوبنده قهرمان اسلام بر فرق مرحب فرود آمد و سپس و كلاه خود و سنگ و سر را تا دندان دو نيم ساخت، اين ضربت آن چنان سهمگين بود كه :برخي از دلاوران يهود كه پشت سر مرحب ايستاده بودند پا به فرار گذارده به دژ پناهنده شدند و عدّه اي ماندند كه در جنگ تن به تن به دست ، حضرت اميرالمؤمنين (علیه السلام) كشته شدند .

امام علي (علیه السلام) يهوديان فراري را تا در حصار تعقيب نمود ، در اين كشمكش يك نفر از جنگ جويان يهود با شمشير بر سپر علي (علیه السلام) زد و سِپَر از دست ايشان افتاد، اميرمؤمنان حضرت علي (علیه السلام) فوراً متوجّه در قلعه گرديد و آن را با قدرت الهي از جاي كند و به جاي سپر استفاده نمود در نتيجه قلعه اي كه: مسلمانان ده روز پشت آن معطل شده بودند در مدت كوتاهي به دست تواناي حضرت امام علي (علیه السلام) گشوده شد .

طبري و ابن هشام مي نويسند . پس از آن حضرت علي (علیه السلام) در را روي زمين افكنده هشت نفر از نيرومندترين سربازان اسلام از آن جمله ابور افع سعي كردند آن را از اين رو به آن رو كنند ولي نتوانستند .

يعقوبي در تاريخ خود مي نويسد : دَرِ حصار از سنگ و طول آن 4 زرع و پهناي آن 2 زرع بود (1) مرحوم شيخ مفيد اَعْلی الله مقامه الشریف ، در ارشاد به سند خاص از اميرمؤمنان علي (علیه السلام) ، سرگذشت كندن در خيبر را چنين نقل مي كند : كه حضرت اميرمؤمنان علي (علیه السلام) فرمودند :

من در خيبر را كنده به جاي سپر به كار بردم و پس از پايان نبرد آن را مانند پل بر روي خندقي كه يهوديان كنده بودند قرار دادم . سپس آن را ميان خندق پرتاب كردم . مردي پرسيد : آيا سنگيني آن را احساس نمودي ؟ گفتم : به اندازة سنگيني كه از سپر خود احساس مي كردم .

نويسندگان سيره ، مطالب شگفت انگيزي در بارة كندن در خيبر و خصوصيات آن در رشادت هاي حضرت امام علي (علیه السلام) نوشته اند ، اين حوادث هرگز با قدرت هاي معمولي بشري وفق نمي دهد .

ص: 30

اميرمؤمنان خود در اين باره توضيح داده و شك و ترديد را از بين برده اند ، آن حضرت در پاسخ شخصي چنين فرمود .

ما قَلَعتُها بِقُوّةِ بَشَرِيّة وَلكِنْ قَلَعْتٌها بِقُوَّةٍ اَلْإِلهِيَّةٍ وَ نَفْسٍ بِلقِاء رَبِّها مُطْمَئِنَّةٍ راضيةٍ (1)

من هرگز آن را در را با نيروي بشري از جا نكندم ، بلكه در پرتو نيروئي الهي و يا نفسي كه ، به ملاقات با خدايش مطمئن و خشنود است ، اين كار را انجام دادم .(2)

روزي معاويه ملعون به سعد و قاصّ اعتراض كرد كه چرا به علي (علیه السلام) ناسزا نمي گوئي؟

او در پاسخ وي چنين گفت : من هر موقع به ياد سه فضيلت از فضائل علي (علیه السلام) مي افتم آرزو مي كنم اي كاش من يكي از اين سه فضيلت را داشتم .

1- روزي كه پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) او را در مدينه جانشين خود قرار داد و خود به جنگ تَبُوك رفت و به علي (علیه السلام) چنين گفت : تو نسبت به من همان منصب را داري كه هارون نسبت به موسي ، داشت جز اين كه پس از من پيامبري نخواهد آمد .

2- روز خيبر فرمود : فردا پرچم را به دست كسي مي دهم كه خدا و پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) او را دوست دارند . افسران و فرماندهان عالي قدر اسلام در آرزوي چنين مقامي بودند . فرداي آن روز پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) حضرت علي (علیه السلام) را خواست و پرچم را به آن داد و خدا در پرتوي جانبازي ، آن پيروزي بزرگي را نصيب ما كرد.

3- روزي كه قرار شد پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) با سران نجران به مُباهله بپردازند پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) دست علي و فاطمهو حسن و حسين (علیهم السلام) را گرفت و گفت اللّهم هُؤلاءِ اَهْلي (3) يعني : خدايا اين افراد أهليت منند

ص: 31

سپس پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بر تمام اموال آنان دست گذاشته و نواحي « شق و نطاة و كتيبه » و تمامي دژها و قلعه ها را غير از قلعة « و طيح و سلالم » تصرف كرد .

اهالي « فدك » كه از اين ماجرا خبردار شدند نماينده اي نزد حضرت فرستادند و درخواست كردند كه همين رفتار را با آنان نيز داشته باشد و بدين وسيله خون و جانشان را حفظ كرده و دست از اموال خويش برداشتند . حضرت با پيشنهاد آنان موافقت كرد فردي كه ، بين آنان و حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) وساطت مي كرد « محيصة بن مسعود » هم پيمان قبله بني حارثه بود هنگامي كه كار اهالي خيبر به انجام رسيد از حضرت خواستند كه ، با آنان بر نصف اموالشان مصالح كند و گفتند : ما نسبت به اين سرزمين از شما آشناتريم و بهتر مي توانيم آنجا را آباد و سرسبز كنيم . حضرت بر مبناي نصف ، با آنان مصالحه كرده قرار گذاشت كه ، اين اختيار را داشته باشد كه هر گاه خواست آنان را از اين سرزمين بيرون كند و حق اخراج آن ها را داشته باشد ، اهالي « فدك » نيز بههمين گونه با آن حضرت مصالحه كردند خيبر « فَي ء » و متعلّق به مسلمانان بود ولي « فدك » از آن رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بود . زيرا آنان تاخت و تازي نسبت به آن جا نداشتند . (1)

امروز هم فدك موجود است عده اي از اعضاء دولت ایران : به مدينه رفته اند و حتي تصاويري از آن محل گرفته اند كه الان زنده است و وجود دارد و حتي نامي براي او گذرانده اند . الحائط فدك ، وقتي اين افراد كه از طرف ايران رفته بودند به سوي استان حائل، از آن جا به شهر حائط و حُوَيْطَه رسيدند .

در شهر حائط ، فرماندار و مسئولين آن شهر به استقبال اين دسته آمده بودند . شخصي به نام « نايف »

فرمان دار گفت : اين جا « فدك » است و الان قديمي ها هنوز به آن فدك مي گويند : شهر حدود 35 هزار نفر (در تاريخ 25/3/1387 ) جمعيت دارد .

ولي جمعيت كل منطقه به اضافه روستانشينان و عشاير كوچ نشين به صدهزار نفر مي رسد . فرماندار مردي را معرفي كرد به نام « محمّد عبدالرحمن جابر » تا توضيحات لازم را نسبت به آن محل بدهد .

ص: 33

از او پرسيدند : چرا اين منطقه را « فدك » مي گويند ؟

عبدالرحمن جابر گفت : چون پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آن را به حضرت فاطمه (علیها السلام) بخشيد گفتند : چرا پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آن را به حضرت فاطمه (علیها السلام) بخشيد ؟عبدالرحمن جابر گفت : نظر ما اين است كه چون اهالي اين منطقه بدون درگيري آن را به پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) هديه كردند . گفتند : در اين منطقه چه چيزهايي به نام فاطمه (علیها السلام) وجود دارد ؟

عبدالرحمن جابر گفت : چشمه هاي هفت گانه فاطمه (علیها السلام) مسجد فاطمه (علیها السلام) ، وادي فاطمه (علیها السلام) ، بساتين ( باغستان هاي ) فاطمه (علیها السلام)

گفتند : چرا اسم « فدك » را عوض كرديد و حائط يعني ديوار مي گوئيد ؟

عبدالرحمن جابر گفت : در اين منطقه سه ديوار بلند است كه ، به صورت حلقه منطقه را احاطه كرده است . درون ديوارها باغ ( بستان ) فاطمه نام دارد كه در « معجم البلدان » ياقوت حِمَوبی هم ذكر شده است مسجدي كه ، الان ترميم شده مربوط به زمان پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بوده بزمان پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بوده كه به مسجد فاطمه (علیها السلام) معروف است . ما آل جابر هستيم كه ، قدمتي چند ساله در منطقه داريم و پيش از دولت سعودي حكمران اينجا بوده ايم .

گفتند : مساحت كل « فدك » چقدر است ؟

جابر گفت : مساحت منطقه « فدك » 50 در 50 كيلومتر است .

گفتند : آب منطقه چگونه است ؟

جابر گفت : « فدك » داراي هفت چشمة آب بوده كه به « عيون فاطمه (علیها السلام) » معروف است .

كه به دليل اهمال و بي توجّهي به كشاورزي آب آن كم شده و شايد علت كمي آب حفر چاه هاي عميق ( آرتزين ) در منطقه باشد .

ص: 34

خلاصه : 1- جمعيت صدهزار نفري منطقه « فدك » و وسعت 50 در 50 كيلومتري آن كه وسعت اين منطقه را مي رساند .

2- اقرار عبدالرحن جابر به اين كه « فدك » را پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بدون درگيري به دست آورد و آن را به فاطمه (علیها السلام) بخشيد .

3- چشمه ها و باغ ها و مسجد به نام فاطمه (علیها السلام) است كه ، حاكي از مالكيّت حضرت فاطمة زهرا (علیها السلام) مي باشد . 4- باقي بودن چشمه هاي هفت گانه كه ، در تاريخ « فدك » ذكر شده

5- تعويض نام « فدك » كه ، قبل از اسلام تاكنون به اين نام بوده به نام « حائط » به بهانة چند ديوار توسط وهابيّت مسئله اي است كه ، نبايد از كنار آن گذشت ، آن هايي كه با تغيير نام ها (1) بخواهند حقايق را كتمان كنند .

6- بي توجّهي به منطقة « فدك » بحدّي كه چشمه ها خشكيده و نخل ها قطع شود و خانه ها و حصارهاي « فدك » به مرور زمان خراب گردد تا در آينده آثاري از فدك باقي نماند . يكي ديگر از توطئه هاي طراحي شده وهابيّت نسبت به آثار اهل بيت (علیهم السلام) مي باشد . همان هايي كه ، كوچه هاي بني هاشم و قبرستان بقيع و حرم سامرا و حرم حضرت ابوطالب (علیه السلام) و خديجه كبري (علیها السلام) را به بهانه هاي واهي خراب نمودند و مسير حُجّاج را از بركه غدير خم تغيير دادند تا به خيال شوم خود ، آثار اسلام و تشيع را به مرور زمان از بين ببرند . (2)

7- ما شيعيان در مقابل اين جنايت ها وظيفه داريم كه ، نام « فدك » را كه سند حقّانيّت اميرالمومنين (علیه السلام) و حضرت فاطمة زهراء (علیها السلام) است زنده نگه داريم .8- مسئولين كشور مي توانند از قدرت و نفوذ سیاسی خود به نفع منافع تشيّع استفاده كنند . كه ، در غير اين صورت ، روز قيامت مقابل اهل البيت (علیهم السلام) مسئولند .

ص: 35

9- سفر يك روزة حُجّاج به بيت الله الحرام و مدينه منوّره به « فدك » مي تواند دسيسه هاي دشمن را در اين زمينه از بين ببرد .

مالكيّت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بر باغ هاي هفت گانه ( عوالي أو الحوائط السّبعه )

مُخَيريق ، يكي از علماي يهود بود كه ، در مدينه اسكان داشت و او علم تورات مي دانست و در تورات به ظهور پيامبراكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و صفات و علامات آن حضرت آشنا شده بود . در همان سال اول هجرت پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به مدينه اين عالم يهودي ايمان آورد او ملازم رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) در سفر و حضر گرديد تاجايي كه : از اصحاب رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)

شمرده شد . و در سال سوم هجرت زماني كه ، شنيد پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) عازم اُحُد مي باشد تصميم بر ياري پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) گرفت و ابتدا به سوي قوم خود رفت و به آن ها گفت : اي يهوديان چرا محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) را ياري نمي كند در حالي كه ، به خدا قسم شما مي دانيد كه او پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است و ياري او بر شما واجب مي باشد . ولي يهوديان در جواب گفتند : امروز شنبه است . پس اسلحه خود را برداشت تا با پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به اُحُد برود و قبل از خروج خود چنين وصيّت كرد : اِنْ اُصِبْتُ فَاَمْوالي اِلي مُحَمَّدٍ يَضَعُها حَيثُ يَشآءُ (1) اگر من كشته شدم پس اموالم از آن محمد

(صلی الله علیه و آله و سلم) مي باشد تا هر كجا كه، خواست مصرف كند. قرار بدهد و مرحوم علّامة مجلسي رحمة الله عليه مي نويسد : مُخَيريق ،يكي از علماي بني نظير بود كه اسلام آورد و در كنار رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) جنگيد و اموالش را كه هفت باغ بود . براي رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) وصيت كرد . (2)

اين هفت باغ در مدينه منوّره در منطقه عوالي در محلّه بني النظير به صورت متفرّق قرار داد و از تاريخ معلوم مي شود كه ، تا مسجد النبي (صلی الله علیه و آله و سلم) فاصله زيادي نداشته است ، امروزه منطقه عوالي از مشهورترين و مهم ترين مناطق و مراكز مدينه به شمار مي آيد .

اُمّ ابراهيم همان « مارية قبطيه » است كه پادشاه اسكندريه آن را به پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) هديه داد و چون عايشه به خاطر حسادت از او نزد پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) شكايت مي كرد . پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) او را به اين باغ آوردند . تا در آن جا زندگي كند و خود حضرت به اين باغ رفت و آمد داشتند تا اين كه ابراهيم ، فرزند رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از ماريه در اين باغ به دنيا آمد به همين علت اسم اين باغ را در مشربة امّ ابراهيم ، گذاشتند .

اَلان در اين باغ مسجدي به نام دو مسجد مشربة امّ ابراهيم وجود دارد كه ، به گفتة شيخ كليني و شيخ حرّ عاملي ، اين جا مسكن و مصلاي پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بوده است در مشربة امّ ابراهيم قبوري از اَهالي موجود است كه ، در بين آن ها ، قبر دو بانوي بزرگوار اسلام يعني قبر حميده مادر موسي بن جعفر (علیه السلام) و قبر نجمه خاتون مادر حضرت علي بن موسي الرضا (علیهالسلام) و حضرت معصومه (علیها السلام) (1) او در جنگ اُحُد، جنگ سختي كرد ، تا اين كه جراحات زيادي بر بدنش وارد شد و از اسب به زمين افتاد و شهيد شد.

قالَ السَّمْهُودي فَلَّما حَضَرَتْهُ الوَفاةُ قال: اَمْوالي اِلي مُحَمَّدٍ يَضَعُها حَيثُ يَشآء . . . وَ جَعَلَ مالَهُ وَ سَبْعَ حَوائِطِ لِرسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) سَمْهودي مي گويد : چون لحظه شهادت او رسيد گفت : اَموال من از آن محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) باشد به هر كه مي خواهد در آن تصرّف كند و مال خود كه هفت باغ بود ، براي رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) قرار دارد .

و مرحوم مجلسي رحمة الله عليه ، مي نويسد ، مُخَيريق ، يكي از علماي بَني نظير بود كه اسلام آورد و در كنار رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) جنگيد و اموالش را كه هفت باغ بود ، براي رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) وصيّت كرد. (2)

اخبار صحيح در كتب شيعه و سنّي به اين مسئله دلالت مي كند پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) « فدك و عوالي » را در يك زمان به دخترشان حضرت فاطمه (علیها السلام) بخشيدند (3)

در منازعه بين حضرت فاطمه زهراء (علیها السلام) و دستگاه حكومتي ابوبكر علاوه بر « فدك »

عوالي نيز مورد بحث بوده و ابابكر طبق حديث جعلي و ساختگي « لانوّرث ما تركناه صدقة » اموال پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را صدقه مي دانسته و آن را در اختيار خود قرار داد .

ص: 37

در صحيح مسلم و صحيح بخاري و بعضي ديگر از كُتب اهل تسنّن از قول عايشه اين چنين روايت شده است كه :اِنَّ فاطِمَةَ اَرْسَلَتْ الي اَبي بَكرٍ تَسْئَالَهُ ميرثَها مِنَ النَّبيّ في ما اَفاءَ الله عَلي رَسُولِهِ تَطْلُبُ صَدَقَةَ النَّبي الَتّي باِالمَدينَةِ وَ فَدَكٍ وَ ما بَقِيَ مِنْ خُمْسِ خَيْبَر

فقالَ اَبوُبَكر : اِنَّ رَسُولَ اللهِ قال لا نُورّثُ ما تَرَكْناهُ صَدَقَةٌ اِنَّما يَأكُلُ آلُ مُحَمَّدٍ مِنْ هذا المالِ وَ اِنّي وَ اللهِ لا اُغَيِّرُ شَيئاً مِنْ صَدَقَةِ رَسُولِ الله عَنْ حَالِها الّتي كانَتْ عَلَيْها في عَهْدِ رَسُول الله فَاَبَي اَبوُبَكر اَنْ يَدْفَعَ اِلي فاطِمَةَ شَيئًا فَوَجَدْتَ فاطِمةٌ عَلي اَبي بَكرٍ في ذلِكٌ فَهَجَرَتْهُ فَلَمْ تُكَلِّمْهُ حَتّي تُوُفِيَّتْ وَ عاشَتْ بَعْدَ النَّبيّ سِتْتَةَ اَشْهُرٍ فَلَّما تُوُفِيَّتْ دَفَنها زَوْجُها عَليٌّ لَيْلاً وَ لَمْ يُؤذَنْ بِها اَبابَكر وَ صَلّي عَلَيْها عَليٌّ (1)

حضرت فاطمه كسي را پيش ابابكر فرستاد تا ميراث او را از پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در اموالي كه خداوند ( طبق آيه فَي ء ) بر رسولش برگردانده مطابق كند كه آن اموال شامل صدقات پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در مدينه ( كه منظور همين عوالي مي باشد ) فدك و باقي مانده از خمس خيبر بود .

ابابكر جواب داد كه : رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود : ما انبياء ارث نمي گذاريم و اموال ما صدقه است و فقط آن محمد از اين اموال به اندازه خوردن مي توانند استفاده كنند و به خدا قسم من سنّت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) در زمان حياتش را نسبت به اين اموال تغيير نمي دهم .

ابابكر چيزي از اموال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) را در اختيار فاطمه (علیها السلام) قرار نداد و حضرت زهراء (علیها السلام) بر ابابكر غضبناك شدند و از او دوري گزيدند . و تا مرگ با او صحبت نكردند .

در حالي كه فاطمه (علیها السلام) بعد از پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) 6 ماه زندگي كرد و زماني كه از دنيا رحلت نمود ( شهيد شد ) حضرت علي (علیه السلام) شبانه بر او نماز خواند و شبانه او را دفن كرد و ابابكر را خبر ننمود ابابصير از امام محمّد باقر (علیه السلام) روايت مي كند كه ، حضرت فرمودند : مي خواهي از وصيت حضرت فاطمة زهراء (علیها السلام) برايت بگويم .

ص: 38

گفتم : بله

فَاَخَرَجَ حٌقّاً اَو سُقْطاً (1)

فاخرج مِنْهُ كِتاباً فَقَرأهُ بِسم الله الرَّحمن الرَّحيم هَذا ما اَوْصَتَ بِهِ فاطِمَةُ بِنْتَ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله و سلم) اَوْصَتْ بِحَوائِطَها السَّبْعَةِ : بِاالعَوافِ وَ الدّلالِ وَ البُرْقَةِ وَ اَلمُثيب (المُبيت) وَ الحُسني ( الحُسني ) وَ الصّافيَةِ وَ مالِ اُمِّ اِبراهيمَ اِلي عليّ بن اَبيطالب (علیه السلام) فَاِنْ مَضي عَلِيّ فَالِيَ الحسن فَاِن مَضَي الحُسَيْنَ فَالي الأَكبرمن وُلدي

تُشْهِدُ اللهَ عَلي ذلِك وَ المِقدادَبْن الأسَود وَ الزُّبَيْرَ بن العَوّامِ وَ كَتَبَ عَليّ بْنِ اَبي طالب (علیه السلام) (2)

امام محمد باقر (علیه السلام) نوشته اي را از يك صندوقچه اي خارج كرده و چنين قرائت نمود .

به نام خداوند بخشنده مهربان اين وصيت نامه حضرت فاطمه دختر محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) كه وصيت كرد به حوائط سبعه ( باغ هاي هفت گانه ) عواف ، دلّال ، بُرقه ، مُثيب (مُبيت) حُسْني ( حَسني ) صافيِهَ و مال امّ ابراهيم ( مشرَبة ابراهيم ) براي علي بن ابي طالب (علیه السلام) و بعد از او براي حسن و بعد از او براي حسين و بعد از او براي بزرگترين فرزندانم و حضرت زهراء (علیها السلام) بر اين وصيّت خداوند و مقداد و زبير را شاهد گرفتند و حضرت علي (علیه السلام) اين وصيت را نوشت زيدبن علي نيز وصيت نامه اي از حضرت فاطمة زهرا (علیها السلام) به همين مضمون از امام حسن مجتبي (علیه السلام) روايت كرده است . (3)

ص: 39

باشند و بنی عبدالمطلّب ) و از حضرت امام صادق (علیه السلام) مرویست كه فرمودند : « نحن قوم فرض الله طاعتنا ولنا الانفال و لنا صفوالمال » ما جماعتی هستیم كه خدای تعالی واجب و فرض نموده است بر بندگان ، فرمان برداری ما را و برای ما می باشد انفال و مالی كه برگزیده باشد از ادوات ( افزارها و ابزارها ) خوب و كنیزان خوب صورت و درُّ و مروارید گران بها و هر چیزی كه بی مثل و مانند باشد :

اموالی كه ، ائمه و ولات (علیهم السلام) در آن تصرّف دارند سه نوع است .

اول : آن است كه از مسلمانان بگیرند به طریق زكات و حكم آن در آیه صدقات مبیّن شده است .

اِنَّما الصَّدَقاتُ لِلْفُقرآءِ وَ المَساكینِ وَ العامِلینُ عَلَیْها وَ المُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقابِ وَ الغارِمینَ وَ فی سَبیلِ اللهِ وَ ابْنِ السَّبیلِ فَریضَةً مِنَ اللهِ وَ اللهُ عَلیمٌ حَكیمٌ (1)دوم : غَنایم است كه ، از كُفّار به تیغ و شمشیر گرفته باشند به طریق قهر و غلبه و حكم این نیز در آیه شریفه 41 سورة انفال بیان شده است .

وَ اعْلَمُوا اَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَی ءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمسَهٌ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی القُرْبی وَ الیَتَمی وَ المَساكینِ وَ ابنِ السَّبیلِ اِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ باِللهِ . . .

سوم : فيی ء است و آن مالی است كه از كُفّار به مسلمانان منتقل شود بدون قتال و جنگ و اسب و تازاندن و آن از آنِ رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) باشد در حال حیاتش و بعد از آن حضرت ، از آن كسی است كه: قائم مقام آن بزرگوار باشد ، از ائمه و امامان دین (علیهم السلام) و ایشان به هر كس كه بخواهند و به هرچه صلاح بدانند صرف می نمایند . كه این قول از امیرالمومنین (علیه السلام) و ابن عباس و مرویست و فقهای امامیّه برآنند كه مستحقّان فیی ء و خمس بنی هاشمند از فرزندان ابوطالب (علیه السلام) و عباس و عبدالرحمن بن ابی لیلی روایت كرده است از حضرت امیرمؤمنان (علیه السلام) كه فرمودند : من و فاطمه و عباس و زیدبن حارثه نزدیك پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) رفتیم و عرض كردیم : یارسول الله اگر حقّ ما را از خمس در حیات خود به تصرّف ما بدهی ، بعد از شما كسی با ما منازعه نكند و رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) چنان كرد كه ما درخواست كرده بودیم . و در عهد اَبوبكر حقّ ما در تصرّف ما بود و در زمان عمر حق ما نیز در تصرّف ما بود و در آخر خلافت ،

ص: 41

امّا مال بسیار آوردند و حقّ ما را از آن اخراج كرد و به ما نداد ، من گفتم : بنی هاشم را اكنون احتیاجی نیست و اگر آن را در مصالح مسلمانان صرف كنی و وقت دیگر ، عوض آن را بدهی ، روا می باشد و وی هم چنان انجام داد . عباس گفت : مبادا كه وی بعد از این ، حقّ ما را به ما رد نكند و ما و اولاد ما ، از آن محروم شویم . و آخر آن چنان شد كه عباس تصور كرده بود و روایتی دیگر است كه، عمر ، به بنی هاشم گفت : حقّ خود را قرض دهید تا من در مصالح مسلمانان صرف كنم و چون ازولایات ما مال بیاورند عوض آن را پس دهم ، من گفتم قبول كردم و او پیش از آن كه مالی پیدا شود مُرد و آن قرض نداده ، بماند .

و در نزد بعضی آن است كه قسمت فیی ء در بَدْو اسلام به سدس و یك ششم بود و بعد از آن ، آية 41 سوره انفال نازل شده : « وَ اَعْلَمُوا اَنَّما غَنِمْتُمْ فَانَّ لِلّهِ خُمْسَهُ وَ لِلرَّسُولِ و لذِيِ الْقُرْبي وَ الْيَتامي وَ الْمساكينِ وابْنِ السَّبيلِ . . . و بدانيد كه ، آن چه در جنگ به دست آورده ايد ، همانا براي خداوند است ، پنج يك آن و براي پيغمبر و براي نزديكان و يتيمان و بي نوايان و درماندگان راه ، آن حكم منسوخ شد و از بين رفت »

و در نزد جماعتی دیگر آن است كه ، این آیه اشاره است ، به قسمت غنیمت بَدر ، كه مختص حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) بود .

كه در این قول محل حرف و نظر است زیرا كه این آیه بیان آیه اول است و این در مورد احكام بنی نضیر است . و صاحب كنزالعرفان آورده كه اَوْلی و احقّ آن است كه ، برای او بیانی نباشد بلكه این اشاره به قسمت خمس است به شش قسم ، پس جماعتی كه در این آیه با رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) ذكر شده اند . مستحقّان خمس باشند ، و بعضی دیگر آیة اوّل را تخصیص می زنند و اختصاص می دهند به اموال بنی نضیر و این آیه را عمومیت می دهند . بر اموال دیگر ، كه بدون جنگ و قتال آن را گرفته باشد .

و در كتاب معالم التنزیل آورده كه ، اهل جاهلیّت چون غنیمت فیی ء را می گرفتند ، بزرگ ایشان یك ربع آن را بر می داشت و از باقی مانده نیز آن چه كه صاحب اختیار او بود و برگزیده بود برای خود و انتخاب می كرد و نام آن را اَصْفی می گفتند .

ص: 42

و بقیه را در اختیار قوم می گذاشت و توان گران قوم ، بر بیچارگان حیف و میل می كردند ، جمعی از رؤسای اهل اسلام در غنایم بنی نضیر همین خيال را كرده اند و گفتند : یا رسول الله (صلی الله علیهو آله و سلم) شما ربع و صفی ( خالص ) غنیمت را بردارید و باقی آن را بگذارید تا با یك دیگر تقسیم كنیم . اما حقّ سبحان آن را خاصه پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) قرار داده (1) و در مورد آیة 26 سورة بنی اسرائیل كه مي فرمايد : وَ آتِ ذَالقُرْبي حَقَّهُ و بده حقّ خويشاوندان را

اكثر ( مفسرین ) برآنند كه مراد بذی القُرْبی ، اقارب و خویشان حضرت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) می باشند و حق ایشان اعطای خمس است . به ایشان از آن چه كه خداوند متعال برای آنان مقرّر فرموده است ثعلبي ( از اهل تسنن ) در تفسیر خود آورده است كه سدّی روایت كرده كه امام زین العابدین (علیه السلام) در حینی كه عبیدالله بن زیاد ( ملعون ) آن حضرت را به نزد یزید ( ملعون ) می فرستادند ، از مردی كه اهل شام بود پرسید : آیا قرآن خوانده ای ؟ گفت : آری ، فرمود : این آیه را « وَآتِ ذاالقُرْبی حَقَّهُ » را خوانده ای ؟ عرض كرد : آری فرمودند :

اهل قرابت پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) ، ما هستیم و از دو امام بزرگوار امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) نیز مرویست كه مراد از این آیه مائیم كه اهل بیت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) هستیم .

در خبر است كه چون این آیة شریفه نازل شد رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فدك را به فاطمة زهراء (علیها السلام) بخشید.

و در صورت حیات آن حضرت در دست آن بزرگوار بود و منافع آن را صرف فرزندان خود می نمود و چون رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به شهادت رسید ، فدك را از فاطمه زهراء (علیها السلام) گرفتند و چون فدك را طلب فرمود . گفتند: از پدرت چیزی به عنوان ارث به تو نمی رسد زیرا پدرت گفته است « ما تَرَكْناهُ صَدَقَةٌ » آن چه را می گذاریم صدقه است (2) .

ص: 43

و نیز سیّد ابوالحمد مهدی بن نزار الحسنی از حاكم ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله الحسكانی نقل می كند : كه، در بغداد حاكم ابو محمّد از عمروبن احمد ابن عثمان ، برای من روایت كرد كه : عمربن حسن بن علی بن مالك گفت : كه جعفربن محمد الأحمصی برای من روایت كرد كه، حسن بن حسین برای من روایت كرد كه از ابومُعَمَّربنِ سعید بن خثیم و علی بن قاسم كِندی و یحیی بن یعلی و علی بن مسهر از فضل بن مرزوق از عطیة عُوفی از ابی سعید خُدری كه ، گفتند : چون آیة وَ آتِ ذَالقُربی حَقَّهُ نازل شد . حضرت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) باغ فدك را به فاطمة زهرا (علیها السلام) عطا فرمود : عبدالرحمن ابن صالح روایت كرده كه مأمون عباسّی و نامه ای به عبیدالله بن موسی نوشت و او را از قصّه فدك پرسید ؟ عبیدالله ، این روایت را در جواب نامه مأمون نوشت. مأمون بعد از مطالعه، آن فدك را به اولاد فاطمة زهرا (علیها السلام) رد كرد .

وَ المِسْكینَ وابْنَ السَّبیلِ یعنی حقّ فقراء و درماندگان در مسیر راه را بده

دركنزل العرفان آورده است كه مراد بذی القربی در این آیه و امثال آن ، (1)

كقوله « وَ اِیتاء ذِی القربی » و غیر آن ، قرابت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می باشد و اعطای حقوق ایشان از خمس و غیر آن ، و ثعلبی از منهال بن عمرو در تفسیر خود روایت كرده است . كه از امام زین العابدین (علیه السلام) درباره خمس پرسیدم ؟ فرمودند « هُوَلَنا » گفتم : اِنّ الله یقول « الیَتامی و المَساكین »فرمودند « یَتامانا و مساكیننا و عیایشی از امام صادق (علیه السلام) روایت كرده است كه نَجْدَةِ بن الحَروری ، نامه ای به ابن عباس نوشت و او را از مصرف خمس سؤال كرد ؟ در جواب نوشت كه اماالخمس فانانَزْعَمُ أنّه لیس لنا فصبرنا(2) » و نیز از امام صادق (علیه السلام) مرویست كه « اِنَّ اللهَ حرّم علینا الصدِقة حین أحل لنا الخمس فالصدقة علینا حرام وَ الخمس لنا فریضة و الكرامة لنا حلال(3) » و از امام رضا (علیه السلام) منقول است « اِنّ الخمس عَوْنَنا عَلی

ص: 44

دِیننا و علی عیالنا و علی موالینا(1)» ، و علی بن اسباط روایت كرده كه چون امام كاظم (علیه السلام) نزد مهدی عباسی آمد دید كه : او رد مظالم می كند ، فرمود «ما بال مظلمتنا لا ترد » چرا رد مظالم ما نمی كنی؟(2) گفت : آن چیست ؟ یا اباالحسن فرمودند : حقّ تعالی فدك را بر پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) خود فتح نمود بدون تاخت و تاز است و جنگ و محاربه، آیة وَ آتِ ذَالقُربی حَقَّهُ ، حق ذی القربی را بده رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) پرسید ذی القربی چه كسانی اند ؟ جبرئیل مراجعت كرد و از حقّ سبحانه سؤال نمود ، حقّ تعالی و آله وحی فرمود: كه « ادفع فدك اِلی فاطمة » یعنی فدك را رد كنی به فاطمه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) حضرت فاطمه (علیها السلام) را طلبید و فرمودند : « اِنَّ الله أمَرَنی اَنْ اَدْفَع اِلیكِ فَدَك » خداوند به من امر فرموده است فدك را به تو رد نمایم . فاطمة زهرا (علیها السلام) هم قبول كردند و بعد از آن رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به شهادت رسیدند . بعضی از اصحاب بخل ورزیدند و از دادنفدك به فاطمة زهراء (علیها السلام) اباء نمودند و در اختیار او قرار ندادند بلكه از او غصب كردند ، مهدی عباسی در صدد آن شد كه پس دهد فدك را امر كرد ، تا حساب ارتقاء و منافع آن را بكنند . چون محاسبه كردند مبلغ بسیار زیادی شد ، او گفت : هذا كثیراً اَنْظُرُفیهِ ، این مال بسیار است و من در این باره باید فكر كنم . (3)

2- و ما اَفآء الله علي رَسُولِهِ: اَيْ ردّه عليه فَانّ جميع ما بين السماء و الارض لله عزوجلّ و لرسوله و لابتاعهم من المؤمنين المتصّفين بما وصفهم الله به في قوله ، اَلتّائِبُونَ العابِدونَ العامِدوُنَ السّآعِؤنَ السّاجِدوُنَ الآمِروُنَ وَ النّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ الْحافِظوُنَ لِحدُوُدِ اللهِ وَ بَشِّرِ الْمُؤمِنينَ (4)

فما منه في ايدي المشركين و الكّفار و الظّلمة و الفجّار فهو حقّهم افاء الله عليهم وردّه اليهم

كذا عن الصادق (علیه السلام) في حديث رواه في الكافي مِنْهُمْ مِن بني النضيرة فَما اَجْرَيْتُمْ عَلَي تحصيله مِنَ الوَجيف و هو سرعة السّير من خَيْلٍ وَ لاركابٍ ما يركب مِنَ الابل غلب فيه فيل ، و ذلك لانّ قرئهم كانت علي ميلين من المدينة فَمْشَوْا اِليها رجالا غير رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فانه ركَب جملاً او حماراً اولم يحرمزيد قتال، و لذلك لم يعط الانصار منه شيئاً اِلّا رَجُلَيْن ، اَوْ ثلثة كانت بهم حاجة : وَ لاكِنَّ اللهَ يُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلي مَن يَشاءُ ، يقذف الرُّعب في قلوبِهِم . وَ اللهُ عَلي كُلِّ شَيي ءٍ قَديرٌ ما يريد تارة بالوسائط الظاهرة و تارة بغيرها

ص: 45

ما اَفاءَالله عَلي رَسُولِه مِنْ اَهْلِ الْقري : بيان للاّول و لذلك لم يعطِف عليه فَلِله وَ للرَّسُولِ وَ لِذِي القُربي وَ اليَتامي وَ المَساكين وَ ابِن السَّبيل .

يعني :آن چه ارزاني داشت خدا بر پيغمبرش ، يعني رد فرمود او را بر پيمبرش به درستي كه جميع ما بين آسمان و زمين از آن خداي عَزَّوَجَلَّ و رسولش و تابعين آنان از مؤمنيني كه خداوند ، توصيف آنان را در كتاب و گفتارش بيان فرموده است آن جا كه فرموده : اَلْتّابِئونَ العابِدوُنَ الحامِدوُنَ السّآئِحوُنَ الرّاكِعُونَ السّاجِدوُنَ الامِروُنَ باِلْمَعْروُفِ وَ النّاهُونَ عَنِ المُنْكَر وَ الحافِظوُنَ لِدُوُدِ اللهِ وَ بَشِّرِ المؤمنينَ(1)

توبه كنندگان ، پرستش گران ، سپاس گزاران ، رهروان ، ركوع گزاران ، سجده كنندگان ، امر كنندگان به نيكي و بازدارندگان از بدي ، و نگهبانان مرزهاي خدا ، و بشارت ده به مؤمنان :

پس آن چه كه در دست مشركين و كُفّار و ستم كاران و ظَلَمَه و فاجران و به تبهكاران ، پس آن حق رسول گرامي (صلی الله علیه و آله و سلم) و مؤمنين و تابعين و پيروان آنها مي باشد كه ، خداوند حقّشان را بر آنان رد كرده است و هم چنين از امام صادق (علیه السلام) در حديثي از كتاب كافي نقل شده است كه : آن افرادي كه اين فييء را از آنان گرفتند طايفه ( يهود ) بني نضيره بوده اند . چيزي كه شما براي به دست آوردنش ، اسب و شتر بر او نتاختيد ( با جنگ و زحمت و رنج به دست نياوردند ) به خاطر اين كه دهكده آنان ( يهود بني نضيره ) دو ميلي مدينه است كه غير از رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) مرداني به آن دهكده ها رفتند چون آن حضرت سوار شتر يا الاغ شد ولي جنگي نفرمود ( به خاطر پيشنهاد خود يهوديان ) و لذا چيزي از آن غنيمت به انصار نداد مگر دو يا سه نفر كه : به آنان نياز بود ، ولاكن خداوند پيمبرش را بركسي كه بخواهد مسلّط مي گرداند و رُعب و ترسي از پيامبرش در دل دشمنان مي افكند و خداوند بر هر چيزي قادر است ، آن چه را اراده كند ، گاهي به وسائط و سبب و گاهي هم به غير آن ( تفضّلاً از فضلش عنايت مي نمايد ) به آن چه كه خداوند بر پيامبرش مي بخشد ، از اهل قريه ها ( از زمين و املاك افرادي كه مي گويند : با ما جنگ ننمايد ، ما هم از ملك و باغ خود به شما مي دهيم كه خداوند متعال ، از مال و املاك يهودان بني نضيره به پيامبرش بخشيد و ملك ايشان كرد ) و اين مطلب بيان است براي اول كه چيزي را با وسائل ظاهري بگيريند ( امّا بدون جنگ و خون ريزي )

ص: 46

و لذا چيزي از اين فييء به او (جنگ جو و رزمنده ) داده نمي شود . پس از آن خداوند متعال و رسولش و خويشان پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) (حضرت صدّيقه طاهره ، فاطمة زهرا (علیها السلام)) و يتيمان و مسكينان و كسي كه در راه مانده باشد (و حق خدا را هم كه به پيامبرش مي بخشد ، به احترام رسولش ، چون خدا كه غنيّ به ذات است و احتياج به كسي و چيزي ندارد )

عن اميرالمؤمنين (علیه السلام) نَحْنُ والله الذين عني الله بذي القربي الذّينَ قربهم الله بنفسه و نَبيّهِ فقال: ما اَفاء الله علي رَسُولِهِ مِن اَهْلِ القُري فَلِله وَ للرسول وَ لِذِي القُربي وَ آليَتامي وَ المساكينِ وَ ابْنِ السَّبيل. (1)

كه مي فرمودند : والله منظور از ذي القربي و اَيتام و مساكين ( فقير و بي نوا ) و ابن سبيل و كسي كه در راه مانده است و پول خرجي او تمام شده است ، خويشان و ايتام و مساكين و درمندگان در راه ، از ما اهل بيت (علیهم السلام) مي باشند ( نه غير ما ) و گفته است : جميع فقهاء سرپرست و عهده دار يتيمان از همه مردم هستند در زمان غيبت كبري كه مردم دستشان از پيشوايان معصومين (علیهم السلام) كوتاه مي باشد و همين طور مساكين و كساني كه در راه مانده اند يعني فقهاء عهده دار اين ها هم هستند به امور اين ها بايد رسيدگي كنند .

( صاحب مجمع البيان ) گفته است: و در روايت آمده است . همچنين كه : اين افراد ، نام برده ، از اهل بيت (علیهم السلام) مي باشند .

منّا خاصّة و لم يجعل لنا سهماً في الصّدقة اكرم الله نبيّه و اكرمنا اَن يطعمنا اوساخ ما في اَيدي الناس و في المجمع ، عن السجاد (علیه السلام) قرباؤنا (قربانا) و ايتامنا وَ مَساكينا و اَبْناء سبيلنا قال : و قال :جميع الفقهاء هُمْ يتامي النّاس عامّة ، و كذلك المساكين و ابناء السبيل قال و قدرروي ايضاً ذلك عنهم (علیهم السلام) (2)آتِ ذَالقُرْبي . . . آيه 26 سورة بني اسرائيل قيل في تفسير العامة وصّي سبحانه بغير الوالدين من القرابات و المساكين و انباء السَّبيل بأن تؤتي حقوقهم بعداَن وصّي بهما و قيل: فيه اَنّ المراد بذي القربي قرابة النّبيّ (صلی الله علیه و آله و سلم)

ص: 47

علي ابن ابراهيم قمي گويد : يعني قرابة رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) و نزلت في فاطمة (علیها السلام) فجعل لها فدك

و المسكين من ولد فاطمة و ابن السَّبيل من آل محمّد صلوات الله عليهم و ولد فاطمه (علیها السلام) و او رد في سورة الرّوم قصّة فدك مفصّلة في تفسير نظير هذاه الاية و في الكافي عن الكاظم (علیه السلام) في حديث له مع المهدي انّ الله تعالي لمّا فتح علي نبيّه (صلی الله علیه و آله و سلم) فدك و ماوالا ما لم يوجف عليه بخيل ولاركاب فانزل الله علي نبيّه (صلی الله علیه و آله و سلم) و آتِ ذَالقربي حقّه، فلم يدر رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) مَن هٌم ، فراجع في ذلك جبرئيل (علیه السلام) و راجع جبرئيل ربّه ، فاوحي الله اليه ان اِدْفَعْ فدك الي فاطمة (علیها السلام) فدعاها رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فقال : يا فاطمة اِنّ الله تعالي اَمْرَني اَن اَدْفَع اِلَيْكِ فدك ، فقالت : قد قبلت يا رسول الله من الله و منك : الحديث (1)

از اميرمؤمنان علي (علیه السلام) مرويست كه فرمودند : ما هستيم ، به خدا قسم منظور از اين آيه ، يعني ذي القربي ، مائيم ، كساني كه : خداوند آنان را به خود نزديك فرموده ، و فرموده آن چرا كه خداوندبه رسولش بخشيده از (مردم يهود بني نضيره يعني آن چه را به دست مي آورند بدون جنگ و تخت و تاز ) پس او مختص به خدا و رسولش و ذي القربي و يتيمان و مسكين ها و ابن سبيل و درمانده در راه ، مي باشد ، فرمودند : اين موارد فقط شامل ما اهل بيت مي شود و از آن ما محسوب مي گردد ، چرا كه خداوند سهمي از صدقه (صدقه واجب مانند زكات ، كفّاره ، فطريه ، ) براي ما قرار نداده ، به خاطر كرامت نبيّ و پيامبرش ، و خداوند ما را گرامي داشته از اين كه از اموال چرك و اَوساخ مردم در دست ما قرار دهد . و در تفسير مجمع البيان مرحوم شيخ طبرسي ، از قول امام سجّاد (علیه السلام) آورده است كه ، فرمودند : منظور از ذي القربي و اَيتام و مساكين ( فقير و بي نوا ) و ابن سبيل و كسي كه در راه مانده است و پول خرجي او تمام شده است ، خويشان و ايتام و مساكين و درمندگان در راه ، از ما اهل بيت (علیهم السلام) مي باشند ( نه غير ما ) و گفته است : جميع فقهاء سرپرست و عهده دار يتيمان از همه مردم هستند در زمان غيبت كبري كه مردم دستشان از پيشوايان معصومين (علیهم السلام) كوتاه مي باشد و همين طور مساكين و كساني كه در راه مانده اند يعني فقهاء عهده دار اين ها هم هستند به امور اين ها بايد رسيدگي كنند . و گفته است (صاحب مجمع البيان) و در روايت آمده است . همچنين كه : اين افراد نام برده ، از اهل بيت (علیهم السلام) مي باشند .

ص: 48

آيه 26 سوره بني اسرائيل . . .

در تفسير عامه ( سنّي ها ) گفته شده

از قَرابات و مساكين و اَبْناالسَّبيل (در راه ماندگان ) حقوق آنان بايد داده شود . بعد از آن كه توصيّه و سفارش كرد به اين دو و گفته شده كه مراد به ذي القربي ، قرابت و خويشان نبيّ اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) مي باشد . صاحب تفسير قمي ( علي بن ابراهيم قمي ) گفته است : يعني قرابت و خويشان رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) و اين آيه كريمه آيه 6 سوره حشر و آيه 26 سوره اسراء در حق حضرت فاطمه (علیها السلام) نازل شده پس خداوند فدك را براي آن بزرگوار و مسكين از فرزندان آن حضرت قرارداده و ابن سبيل از آل محمد ( صلوات الله عليهم ) و از فرزندان حضرت فاطمه (علیها السلام) مي باشد . و در سوره رُوم ، حكايت فدك را مفصّلاً در تفسيرش نظير اين آيه را آورده است (1)و

در كافي از امام كاظم (علیه السلام) در حديثي كه با مهدي عباسّي مناظره اي داشته اند ، فرموده است : خداوند تبارك و تعالي هنگامي كه فتح كرد بر پيامبرش فدك را و آن چه كه بدون جنگ كردن با اسب و شتر و غيره به دست آمده باشد پس خداوند متعال بر پيامبرش نازل فرمود . آية شريفه را ( وَ آتِ ذي القربي ) كه فدك را به فاطمه (علیها السلام) تحويل دهد پس آن حضرت دخترگراميش را احضار فرمود و گفت : اي فاطمه ، خداوند متعال به من امر فرموده كه : فدك را به تو رد كنم و تحويل دهم . حضرت فاطمة زهرا (علیها السلام) هم عرض كردند : قبول نمودم ( عطيّه و بخشش خداوند را كه به وسيله شما اِعطاء فرموده ) از خداوند متعال و از شما تا آخر

و في العيون عن الرضا (علیه السلام) في حديث له مع المأمون و الاية الخامسة قول الله تعالي و آتِ ذَالقربي حقّه خُصوصيَّةٌ خَصَّم الله العزيز الجَبّار و اصطفاهُم علي الاُمَّة فلمّا نزلت هذه الاية علي رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) قال اُدعوُلي فاطمة فدعيت له فقال : يا فاطمة قالت : لَبّيك يا رسول الله فقال : هذه فدك هي ممالم يُوجف عليه بخيل و لاركاب و هي لي خاصَّةً دون المسلمين فقد جعلتها لكِ لما امرني الله به فخذيها لكِ ولولدك ،(2) فهذا الخامسة و العيّا شي عن الصادق (علیه السلام) لمّا انزل الله واتِ ذَالقُرْبي حقَّه و المسكين : قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) يا جبرئيل قد

ص: 49

عرفت المسكين ، من ذوالقربي ؟ قال: هُم اَقاربك فَدعا حسناً و حسيناً و فاطمة فقال : اِنّ ربّي اَمَرَني اَن اعطيكم مما اَفاءَ اللهَ عَلَّيَ قالَ اعطيتكم فدك (1)

و در كتاب عيون الاخبار الرّضا (علیه السلام) در حكايت مأمون عباسي و امام رضا (علیه السلام) در مذاكره علمي حضرت با مأمون و اطرافيان او و سؤالاتي كه از امام (علیه السلام) كردند ، و در یكی از جواب ها آیة مورد گفت گوی ما می باشد ، فرمودند : آیه پنجم از آیات قرآن گفتار خدای تعالی است كه می فرماید : وَ آتِ ذَالقُربی حَقَّهُ: فرمود : این آیه دلالت دارد بر خصوصیتی كه خداوند عزیز جبّار آنان را به آن اختصاص داده و بر سایر اُمَّت برگزیده است . آن گاه كه این آیه نازل شد پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود : فاطمه (علیها السلام) را نزد من فراخوانید، فاطمه زهراء (علیها السلام) را فراخواندند ، حضرت فرمودند : ای فاطمه ، حضرت فاطمه (علیها السلام) عرض كردند : بله یا رسول الله ، حضرت فرمودند : این فدك از جمله غنائمی است كه بدون جنگ به دست آمده است و لذا ( طبق حكم خدا ) مال من است . و سایر مردم در آن سهمی ندارند و حال كه خداوند مرا امر فرموده آن را به تو ببخشم ، آن را تحویل بگیر ، مال تو و فرزندان تو است . (2)

مع اَخبار في هذاالمعني و في الاحتجاج عن السجاد (علیه السلام) قال البَعضٌ الشّاميّن

اما قرأت هذه الاية وآت ذالقربي حقّه

قال: نعم قال: فَنَحْنُ اولئك الذّين امَرَالله نبيّه (صلی الله علیه و آله و سلم) اَن يؤتيهم حقّهم و في المجمع عنه (علیه السلام) برواية العامّة مافي معناه ، و عن اَبي سعيد الخُدري انّه لمّا نزلت هذه الاية ، اعطي رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فاطمة (علیها السلام) فداك و بالجملة الأخبار في هذاالمَعني مستفيضة وَ في الكافي عن الصادق (علیه السلام)

في حديث ثمّ قال جلّ ذكره وات ذالقربي حقّه و كان علي (علیه السلام) و كان حقّه الوصيّة التيّ جعلت له و الأسم الأكبر و ميراثالعلم

و آثار علم النّبوّة : اقول لاتنافي بين هذا الحديث و الأحاديث السابعة ولا و بين تفسيري العامّة

ص: 50

و لا بين تفسيريهم كما نظير للمتدبّر العارف بمُخاطبات القرآن و معني الحقوق و من الذّي له الحقّ و من الذي لا حق له و الحمد لله (1)

آيا اين آيه را خوانده اي ؟ وَ آتِ ذَي القُربي حَقَّهُ ؟

عرض كرد : بلي فرمود : مائيم ذي القُربي و خويشان پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آن هايي كه خداوند پيامبرش را امر فرمود كه : حقّشان را تحويل دهد . و در مجمع البيان از روايت سنّي ها نقل كرده است در همين معني و از ابي سعيد خُدري نقل شده ، هنگامي كه : آيه شريفه وَ آتِ ذَالقُربي حقّه ، نازل شد ، پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فدك را به حضرت فاطمه (علیها السلام) تحويل داد و عطا فرمودند و به طور كلي اَخبار و روايات در اين معنا (يعني اعطا فدك به حضرت زهرا (علیها السلام) و نزول آيه شريفه ) در حد مستفيضه است . و در كافي از قول امام صادق (علیه السلام) نقل كرده در حديثي كه فرمودند : خداي عَزَّوَجَلَّ ذكره فرموده است وَ آتِ ذاالقُرْبي حَقَّهُ و علي (علیه السلام) آن وصيّي است كه حق ايشان اين است كه ، براي او قرار داده شده و اسم اكبر و ميراث علم و آثار علم نبوّت ، همه از آن امام علي (علیه السلام) است . و در نزد آن بزرگوار مي باشد و البتّه تنافي ندارد بين اين حديث و اَحاديثي هفت گانه و هم چنين بين تفسير سنّي ها ، و نه تفسير شيعه (در اين مورد) براي شخصي متدّبر عارف به مخاطبات قرآن و معني حقوق و كسي كه حق از آن او مي باشد و كسي كه حقّي ندارد و الحمدلله اين ها را شخص شناخت به مخاطبات قرآن مي فهمد .كه چه كسي صاحب حقّ است و چه كسي حقّي ندارد به زور و عدواناً ، حق اهل بيت (علیهم السلام) را بگيرد .

3- في العيون الاخبار في باب ذكر مجلس الرضا (علیه السلام) ، مع المأمون في الفرق بين العترة و الامة حديث طويل و فيه : قالت العلماء فأخبرناهل فَسَّرَ الله عَزّوجلَّ الاصطفاء في الكتاب ؟ فقال الرضا (علیه السلام) : فَسَّرَالاصطفاء في الظاهر سَوِي الباطن في اثني عشر موطناً و موضعاً فاول ذلك قوله عزوجل الي اَن قال: والاية الخامسة قول الله تعالي : « وَ آت ذالقربي حقّه » خصوصية خصّهم الله العزيز الجبار و اصطفاهم علي الامّة فلما نزلت هذه الاية علي رسول الله عليه و آله قال : ادعولي فاطمة ، فدعيت له فقال : يا فاطمة قالت لبّيك يا رسول الله فقال : هذه فدك ممّا هِيَ لم يوجف عليه بخيل ولاركاب . و هي خاصّة لك دون المسلمين و قد جعلها لكِ لما أمرني الله به فخذيها لكِ و لولدك فهذه الخامسة (2) في اصول الكافي علي بن ابراهيم عن ابيه عن ابن اَبي عن حَفْص بن البختري عن اَبي عبيدالله (علیه السلام)

ص: 51

قال: الانفال مالم يوجف عليه بخيل و لاركاب او قوم صالحوا أو قوم اعطو ابايدليهم و كل ارض خربة و بطون الاودية فهو لرسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) و هو للامام من بعده يضعه حيث يَشآء (1)

و درعیون الاخبار الرضا (علیه السلام) در باب ذكر مجلس امام رضا (علیه السلام) ترجمه اش ذكر شد .

در اصول كافی علی بن ابراهیم از پدرش ابن اُبَّیاز ابن اُبَّی از حفص بن بختری از امام صادق (علیه السلام) نقل كرده كه فرمودند : انفال (مالی است كه به وسیله اسب و شتر و جنگ به دست می آید ) یا این كه ، گروهی مصالحه كردند یا قومی به دست خود داده باشند . و هر زمین خراب و غیرآباد و داخل وادیه ها ، پس آن از آن رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است و هچنين بعد از رسول خدا از آن امام بعد از ایشان است كه ، هر كجا بخواهد او را قرار می دهد و مصرف می نماید.

علي بن محمد ابن عبدالله ، عن بعض اصحابنا أظنّه السَيّاري عن بن أبساط قال : لمّاورد ابوالحسن علي المهديّ ، رآه يردّ المظالم ، فقال : يا اميرالمؤمنين (2)

ما بال مظلمنا لاترد ؟ فقال له و ماذاك يا اباالحسن ؟ قال : انّ الله تبارك و تعالي لما فتح علي نبيّه (صلی الله علیه و آله و سلم) فدك و ما والاها لم يوجف عليه بخيل و لاركاب . فأنزل الله علي بنيّه (صلی الله علیه و آله و سلم) « وَ آت ذالقربي حقّه» فلم يدر رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) من هم . فراجع في ذلك جبرئيل و راجع جبرئيل (علیه السلام) ربّه فأوحي الله اليه : اَن ادفع فدك الي فاطمه (علیها السلام) فدعاها رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فقال لها : يا فاطمة اِنّ الله امرني اَن اَدفع اليكِ فدك فقالت . قد قبلت يا رسول الله من الله وَ منك ، فلم يزل و کلاؤها فيها حياةَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فلمّا ولي اَبوبكر اخرج منها و كلائها فأتته و سئلته أن يرّدها عليها فقال: لها ایتینی بأسود أو أحمر يشهد لكِ يَشْهَدُلَكِ بذلِكَ فَجائت أميرالمومنين (علیه السلام) و اُمُّ اَيْمَن فشهدا لها فكبت لها بترك التعرضُّ . فخرجت و الكتاب معهاَ فلقيها عمر فقال : ما هذا معكِ يا بنت محمد ؟ قالت : كتاب كتبه لي ابن اَبي قُحافة ، قال: أرينيه فأبت ، فانتزعه مِنْ يدها و نظرفيه ، ثمّ تفل فيه وَمَحاهُ و خرقه ، و قال لها : هذا لم يوجف

ص: 52

عليه اَبوك بخيل و لاركاب فضعي الحبال (1)

في رقابنا ، فقال له المهدي : يا اَبا الحسن حُدَّ هالي قال: حدّ منها جبل أُحُد وحدّ منها عريش مصر و حد منها سيف البحر وحدّ منها دومة الجندل، فقال له : كلّ هذا ؟ قال: نعم يا اميرالمومنين ، هذا كُلّه ان هذا كلمه ممالم يوجف علي اَهله بِخَیلٍ و لا رِکابٍ ، فقال : کثیر وأنظر فیه (2)

و في الخرائج وَ الجَرائح : في روايات الخاصّة اَن اَبا عبدالله (علیه السلام) قال : اِن رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) خرج في غَزاة فلمّا انصرف راجعاً نزل في بعض الطريق فينا رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم)

يطعم و الناس معه اِذ اَتاهُ جبرئيل فقال: يا محمّد قم فاركب فقام النّبيّ (صلی الله علیه و آله و سلم) فركب و جبرئيل معه ، فطويت له الارض كطيّ الثوب حتي انتهي الي فدك، فلمّا سمع اَهل فدِك ، وقع الخيل ظنّوا ، اَنَّ عدوّهم قد جائهم فغلقّوا اَبواب المدينة ، و دفعوا المفاتيح الي عجوز لهم في بيت خارج من المدينة ، و لحقوا برؤس الجبال ، فأتي جبرئيل العجوز حتّی وَ أَخذ المفاتيح ، ثم فتح ابواب المدينة و دارالنبي في بيوتها و قراها فقال جبرئيل : يا محمد هذا ما خصّك الله به و أعطاك دون الناس ، و هو قوله : « وَ ما اَفاء الله علي رسوله من اهل القربي فلله و للرسول » و ذلك قوله : فما اوحفتم عليه من خيل و لاركاب ولكن الله يسلّط رسله علي من يشاء و لم یغزوا المسلمون و لم يطئوها ولكنّ الله اَفاءَها علي رسوله ، و طوفّ به جبرئيل في دورها و حيطانها و غلّق الباب و دفع المفاتيح اليه فجعلها رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) في غلاف سفيه و هو معلّق بالرحل، ثم ركب و طويت له الارض كطيّ الثّوب ، فأتاهم رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) و هم علي مجالسهم و لم یبرحوا ، فقال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) لِلنّاس : قد انتهيت الي فدك و اني قد اَفاء الله عليّ ، فغمز المنافقون بعضهم بعضاً ، فقال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) هذه مفاتيح فدك ، ثم أجرجها من غلاف سيفه ، ثم ركب رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) و رکب معه الناس ، الی آخر (3)علی بن اسباط روایت كرده كه : چون امام موسی كاظم (علیه السلام) نزد مهدی عباس آمد ، دید كه او ، رد مظالم می كرد (حق مردم را بر می گردانید) فرمودند : چه شده كه رد مظالم ما را نمی كنی (حقّ ما را نمی دهی؟)

ص: 53

گفت : ای اباالحَسَنْ چیست آن حق شما ؟ فرمودند : حق تعالی فدك را بر پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فتح كرد بدون اعانت و كمك از اسب و شتر و جنگ ، و آیه و آت ذالقربی حقّه را بر ایشان نازل كرد و رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نمی دانست كه ذی القربی چه كسانی هستند ، جبرئیل (علیه السلام) مراجعت كرد و از حقّ تعالی سؤال كرد وحی آمد كه فدك را به فاطمه (علیها السلام) رد كنی و آن حضرت هم فاطمه (علیها السلام) را طلبید و فدك را به ایشان رد كرد. مهدی عباسی درصدد آن برآمد كه ، فدك را پس دهد و دستور دهد تا حساب كنند منافع آن را چون محاسبه كردند مبلغ كثیری شد ( آن ملعون ) گفت : هذا كثیر ، این مال بسیار است من در این باره اندیشه می كنم و آخرش هم فدك را رد نكرد .

و در كتاب خرائج و جرائح آمده است كه در روایات شیعه از قول امام صادق (علیه السلام) آمده است كه در روایات شیعه از قول امام صادق (علیه السلام) نقل شده كه ، رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در جنگی بیرون رفت هنگامی كه برگشت در بعضی از راه ها رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) مردم را ديد طعام مي خورند و با مردم طعام ميل فرمود : و مشغول طعام بودند كه ، جبرئیل (علیه السلام) آمد گفت اي محمّد : بلند شو پس سوار شو ، پيامبر خدا هم فرمودند من سوار شدم و جبرئيل هم با هم بودند ، پس زمين را طيّ مي كردم مانند مانند تای كردن جامه و پیراهن ، تا رسیدم به سرزمین فدك پس هنگامی كه شنیدند اهل فدك (یهودیان بنی نضیره)

صدای پاهای مركب های ما را پس فهمیدند كه ، دشمن بر سرشان وارد شده پس درهای شهر را به كوه ها روی ما بستند و كلیدهاي (خانه) را به دست پیرزنی دادند در خانه ای از شهر مدينه، و رفتند بر سر كوه ها ، پس جبرئيل (علیه السلام) نزد آن پیرزن رفت و كلیدهای منازل را از او گرفت پس آن شهر را فتح كرد و خانه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در میان آن خانه بود . پس جبرئیلگفت كه خدای عَزَّوَجَلَّ این (فدك) را مخصوص تو قرار داد نه مردم ، و این همان قول خداوند متعال است كه می فرماید: آن چه را كه خداوند بر پیامبرش عطاء كرد و بخشيد و مفتوح گردانید بدون جنگ و حیوانات سواری مانند ( شتر

و اسب و فیل) به دست آمد ، مال خدا و رسول می باشد ، و این بخشش و عطیّه و به دست آوردن فدك و فییء بدون جنگ و خون ریزی بدون اسب و شتر و . . . به دست آمده است و خداوند مسلّط می كند رسول خود را بر كسی كه بخواهد ، و مسلمانان اين را فتح نكردند و جنگ و خون ريزي ننمودند كه به دست آوردند ولا كن خداوند او را بر پیامبرش عطا كرد و جبرئیل در دورخانه های (یهودیان بنی نضیره) می گشت و درهای خانه های آن ها را بست و كلیدها (آن سرزمین فدك) را به دست پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) داد . پس آن كلیدها را پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در غِلاف شمشیرش قرار داد . و آن افراد (یهود) هم در مجالس خود بودند و هنوز متفرّق نشده بودند . و پیامبر خدا با پیروزی برگشتند به جایگاه خود ، پس پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند : من رسیدم به فدك و من به درستی كه آن چه را (بدون جنگ و وسایل حَربي به دست آمد )

ص: 54

به من عطاء نمود علی رغم اهداف شوم منافقون (پس فرمودند این كلیدهای فدك است (به همه نشان داد ) سپس آن كلید را از میان غِلاف شمشیر در آوردند سپس آن حضرت سوار شدند و مردم هم با آن حضرت ، سوار حیوانات شدند (برگشتند به مقصد و منزلشان) تا آخر حدیث .

في تهذيب الاحكام عن أبيه عن حمّاد بن عيسي عن ابراهيم بن عمرأذینه عن اَبان بن اَبي عيّاش عن سليم بن قيس الهلالی ، عن أميرالمومنين (علیه السلام) قال سمعته یقولُ : کلاماً کثیراً ، ثمَّ قال : و اعطِهِم مِن ذلک کلّه ، سهم ذی القربی الذین قال الله تعالی : اِن کُنتُم آمَنتُم بِاللهِ وَ ما اَنزَلنا عَلی عَبدِنا یَومَ الفُرقانِ یَومَ التَقَی الجَمعانِ . . . عَنی بذی القربی ، و هم الذین قرنهم الله بنفسه و بنیّه (صلی الله علیه و آله و سلم) فقال : فَاَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسولِ وَ لَذِی القُربی وَ الیَتامی وَ المَساکینِ وَابنِ السَّبیلِ– مِنّا خاصّة وَ لَم یَجعَل لَنا فی سهم الصَّدقَة نَصِیباً ، اکرم الله نبیّه و اَکرَمَنا یطعمنا اوساخَ اَیدی الناس (1)

فقال: « ما اَفاء الله علي رسوله مِن أهل القري فلله و للرسول ولذي القربي و اليتامي و المساكين ، »

في مجمع البيان روي المنهال بن عمر عن علي بن الحسين (علیه السلام) قال : قلت : قوله « ولذي القربي و اليتامي و المساكين و ابن السيل » قال : هم قربائنا ( قربانا ) و مساكينا و اَبناؤ سبيلنا (2)و تهذیب الاحكام آورده ، از سُليم بن قيس كه گوید:

من از امیرمؤمنان (علیه السلام) شنیدم كه فرمودند : مائیم به خدا سوگند كسانی كه خداوند ما را منظور داشته و قصد نموده ، به ذی القربی، آن افرادی كه ، خداوند متعال آنان را به خود نزدیك كرده است و به پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) قرین قرار داد سپس فرموده است آن چه كه : خداوند بر رسولش ارزانی داشته است از اهل قریه ها ( از یهودیان بنی نضیر ) پس از آن خداوند و رسول و ذی القربي و ایتام و مساكین ، منظور ما فقط هستيم و براي ما سهمي از صدقه قرار نداده به خاطر كرامتی كه خداوند ما را گرامی داشته از این كه اطعام كند از چرك ها ( اموال ) كه در دست مردم است و در مجمع البیان از منهال نقل كرده از قول امام سجّاد (علیه السلام) كه گوید عرض كردم به امام سجاد (علیه السلام) مراد از گفتار خداوند متعال كه مي فرمايد : اين اموال خاصّه ذي القربي و ايتام و مساكین و ابن سبیل است چيست ؟ حضرت فرمودند : اینان خویشان و مساكین و درماندگان در راه از ما هستند .

ص: 55

4- و آت ذالقربي حقّه 26 بني اسرائيل، فآت ذالقربي حقّه 38 روم ، فرات قال : جدّثني جعفربن محمّد بن سعيدالأحمسی مُعَنْعَنَاً عن اَبي مريم قال: سمعت جعفر (علیه السلام) يقول : لمّا نزلت ( هذه ، ب . أ) الآية ( وَ آت ذالقربي حقه ) أعطي رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فاطمة فدك ، فقال اَبان بن تغلب :(رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) ب ) أعطاها ؟ قال : فغضب جعفر((علیه السلام) - ب ) قال : الله اَعطاها فدكاً

در تفسیر فرات : از ابی مریم نقل می كند ، كه گوید : از امام صادق (علیه السلام) فرمود هنگامی كه آیه و آتِ ذي القربی نازل شد پیامبر خدا

(صلی الله علیه و آله و سلم) فدك را به فاطمه (علیها السلام) عطاء كرد اَبان بن تغلب گفت : رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) آن را عطا كرد .

گوید : امام صادق (علیه السلام) خشمگین شد (برای این كه اَبان گفت : رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) عطا كرد یعنی : گویا مطلب برای او بسیار مشكل به نظر می رسيد .)

قال: حدّثنا جعفر مَعَنْعَنَاً: عن اَبي سعيد الخوري قال : لما نزلت ( و آت ذالقربي حقّه ) قال : دعا رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فاطمة فأعطاها فدكٌ (1)

فرمود (بلی) رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به ایشان عطا كرد فدك را و از ابی سعید نقل شده هنگامی كه : آیات و آتِ ذالقُرْبی نازل شد گوید : رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) حضرت فاطمه (علیها السلام) را خواند ، پس فدك را به آن بزرگوار عطا كرد.

5- وَ آت ذالقربي حقه و المسكين وابن السبيل :

يعني قرابة رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) و انزلت في فاطمة (علیها السلام) فجعل لها فدك و المسكين من ولد فاطمة و ابن السبيل من آل محمد وولد فاطمة (2)

و آتِ ذالقربی حقّه و المسكین و ابن السبیل

حق ذی القربی و مسكین و ابن سبیل را بده

یعنی قرابت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) و آیه درباره شأن حضرت فاطمه (علیها السلام) نازل شده پس فدك را برای ایشان قرار داد و مسكین هم از فرزندان فاطمة زهرا (علیها السلام) می باشد. و ابن سبیل هم از آل محمد (علیه السلام) و از فرزندان حضرت فاطمة زهرا (علیها السلام) است .

ص: 56

6- وفيه أخرج ابن حريز عن علي بن الحسين رضي الله عنه قال: قال لرجل من اَهل الشام : أقرأت القرآن ؟ قال: نعم قال : أ فما قرأت في 26 بني اسرائيل : « و آت ذالقربي حقه » قال: و اِنّكم للقرابة الذي أمرالله اَن يوتي حقه ؟ قال : نعم (1)

و ابن حَریز (سنی مذهب ) گوید : علی بن الحسین (علیه

السلام) به آن مردشامي فرمودند : آيا تو قرآن خوانده اي ؟ گفت : بلي فرمود : آيا اين (آيه 26 در سوره بني اسرائيل) را خوانده اي: و (آتِ ذي القربي حقه) : گفت : مگر شما قرابت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) هستند ؟ فرمودند بلي

قوله تعالي : « و ما اَفاء الله علي رسوله مِنْهُمْ فما اَوجفتم عليه من خيل ولاركاب ولكنّ الله يسلّط رسله علي من يشآء الخ » الا فادة الاِرجاع من الفي ء بمعني الرجوع و ضمير « منهم » لبني النضير و المراد من أموالهم

قول پروردگار كه فرمود : وَ ما اَفاءَ الله علي رَسُولِه يعني آن چه را كه خداوند بر پيامبر و رسولش ارزاني فرمود : از چيزهايي كه با جنگ و خون ريزي و بدون اسب و شتر و وسيله جنگي به دست بيايد ، نيامده بلكه خداوند مسلّط مي كند رسول خدا را بر كسي كه بخواهد كلمه اَفاءَ ، (به معني رجوع و برگشت سايه) و ضمير در كلمه مِنْهُمْ به ( يهودان بني نضير ) بر مي گردد و مراد از كلمه منهم يعني از اموالشان ( چون فدك از اموالشان بوده )

و اِيجاف الدّابة تسييرها بإزعاج و إسراع و الخيل الفرس ، و الركاب الإبل و « من خيل و لاركاب » مفعول « فما أوجفتم » و « من » زائدة للاستغراق وَالمعني : والذي اَرجعه الله الي رسوله من أموال بني النضير خصّه به و ملكه وحده ایاه فلم تَسْير وا عليه فرساً ولا اِبلاً بالركوب حتّي يكون لكم فيه حق بل مشيتم اِلي حصونهم مشاة لقربها من الدينة ولكن الله يسلّط رسله علي من يشاء و الله علي كل شي قدير و قد سلط النّبيّ (صلی الله علیه و آله و سلم) علي بني النضير فله فيئهم يفعل فيه ما يشاءو ايجاف الدّابة ، تاختن با حيوان ، حركت با سرعت است (يعني با اين شرايط نبوده ) و خيل به معني فَرَس و اسب است . و رِكاب به معني اِبِل و شتر است . و « من خِيل و لاركاب » مفعول است براي «فما اَوجفتم» و كلمه مِن ، زائده است براي استغراق (همه را در برگرفتن) و معني اين مي شود آن كه،

ص: 57

خداوند به رسولش برگردانيد ( از گروه بني نضير ) اختصاص داد به رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به تنهايي ، اسبي و شتري بر او تاخته نشد . تا اين كه شما در او حقّي داشته باشيد . بلكه شما به طرف قلعه هاي آن ها (يعني يهوديان بني نضير ) رفتيد چرا كه به مدينه نزديك بوديد، ولاكن خداوند ، مسلّط مي كند . رسولش را بركسي كه بخواهد و خداوند بر هر چيزي قادر و توانا مي باشد . و خداوند مسلّط گردانيد نبيّ خود (صلی الله علیه و آله و سلم) را بر طايفه اي از يهود بني نضير ، پس فييء و فدك (و سرزمين آنان را ) از براي پيامبرش قرار داد . (1)

قوله تعالي : « ما اَفاء الله علي رسوله من اَهل القري فلله و للرسول ولذي القربي و اليتامي و المساكين و ابن السبيل » الخ ظاهرة اَنَه بيان لموارد مصرف الفيئ المذكور في الآية السابقة مع تعميم الفيئي أهل القري أعم من بني النضير و غيرهم .

قول پروردگار متعال كه مي فرمايد خداوند بخشيد براي رسولش از اهل قريه ها ( دهكده ها ) پس براي خداوند متعال و رسولش و خويشان و يتيمان و مساكين و درماندگان در راه ( از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)) اين مطلب بيان است براي موارد مصرف فييء مورد نظر كه ذكر شده در قرآن ، با اين كه فييء و غنيمت البته عموميت دارد . اعم از بني نضير و غير ايشان .

وقوله : « ولذي القربي» الخ المراد بذي القربي قرابة النّبيّ (صلی الله علیه و آله و سلم) و لامعني لحمله علي قرابة عامة المؤمنين و هو ظاهر و المراد باليتامي الفقراء منهم كما يشعربه السياق و اِنما اُفرد و قدم علي« المساكين » مع شموله له اعتناد بامر اليتامي و قد ورد عن أئمة أهل البيت (علیهم السلام) اَن المراد بذي القربي أهل البيت و اليتامي و المساكين و ابن السبيل منهم (2)

وَ آتِ ذَالقُرْبي حَقَّهُ ( وَ المِسْكينَ و ابْنَ السَّبيْلِ وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذيراً ) (3)

عَنْ اَبي سعيد قال : لمّا نزلت : « و آتِ ذَالقُربي حَقَّهُ » أعطي رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فاطمة فَدَكَاً (4)

عن اَبي سعيد الخدري قال: لمّا نزلت علي رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) « وَ آتِ ذالقُربي حَقَّهٌ » دعا فاطمة فأعطاها فدكاً و العوالي و قال : هذا قسم قسمه الله لكِ ولعقبكِ (5)

ص: 58

6- و آنچه خداوند فيئي قرار داد بر رسول خدا ، از كفّار پس شما مسلمين حمله نكرديد بر آن ها به اسب ها و مراكب خود يعني بدون جنگ و قتال به دست آمد و لاكن خداوند مسلط فرمود رسولان خود را بر آن ها و خداوند بر هر چيزي قادر و توانا است .

مسئلة : آنچه از كفّار و مشركين به دست بيايد اقسام زيادي دارد كه ، در كتب فقهيّه متعرّض شده اند يك قسم غنائم دارالحرب است كه بين مجاهدين تقسيم مي شود و يكي از موارديست كه خمس به او متعلق مي گيرد چون خمس غنائم دارالحرب است و استخراج معادن و غَوْص و حلال مخلوط به حرام كه مقدار و صاحبش معلوم نباشد و ارض مُشْتَراي[ خريداري شده] از اهل ذمّه و منافع كسب كه مقدار زائد بر مؤمنه باشد و يك قسم صفاياني ملوك است كه خاصّ به نبّي است و يك قسم انفال است مثل اراضي موات و آجام و بطون ادويه و ميراث مَن لا وارث له ، و آن چه كفّار به اختيار مي دهند مثل فدك و اموال كه اين ها را مي فرمايد .« قُل الانفالُ لِلّه وَ الرَّسُول ، (1) » و خيل و يك قسم فيئي است كه ، از كفّار بدون جنگ و خيل و ركاب به دست مي آيد كه ، مورد آية شريفه است كه مي فرمايد :

« وَ ما اَفاءَ اللهِ عَلي رَسُولِه مِنْهُم » آنچه خداي متعال بر رسول خود فيئي قرار داد و به دست او آمد از اموال كفّار كه « و ما اَوْجَفْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ خَيْل وَ لارِكابٍ » پس شما به دست نياورديد به جنگ و جهاد « وَ لكِنَّ اللهُ رُسُلَهُ علي مَنْ يَشاء» خدا مسلّط فرمود رسل خود را بر آن كفّار كه مشيّتش تعلّق گرفته «وَ الله علي كُلِ شيءٍ قَديرٌ» و خداوند بر هر چيزي قادر و توانا است .

سپس خداوند حكم اين فيئي را بيان مي فرمايد :

ما اَفاءَ اللهُ علي رَسولِهِ مِنْ اَهْلِ القُري فَلِلّهِ وَ لِلرَّسولِ وَ لِذِي القُربي وَ اليَتامي وَ المساكينَ وَ ابْن السَّبيل كَيْ لا يَكُونَ دُولَةً

بَيْنَ الأغنياءِ مِنْكُم وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخذُوُهُ وَ ما نَهاكُم عَنْهٌ فَأَنْتَهوُا عَنْهُ وَ اتقو اللهَ اِنَّ اللهَ شَديدُ العِقاب .

ص: 59

و آن چه فيئي فرموده خدا بر رسول او از اهل قري شش سهم مي شود . مطابق آية خمس ، پس از براي خدا است و از براي رسول و براي ذي القربي و يتيميان و مساكين و ابن سبيل تا نبوده باشد . در گردش بين اغنياء از شما و آن چه داد شما را رسول پس بگيريد او را و آن چه نهي فرمود منتهي شويد و بپرهيزيد از مخالفت خدا محققاً خداوند سخت عقاب مي كند .

« ما آفاء الله علي رسوله من اهل القري»

«فللّه» شش سهم مي شود يك سهم مختص به خدا است و بايد به رسول داد كه به مصرفي كه اجازه و اذن دارد از خدا به مصرف برساند .« و للرّسول » و يك سهم مختصّ به پيغمبر است كه به هر نحوي بخواهد صرف كند .

« وَلذِيِ القربي» مفسِّرين عامّه ( سنّي ها ) اقوالي در باب ذي القربي گفتند كه : در آية خمس ذكر شده ولي مطالق مذهب شيعه از اخبار معتبرة قطعيّة الصدور، بلكه ضروري مذهب شيعه است كه مراد ، به ذي القربي ، پيغمبر و ائمّه اطهار (علیهم السلام) هستند كه ، بايد سهم خدا و رسول را هم تقديم آن ها كرد تا به مصارفي كه ، مرضيّ خدا و رسول است صرف فرمايند و اين سهم را كه ، سهم امام (علیه السلام) مي گوئيم و در زمان غيبت، بايد در تحت نظر مجتهد جامع الشرائط كه نايب الامام (علیه السلام)

است صرف نمود و شرطش اعلميت نيست بلي مصارفش بايد طبق نظر مرجع تقليد باشد ، و لِلّهِ سهم ديگر « واليتامي و المساكين وابن السيبل» و ابناء سيبل سادات و ذراري رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) است كه اين سه سهم را سهم سادات مي ناميم و لازم نيست سه قسمت كردن به هر يك از اين سه طائفه داده شود، كافي است و احتياج به اذن مجتهد هم ندارد .

تنبيه : فرق است بين موارد خمس با فيئي ، در مصرف در موارد خمس مسلمين به زحمت به دست مي آورند مانند استخراج معادن و غوّاصی و قتال وجدال و تكسّب و بذل ثمن و حيازت ، خداوند چهار سهم آن را مباح فرمود و خمس آن را براي ارباب خمس قرار داد ولي در فيئي هيچگونه زحمتي براي مسلمين نداشت هيچگونه حقّي براي آن ها قرار نداد ، تمام بايد به مصارف مذكور برسد .(1)

ص: 60

وَ آتِ ذَالقُرْبي حَقَّهُ وَ المِسْكينَ وَابنَ السَّبيلِ وَ لا تُبْذَّرِ تَبْذيراً

و بده اي رسول اكرم به ذي القربي حق او را و به مسكين و تبذير مسكن تبذير كردني« وَآتِ ذَالقُرْبي حَقَّهُ» اخبار بسيار داريم .

در كافي و برهان و مجمع البيان آورده اند كه ، مراد از ذالقربي ، حضرت فاطمه (علیها السلام) است و حق او فدك است كه بدون خيل و ركاب به دست پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) رسيد و ملك شخصي آن حضرت بود و نِحله حضرت فاطمه زهراء (علیها السلام) قرار داده بود و در زمان حضرت رسالت

(صلی الله علیه و آله و سلم) در تصرّف حضرت فاطمه زهراء (علیها السلام) بود و ابابكر غصب كرد و در زمان عمرابن عبدالعزيز، به اولاد حضرت فاطمه زهراء (علیها السلام) برگردانيد و باز غصب كردند تا زمان مأمون (ملعون)، او باز ، به اولاد حضرت فاطمه زهراء (علیها السلام) برگردانيد . سپس باز غصب كردند و اخبار در اين باب از طريق سنّي و شيعه بسيار است ، در بحار و تفسير برهان و مجمع البيان و ساير كتب مسطور است و البتّه اين مصداق اتمّ ذي القربي است و منافي با عموم آيه نيست كه ، تمام ائمّه (علیهم السلام) ذالقربي هستند و حق آن ها خمس است ، چنانچه در آية خمس مي فرمايد : « وَ اعْلَموُآ اَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيءٍ » فَاَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي القُربي وَ اليَتامي وَ المَساكينِ وَابنِ السَّبيلِ و . . . (1)

كه تعبير بِسَهْمِ امام (علیه السلام) مي شود و اخبار در اطلاق ذي القربي بر ائمّه (علیهم السلام) و تمسّك به اين آيه بسيار داريم در باب زيارات و ادعيه و غير اين ها « وَ الْمِسْكين وابن السَّبيل » نسبت به فقراء و ابناء سبيل غير سادات ، حق آن ها از زكات است و نسبت به فقراء و ابناء سبيل سادات حقّ آن ها از خمس است كه: سهم سادات باشد . (2)

7- وَ آنچه را خدا از آنان ( از یهود ) به رسولش بازگردانده « و بخشیده » چیزی است كه شما برای به دست آوردن آن ( زحمتی نكشیدید ) نه اسبی تاختند و نه شُتري ، ولی خداوند رسولان خود را بر هر كسی بخواهد مسلّط می سازد . و خدا بر هر چیز تواناست .

ص: 61

آن چه را خداوند از اهل این آبادی ها به رسولش باز گرداند از آن خدا و رسول و خویشاوندان آن حضرت و یتیمان و مستمندان و در راه ماندگان است . تا ( این اموال عظیم ) در میان ثروتمندان شما دست به دست نگردد . آنچه را رسول خدا برای شما آورده بگیرید ( و اجراء كنید ) و از آنچه نهی كرده خودداری نمائید و از ( مخالفت ) خدا بپرهیزید كه خداوند كیفرش شدید است .

« اَفاءَ» از مادة « فی ء» در اصل به معنی « رجوع و بازگشت » است [ فاءَ یَفیئی فَیئاً برگشت (فاءَ) الظِّلُّ سایه جابه جا شد (فاءَ) الغَنیمَة غنیمت به دست آورد ( فاءَ فَیئاً و فُیُوءاً الاَمْرَ مطلب یا كاری را به سوی آن برگرداند .) ( اَفاءَ اِفاءَةً ) اَلظِلُّ سایه برگشت ( اَفاءَهُ ) اِلي كَذا به سوی چیزی او را برگرداند ( اَفاءَ ) اللهُ عَلَیْهِ مالَ القَومِ خدا ، مال آن مردم را به او داد ( اَفاءَ ) عَلیَ القوم فَیْاً غنیمتی برای آن ها به دست آورد . اَلْفَئيُ سایه، غنیمت خراج، اَفیاء جمع ، [المنجد]

و این كه بر این دسته از غنائم « فَئی » بر وزن شيء اطلاق شده شاید به خاطر آن است كه، خداوندمتعال تمام مواهب این جهان را در اصل برای مؤمنان و قبل از همه برای وجود مقدس رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) كه أشرف كائنات و خلاصة موجودات است ، آفریده و افراد غیر مؤمن و گنه كار در حقیقت غاصبان این اموال مي باشند ( هرچند برحسب قوانین شرعی یا عرفی ، مالك محسوب شوند ) هنگامی كه این اموال به صاحبان حقیقی باز می گردد ، شایسته عنوان (فی ء ) است .

كلمه اَوجَفْتُم از ماده « اِیجاف » به معنی «راندن سریع» است كه معمولاً در جنگ ها اتفاق می افتند.

الواجِف سریع ، تند ، اَوْجَفَ الفَرَسَ اسب را مِهْمیز [الت فلزی كه هنگام سواری بر پاشنة چكمه می بندند ، اصل آن در عربی مِهمِز و مهماز و جمع آن مهامِز و مهامیز است ، در فارسی فخیز، هم گفته شده ] تا تند حركت كند، كلمه «خَیْل» به معنی « اسب ها » است .

( جمعی است كه مفرد از جنس خود ندارد )[راغب در مفردات خود می گوید : «خَیْل» در اصل از ما « خیال» است كه به معنی پندار و تصوّرات ذهنی است و «خُیَلاء» به معنی «تكبّر و خود برتر بینی» است چرا كه از یك نوع تخیّل فضیلت ناشی می شود و از آن جا كه وقتی انسان بر اسب سوار می شود غالباً یك نوع غرور و كبر احساس می كند لفظ «خیل » بر اسب اطلاق شده است ، قابل توجه این كه ، «خیل»هم به اسب ها گفته می شود و هم به سواران

كلمه رِكاب از مادة «ركوب» معمولاً به معنی دو شتران سواری می آید ، رَكَبِ رُكُوباً و مَرْكَباً الدَّابَةَ وَ عَلیَ الدابَّةِ ، سوار چهارپا شُد

ص: 63

الركاب جمع رُكِبَ ( الرِكاب ) شترها ، راحِلَةِ واحِد آن از غیر لفظ ، رُكُب و رَكائِب وَ كابات (ركابُ) السحابِ ، بادها ، الرِّكاب ، بسیار سوار شوند . هدف از مجموع جمله ، این است كه : در تمام مواردی كه ، برای به دست آوردن غنیمت هیچ جنگی رخ ندهد غنائم در میان جنگجویان تقسیم نخواهد شد و به طور كامل در اختیار رئیس مسلمین قرار می گیرد ، آن هم با صلاح دید خود . مصارفی كه در آیة بعد می باشد مصرف می كند سپس می فرماید : چنان نیست كه پیروزی ها همیشه نتیجة جنگ های شما باشد . « ولی خداوند رسولان خود را بر هركس بخواهد مسلّط می سازد . » و خداوند بر همه چيز توانا است .

در اين جا يك سؤال مطرح مي شود و آن اين كه :

غنائم يهود (بني نضير) بدون جنگ در اختيار مسلمانان قرار نگرفت بلكه لشكر كشي كردند و قَلْعه هاي يهود را در حلقة محاصره قرار دادند . و حتي گفته مي شود درگيري مسلحانة محدودي نيز رخ داد ؟

در پاسخ بايد گفت : قلعه هاي « بني نضير » چنان كه گفته اند : فاصلة چنداني از « مدينه » نداشت « بعضي از مفسّران فاصله را دو ميل كمتر از 4 كيلومتر ذكر كرده اند » و مسلمانان پياده به سوي قلعه ها آمدند ، بنابراين زحمتي متحمّل نشدند ، اما وقوع درگيري مسلحانه از نظر تاريخي ثابت نيست. محاصره نيز چندان به طول نياميد . بنابراين مي توان گفت : در حقيقت چيزي كه بتوان نام آن را نبرد گذاشت ، رخ نداد و خوني بر زمين ريخته نشد .آية بعد مصرف « في ء » را كه در آية قبل آمده است به وضوح بيان مي كند و به صورت يك قاعدة كلّي مي فرمايد : آنچه را خداوند از اهل اين آبادي ها به رسولش بازگردانده است ، از آنِ خدا و رسول و خويشاوندان او و يتيمان و مستمندان و در راه ماندگان است . (وَ ما اَفاءَ اللهُ عَلي رَسُولِهِ مِنْ اَهْل القُري فَلله و للرسول وَلذي القُربي وَاليتامي و المساكين وابن السَّبيل )

يعني اين همانند غنائم جنگ هاي مسلحانه نيست كه، تنها يك پنجم آن در اختيار پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و ساير نيازمندان قرار گيرد و چهارپنجم از آن جنگجويان باشد .

و نيز اگر در آية قبل گفته شد كه ، تمام آن متعلّق به رسول خدا است . مفهومش اين نيست كه ، تمام آن را در مصارف شخصي مصرف مي كند بلكه چون رئيس حكومت دين اسلامي و مخصوصاً

ص: 64

مدافع و حافظ حقوق نيازمندان است ، قسمت عمده را در مورد آن ها ضروري كند در اين آيه به طور كلي شش مصرف براي « في ء » ذكر شده

1- سهم خداوند بديهي است خداوند مالك همه چيز است و در عين حال به هيچ چيز نيازمند نيست . و اين يك نوع نسبت تشريفي است تا گروه هاي ديگر كه بعد از آن ذكر شده اند ، هيچ نوع احساس حقارت نكنند و سهم خود را هم رديف سهم خدا محسوب دارند . و ذرّه اي از شخصيت آن ها در افكار عمومي كاسته نشود .

2- سهم پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است كه طبعاً نيازمندي هاي شخصي آن حضرت و سپس نيازمندي هاي مقامي آن بزرگوار و انتظارش را كه ، مردم از او دارند تأمين مي كند .3- سهم ذوي القربي است كه ، بدون شك در اين جا منظور خويشاوندان پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و بني هاشم است كه ، از گرفتن « زكات » كه جزء اموال عمومي مسلمين است ، محرومند ( اين تفسير را نه تنها مفسران شيعه كه بسياري از مفسران اهل تسنّن نيز به آن تصريح كرده اند مانند « فخر رازي در تفسير « كبير » « برسوئي» در روح البيان سيّد «قُطْب» در « في ضلال القرآن » و «مراغي» در تفسيرش و «آلوسي» در « روح المعاني» و اصولاً معني ندارد كه ، منظور خويشاوندان عموم مردم باشند چرا كه ، در اين صورت همة مسلمانان را بدون استثناء شامل مي شود زيرا همة مردم خويشاوندان يك ديگرند . در اين كه آيا در ذوي القربي نياز و فقر شرط است يا نه ؟ در ميان مفسران گفتگو است هر چند با قرائني كه در پايان اين آيه و آية بعد است شرط بودن آن صحيح تر به نظر مي رسد .

4 و 5 و 6 سهم يتيمان و مسكينان و درماندگان است . در اين كه : اين سه گروه تنها از «بني هاشم » بايد باشند يا عمومي يتيمان و مستمندان و ابن السبيل ها را شامل مي شود ؟ در ميان مفسران گفتگو است .

عموم فقهاي عامّه ( سنّي ها ) و مفسران آن ها معتقدند :

ص: 65

اين مسأله تعميم دارد در حالي كه رواياتي كه از طريق سنّي ها رسيده است در اين زمينه مختلف است از بعضي استفاده مي شود ، اين سه سهم نيز مخصوص يتيمان و مستمندان و ابن السبيل بني هاشم است در حالي كه در بعضي از روايات تصريح شده كه اين حكم عموميت دارد . از امام باقر (علیه السلام) چنين نقل شد كه فرمود : كانَ اَبي يَقُولُ لَنا سَهْمُ الرَّسُولِ وَ سَهْمُ ذي القُربي وَ نَحْنُ شُرَ كاءُ النّاسِ فيما بَقِيَ « سهم رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و ذالقربي از آن ها است و ما در باقي ماندة اينسهام با مردم شريكم »)(1) آيات 8 و 9 همين سوره كه توضيحي است براي اين آيه نيز گواهي مي دهد كه ، اين سهم مخصوص « بني هاشم » نيست زيرا در آن سخن از عموم فقراي مهاجرين و انصار است . علاوه بر اين مفسران نقل كرده اند :

پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بعد از ماجراي در بني نضير اموالي را كه ، از آن ها باقي مانده بود ، و در ميان «مهاجران» كه عموماً در شرايط سختي در «مدينه» زندگي مي كردند و سه نفر از طايفة «انصار» كه سخت نيازمند بودند تقسيم كرد. و اين خود دليل بر عموميت مفهوم آيه است و اگر بعضي از روايات با آن سازگار نباشد . بايد ظاهر قرآن را ترجيح داد . (2)

اللغة : اَلْفَيء : رد ما كان للمشركين علي المسلمين بتمليك الله اياهم ذلك علي ما شرط فيه يقال : فاء يَفي ء فيئاً اِذا رجع و اَفأته اَنا عليه ، اي : رددته عليه و الإيحاف: الايضاع و هو تسيير الخيل :

أو الركاب من وجف يجف وجيفاً : و هو تحرّك باضطراب . فالإيجاب : اَلإزعاج للسير و الركاب

الإبل و الخصاصة : الاملاق و الحاجة و أصله الاختصاص و هو الانفراد بالامر فكانه انفراد الانسان عمايحتاج اليه و قيل : اَصْله الفرجة يقال للقمر : بدامن خَصاص الغيم اَي فرجته و منه الخص : البيت من القصب لما فيه من الفرج و الشّح و البخل واحد وقيل : اِنَّ الشح بخل مع حرص

النزول: قال ابنُ عباس: نزل قوله « وَ ما اَفاءَ اللهُ علي رَسُوله من اَهل القري » الآيَة في اَمْوال كُفّار أهل القري و هم قريظة و بنوالنضير و هما بالمدينة و فدك و هي من المدينة علي ثلاثة أميال و خيبر و قري عرينة و ينبع

ص: 66

و ينبع و جعلها الله لرسوله يحكم فيها ما اَراد وَاخبر اَنّها كلهاله . فقال اُناس : فهلا قسمها فنزلت الآية و قيل: اِنَّ الآيةَ الأُولي يبان أموال بني النضير خاصة لقوله : « و ما اَفاء الله علي رسوله منهم » الآية و الثانية يبان الأموال التي اٌصيب بغير قتال و قيل : إنهما واحد و الآية الثانية بيان قسم المال ألذي ذكره الله في الآية الأولي و قال أنس بن مالك :

اُهْدي لبعض الصحابة رأس مشويّ ، و كان مجهوداً فوجه به اِلي جارله، فَتَداولته و تسعة أنفس، ثم عاد اِلي الأول فنزل : «و يؤثرون علي انفسهم و لوكان بهم خصاصه » الآية و عن ابن عباس قال : قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) يوم بني النضير للأنصار : « اِن شئتم قسمتم للمهاجرين من أموالكم و دياركم و تشاركونهم في هذه الغنيمة » فقال الأنصار :

بل نقسم لهم مِن اَموالنا و ديارنا و نؤثرهم بالغنيمة ولا نشاركهم فيها فتزلت «ويؤثرون علي أنفهسم» الآية و قيل : نزلت في سبعة ، عطشوا في يوم اُحد فجيي ء بماء يكفي لأحدهم فقال واحد منهم ناول فلاناً حتي طيف علي سبعتهم ، و ماتواولم يشرب أحد منهم فأثني الله سبحانه عليهم و قيل : نزلت في رجل جاء اِلي رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم)

فقال : أطعمني فإني جائع . . .

المعني : ثم بيّن سبحانه حال اَموال بني النضير فقال : « و ما اَفاء الله علي رسول منهم » اي من اليهود الذين أجلاهم ، و اِن كان الحكم سارياً في جميع الكفار الذين حكمهم « فَما اَوْجَفْتُم عليه من خيل و لاركاب » و الإيجاف : دون التقريب و قيل : الأيجاف في البخل و الإيضاع في الوبل و قيل : هُمْ مستعملان فيها جميعاً :

اي : فما أوجفتم عليه خيلاً ولا إيلاً و المعني : لم تسيرُا إليها علي خيل و لا إبل و إنما كانت ناحية من المدينة ( من نواحي المدينة ) يسلِّط إليها علي من يشاء و قوله : « عليه » اَي علي ما اَفاء الله و الركاب : الإبل التي تحمل القوم واحدتها راحلة .اللغة : فيئ : رد كردن آن چه در دست مشركين بوده به مسلمانان ، به اين معني كه خداوند تمليك آنان نمود . به شرط اين كه : چيزي كه با وسايل جنگي مانند شتر و اسب و فيل و تاخت و تازي

ص: 67

نكرده باشند . آري ، بين مسلمانان غنيمت تقسيم مي شود اما اين فيئ و غنيمت خاص بوده براي پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و خويشان آن حضرت كه در آيه ذكرشده است پس مسلمانان حقي به آن ندارند چون بدون تاخت و تاز و بدون وسايل جنگي و سواري گرفته شده است و خداوند آن را بخشيد به رسولش و اقرباي آن حضرت ، رأس همه فدك از آن حضرت فاطمه (علیها السلام) بوده و كلمه فاءَ يفي ء فيئاً يعني سايه برگشت چون فاءَ به معني برگشت سايه است در لغت ، و چون فدك هم برگشت به دست فاطمه زهرا (علیها السلام) كه صاحب اصلي آن بوده از اين باب مي گويند فاءَ يَفئي فَيْئاً مانند سايه كه برگردد به جاي خود يعني : برگشت بر او و ( حقّش ) و كلمه ايجاف در قرآن ، معني او يعني بي آرام و حركت براي سير و حركت شتران و اِبِل . . . و كلمه خَصاصه ، اختصاص دادن به فردي (كه چيزي را نياز و حاجت دارد) و اصل اين كلمه خصاصه به اين معني است كه ، اصل آن اختصاص ، از آن يك نفر بودن است .

و گفته شده كه، اصلش فُرْجه بوده كه فُرْجَه به معني رهايي و خلاصي گفته مي شود براي قمر و ماه . روشن شد و هويدا گشت از خصوصيت ابر يعني رها شد و خلاص شدن ماه از زير ابر ، و از همين معني است اختصاص داشتن بيت و خانه از نَي ، از اين كه در او رهايي و خلاصي است يعني خانه اي كه در او قَصَب و ني بود خلاص و رهايي يافت ( از خالي شدن ني ها در خانه ) . به خاطر اين كه از بودن قَصَب و ني و قلم و استخوان و . . . خالي شد و رهايي يافت . و دو كلمه شُحَّ و بخل به يك معني است و هر دو 2 به معني بخل است و به معني حريص و آزمندي آمده است ، و بعضي گفته اند : شُحَّ همان بُخل است به اضافه حِرص و حريص بودن ، خلاصه معني اين است كه ، اين يهود چون ذاتاً بخيلند و حريص و آزمندند . اين مال و فيئي و سرزمين فدك كه به دست مسلمانان افتاد و مال اختصاصي پيامبر خداوند (صلی الله علیه و آله و سلم)

شد اگر به فرض ، اعلان جنگ نمي شد به آنان ، اين عمل رانمي كردند ، به هر حال بر جان خود ترسيدند كه كشته شوند اگر با مسلمانان مقابله كنند ، ناچار شدند صلح كنند و جنگ نكنند و در نتيجه اين اموال را بخشيدند به پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اقرباي آن حضرت يعني پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) هم او را بخشيد به دختر بزرگوارش حضرت فاطمة زهراء (علیها السلام) اما شأن نزول آيه اين است : ابن عباس مي گويد : گفتار خداي متعال كه فرموده است: خداوند ببخشيد و ارزاني داد به پيامبرش آن چه كه از يهوديان بني نضيره گرفتند از اموال كُفّار، قريه ها و دهكده هاي يهودنشينان بني نضيره كه به آنان

ص: 68

طايفه يهوديان قُريَظْهَ و بنو نضير مي گفتند ، كه اين ها در مدينه بودند و فدك هم تا مدينه سه ميل فاصله دارد (1)

.

و خيبر و قريه اي است كه صاحب چشمه باشد و كلمه عَرينَه به معني جايي كه بيشه زار باشد و خداوند آن را براي رسولش (صلی الله علیه و آله و سلم) قرار داد و به آن خبر داده كه همه آن از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است . عده اي از مردم گفتند : آيا نبايد اين غنيمت و فيئي را تقسيم كرد كه ، به همه جنگ جويان برسد ، آيا نازل شد كه فييء و غنيمت اختصاصي است و از آن رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) است و بعضي گفته اند آيه اول بيان مي كند اموال بني نضير را كه خاص رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است مانند اين آيه شريفه و ما اَفاءَ الله علي رَسُولِهِ مِنْهُمْ . . . و آيه دوم بيان مي كند اموالي را كه بدون جنگ و خون ريزي مي گيرند و بعضي هم گفته اند : هر دو به يك معني است و آيه دوّم بيان مي كند، تقسيم مالي را كه خداوند متعال در آيه اول ذكر كرده است . و اَنَسِ بن مالك گويد :براي بعضي از صحابه ، گوشت برياني به هديه آوردند ( يا شيرجوشانده ) او را به كنيزي داد ، پس 9 نفر از آن خوردند و سپس به صورت اولش برگشت پس آيه شريفه نازل شد كه فرمود : و ايثار مي كنند بر ديگران (چيزي را كه خود به آن محتاج مي باشند . آيه 9 سوره مباركه حشر و از ابن عباس مرويست كه ، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در روز بني نضير (كه فتح كردند قلعه فدك را از يهوديان بني نضير) به انصار فرمودند اگر مي خواهيد تقسيم كنيد براي مهاجرين از اموالتان و خانه هايتان، تا در اين غنيمت به آنان شريك شويد . انصار گفتند : بله ما از اموال و خانه هايمان تقسيم مي كنيم براي آنان و در غنيمت آن هم شريك نمي شويم ، بلكه ايثار مي نمائيم پس اين آيه ايثار نازل شد چيزي را كه ، خود به آن محتاج و نياز دارند مي بخشند و ايثار مي كند ، ( به مهاجرين ) و بعضي هم گفته اند : آيه درباره هفت نفر كه در روز جنگ اُحُد ، تشنه بودند ، نازل گشته است ، به مقدار آبي كه براي يك نفر كفايت مي كرد نه همه ، يكي از آن هفت نفر گفت به فلاني بدهيد به همين صورت تا به هفتمين نفر كه رسيد هيچ كدامشان آب نياشاميدند تا اين كه همه آن هفت نفر در حال تشنگي به

ص: 69

شهادت رسيدند ، پس خداوند سبحان آنان را تمجيد و ستايش كرد ، و بعضي هم گفته اند كه : درباره مردي نازل شده كه ، آمد خدمت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) و عرض كرد: اي رسول خدا مرا طعام بده كه گرسنه ام .

معنا : سپس خداوند سبحان بيان مي كند حال اموال و دارايي بني نضير را پس فرمودند : و آن چه كه خداوند بر رسولش ارزاني فرموده از اموال آن ها يهودياني كه ، ترك جَلا و وطن كردند ، و اگر چه در جميع كُفار حكم آنان جاري است، آن كفاري كه حكمشان يكي است : پس آن چه ، از اسب و شتر گرفته نشده (بدون خون و خون ريزي و جنگ ) و بعضي ها گفته اند ايجاف (تاختن اسب و شتر) بدون تقريب و نزديك شدن و گفته شده كه ايجاف در بُخل است و ايضاع جنبانيدن و حركت دادن ، بانگ فرياد در شتر است . و بعضي هم گفته اند هر دو با هم استعمال گردد و به يك معني آيند.يعني : شما بر او نتاختيد نه با اسب و نه با شتر ، و معني اين است كه ، شما به سوي آن حركت و سير نكرديد به وسيله اسب و شتر و همانا اين (فدك) در ناحيه اي از مدينه بوده و خداوند كسي را كه بخواهد بر او مسلّط مي گرداند (و مسلط گردانيد پيامبر و رسول خود را (صلی الله علیه و آله و سلم))

ولاكن الله يسلّط رسله علي من يشاء اَي يمكنهم من عدو هم من غير قتال . بأن يقذف الرعب في قلوبهم جعل الله اَموال بني النضير لرسوله خالصة يفعل بها ما يشاء فقسمها رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) بين المهاجرين و لم يعط الأنصار منها شيئاً اِلا ثلاثة نفر كانت بهم حاجة و هم اَبو دجانة و سهل بن حنيف و الحارث بن الصمة ثُمَّ ذكر سبحانه حكم الفيي ء فقال : « ما اَفاء الله علي رسوله من أهل القري » اَي من أموال كفار أهل القري «فَللّه» يأمركم فيه بما اَحب «و للرّسول» بتمليك الله أياه «ولذي القربي» يعني أهل بيت رسول الله و قرابته و هم بنو هاشم « و اليتامي و المساكين و ابن السبيل » منهم لأنّ التقدير ولذي قرباه و يتامي أهل بيته و مساكينهم و ابن السبيل منهم و روي المنهال بن عَمرو عن علي بن الحسين (علیه السلام) قال : قلت قوله : «ولذي القربي و اليتامي و المساكين و ابن السبيل» قال: هم قربانا و مساكينا وَ اَبناء سبيلنا و قال جميع الفقهاء : هم يتامي الناس عامة و كذلك المساكين و اَبناء السبيل و قد روي اَيضاً ذلك عنهم (علیهم السلام) و روي محمدبن مسلم عن اَبي جعفر (علیه السلام) آنه قال: كان اَبي يقول لنا : سهم رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) و سهم ذِي القربي و نحن شركاء الناس فيما بقي و الظاهر يقتضي اَن ذلك لَهُم سواء كانوا اَغيناء اَوْ فقراء و هو مذهب الشافعي و قيل : اِنَّ مال الفي ء للفقراء من قرابة رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) و هم بنوهاشم و بنوالمطلب و روي عن

ص: 70

الصادق (علیه السلام) اَنه قال : نحن قوم فرض الله طاعتنا و لنا الأنفال و لنا صفوالمال يعني ماكان يصطفي لرسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) من فره الدواب و حسان الجوار والدرة الثمينة و الشي ء الذي لانظيرله (1)

والمعني : ثمّ حثَّ سبحانه نبيّه (صلی الله علیه و آله و سلم) علي اِيتاء الحقوق لمن يستحقها علي كيفته الإنفاق فقال: « وَ آت ذالقربي حقه » معناه و أعط القرابات حقوقهم التي أوحيها الله لهم في اَموالكم عن ابن عباس والحسن و قيل: اِن المراد قرابة الرسول .

يعني:

وگفتار پروردگار كه فرموده است بر آن چه كه خداوند ارزاني فرمود براي رسولش و كلمه الركاب به معني اِبل و شتري است كه : متحمّل ( بار ) قوم مي شود به تنهايي كه حركت و كوچ كنند .

ولاكِن خداوند مسلّط مي نمايد فرستادگانش را بر كسي كه بخواهد .

يعني : آنان را تمكين و قدرت مي دهد بر دشمنانشان ، بدون جنگ و قتل ، به اين كه ، ترس و رعبي از پيامبرش در دل آن ها مي اندازد . خداوند متعال اموال بني نضير را براي رسولش قرار داده خالصاً و خداوند انجام مي دهد به وسيله اين عمل ، آن چه را كه بخواهد .

پس رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آن اموال را تقسيم كرد بين مهاجرين و چيزي به اَنصار نداد مگر به سه نفر كه مورد حاجت و نياز بودند مانند اَبودُجانه و سهل بن حُنَيف و حارِث بن صمه ، سپس خداوند سبحان ذكر كرده حكم فييء را پس فرمود : آن چه را كه خداوند ارزاني فرمود بر رسولش از اهل دهكده هاي ( بني نضيره ) يعني : از اموال اهل كفّار ، اهل قريه ها ، پس آن براي خداوند است (كه بخشيده به رسولش) خداوند شما را امر مي فرمايد : در اين مورد به چيزي كه دوست دارد و براي رسولش به بخشيدن و دادن و تمليك به آن حضرت و ذِي القربي يعني : اهل بيت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) و خويشان و قَرابت آن بزرگوار و آنان بني هاشم اند و ايتام و مساكين و ابن سبيل از آنان مي باشند . چون تقديرو فرض اين است كه ذي القربي و يتيمان اهل بيت آن حضرت است و مساكين (مستمندان) و ابن سبيل (درماندگان در راه ) از همان اهل بيت (علیهم السلام) محسوب مي شوند و منظور مي باشند و منهال بن عَمرو از امام زين العابدين (علیه السلام) روايت كرده كه : گويد به آن حضرت عرض كردم : و ذي القربي و اليتامي

ص: 71

و المساكين و ابن السبيل كيانند ؟ فرمودند : آنان قُرَبا و خويشان ما هستند و مساكين و اَبْناءالسبيل از ما هستند (شاهد منظور آية مذكوره است ) و جميع آقايان فقهاء قائلند كه ، اينان يتيمان مردمند به طور عام و كلّي و همچنين مساكين و اَبناء السبيل (غير از مساكين و ايتام و ابن سبيل در آية مورد نظر كه گفته شد از اهل بيت (علیهم السلام)) محسوب مي شوند نه به طور عام .

و ايضاً روايت شده است كه اين افراد مانند يتيمان و مساكين و ابناء السبيل، هم از اهل بيتند (علیهم السلام) و محمد بن مسلم از امام باقر (علیه السلام) روايت كرده كه فرمودند : پدرم (امام سجّاد (علیه السلام)) مي فرمودند : اين افراد از ما اهل بيت مي باشند (نه به طور عام و كلّي) يك سهم از آن رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) است و يك سهم مال ذِي القربي مي باشد و ما هم با مردم شريك هستيم در مابقي ، و ظاهر اقتضاء مي كند اين مطلب براي آن ها مساوي باشد ، چه اَغنياء و چه دولت مند باشند ، چه فقير و ندار ، و البته اين مذهب و راه و روش شافعي است و بعضي گفته اند : اين كه مال فييء براي فقراء از خويشان رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) مي باشد كه ، آنان بني هاشم و بني مطلّب اند و روايت شده است از امام صادق (علیه السلام) كه فرمودند : ما قومي هستيم كه ، طاعت ما را خداوند واجب كرده و انفال (غنيمت ، هِبَه و بهره) از ماست و صفو مال (برگزيده مال ) براي ما است .يعني آن چه كه برگزيده و مُصفّي است براي رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) از برگزيدن حيوانات و جنبندگان و كنيزان خوب و دُرّ پر قيمت و پر بهاء و چيزي كه نظيري ندارد .

معني: سپس خداي سبحانه نبيّ خود (صلی الله علیه و آله و سلم) ترغيب مي كند بر اِيتاء و دادن حقوق كسي كه ، به نحو انفاق استحقاق دارد پس فرمود : وَ آتِ ذَالقُرْبي حقّه ، و بده حق خويشان را و معناي او اين است كه ، حقوق قرابات و خويشاني را كه خداوند احياء فرموده است ، از آن هايي كه گرفتيد بده . ( كه در اموال شما هست ) . اين از ابن عباس و حسن مرويست و گفته شده كه ، مراد قرابت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است .

عن السدي قال : اِن علي بن الحسين (علیه السلام) قال : لرجل مِن أهل الشام حين بعث به (علیه السلام) عبيدالله بن زياد اِلي يزيد بن معاوية : اَقرأت القرآن ؟ قال: و اِنكم ذوالقربي الذي اَمرالله اَن يؤتي حقّه ؟ قال نعم : و هو الذي رواه اَصحابنا عن الصادقين و أخبرنا السيد أبوالحمد مهدي بن نزار الحسيني قراءة قال : حدثنا أبوالقاسم عبيدالله بن عبدالله الحسكاني قال : حدثناالحاكم ابواحد أبو محمد قال: حدثنا ( عبدالله )

ص: 72

عمربن أحمدبن عثمان بيغداد شفاهاً قال : أخبرني عمربن الحسن بن علي بن مالك قال : حدّثنا جعفربن محمد الاحمسي قال : حدّثنا حسن بن حسين قال : حدّثنا اَبو معمر سعيد بن خيثم و علي بن القاسم الكندي و يحيي بن يعلي و علي بن مسهر عن فضل بن مرزوق عن عطية العُوفي عن اَبي سعيد الخُدري قال : لما نزل قوله : « وَ آت ذالقربي حقّه » اَعطي رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فاطمة فدكاً قال عبدالرحمن بن صالح : كتب المأمون الي عبدالله بن موسي يسأله عن قصة فدك فكتب اِليه عبدالله بهذا الحديث راه الفضيل بن مرزوق عن عطية فردَّ المأمون فدكاً اِلي ولد فاطمة (علیها السلام) « وَ المسكينو ابن السبيل » معناه : و آت المسكين حقه الذي جعله الله لَهُ مِنَ الزكاة و غيرها و آتَ المجتاز المنقطع عن بلاده حقه اَيضاً (1)

از سُدّي نقل شده كه گفته است امام زين العابدين (علیه السلام) به مردي از اهل شام فرمودند : (در وقتي كه ابن زياد (ملعون) آل الله را به سوي يزيدبن معاويه (ملعون) فرستاد) كه آيا قرآن خوانده اي؟

گفت : مگر شما ذَوِالقربي و خويشاني هستيد كه : خداوند امر فرمود : به اين كه حقّشان را بده ؟ فرمودند بلي ، و اين مطلب را اصحاب و ياران ما ( راويان شيعه ) از دو امام امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) نقل كرده اند و به ما خبر داده ابواحمد مهدي بن نزار حسيني و او گفت حديث كرد ما را از ابوالقاسم عبيدالله بن عبدالله حِسكاني و او گويد حديث كرد ما را حاكم ابواحد اَبومحمد او گفت : حديث كرد ما را عبدالله عمربن اَحمدبن عثمان بن بغداد ، شفاهاً (رو در رو) گفت مرا خبر داد عمربن حسن بن علي بن مالك ، گفت : ما را حديث كرد و خبرداد جعفر بن محمد احمسي ، ما را حديث كرد و خبر داد اَبو معمّر سعيد بن خيثم و علي بن قاسم كِندي و يحيي بن يعلي و علي بن مسّهَر ، از فضيل بن مرزوق از عطيّه عوفي از ابي سعيد خُدري ، گفت : هنگامي كه اين آيه شريفه : وَ آتِ ذَالقُربي حَقَّهُ نازل شد .

رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فدك را به فاطمة زهرا (علیها السلام) عطاء كرد . عبدرحمان بن صالح گفت : مأمون عباسي نوشت به عبدالله بن موسي و از حكايت فدك از او پرسيد . پس عبدالله بن موسي حكايت فدك را براي او نوشت و اين حكايت و حديث را فضيل بن مرزوق روايت كرده از عطيّه عوفي ، پس مأمون عباسي فدك را رد كرد به فرزندان فاطمة زهرا (علیها السلام) و مسكين و ابن سبيل ، معناي او اين است كه : و بده حق

ص: 73

مسكين را كه خداوند ، قرار داده براي او از زكات و غير زكات و بده حقّ كسي را كه از بَلَد و شهرش (دستش) قطع شده

8- قوله : « و ما اَفاءَ الله علي رسوله منهم » يعني من اليهود الذين أجلاهم من بني النضير و اِن كان الحكم سارياً في جميع الكفّار اِذا كان حكمهم فالفيء ردّ ماكان للمشركين علي المسكين بتمليك الله ايّاهم ذلك علي ما شرط فيه يقال : فاء يفيء فيئاً اِذا رجع وَ اَفأته عليه اِذا رددته عليه و قال عمربن الخطاب و معمر ، مال الفَييء و هو مال الجريه و الخراج و الفئ وَ كلّ ما رجع من اَموال الكافرين اِلي المؤمنين سواء كان غنيمة او غير غنيمة ، فالغنيمة ما اخذ بالسيف فأربعة أخماس للمقاتلة و خمسة للذين ذكرهم الله في قوله : « و اعلموا اَنما غنمتم . . . الآية (1)»

و قال كثير من العلماء « ان اَلْفيئ المذكور في هذه الآية هو الغنيمة و قال قوم : مال الفيء خلاف مال الصدقات لأن مال اَلْفيئ اوسع فأنه يجوز اَن يصرف في مصالح المسلمين ، و مال الصدقات انما هو في الاصناف الثمانية ، و قال قوم : مال الفيء يأخدمنه الفقراء من قرابة رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) با جماع الصحابة في ز من عمرابن الخطاب ، و لم يخالفه فيه احد اِلّا الشافعي ، فانّه قال: يأخذمنه الفقراء و الاغنياء ، و اِنّما ذكروُا في الآية لأنهم منعوالصدقة ، فبيّن الله اَن لهم في مال الفي ء حقّاً .

و قال عمربن الخطاب مال بني النضير كانَ فيأ لرسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) خاصّة ، « ولذي القربي » قرابة رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) من بني هاشم و بني عبدالمطلب و قيل: جعل ابوبكر و عمرسهمين ، سهم رسوله و سهم قرابة من الأغنياء في سبيل الله و صدقة عن رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) ذكره قتادة ، و الباقي في اهل الحاجة من اطفال المسكين الذين لا أباً لهم ، و ابن السَّبيل المنقطع به من المسافرين في غيرمعصية الله .

ص: 74

يعني:

ت : از اهل قريه ها ، از اموال كفّار اَهل دهكده ها

«پس براي خداوند است » امر مي كند شما را در مورد آن به چيزي كه خداوند دوست دارد و «براي رسول » به اين كه خداوند او را ملك پيامبرش (صلی الله علیه و آله و سلم) قرار داده و ذي القربي منظور اهل بيت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و خويشان آن حضرت و آنان بني هاشمند «و اِيتام و مساكين و ابن سبيل از آنان مي باشد از امام زين العابدين (علیه السلام) مرويست كه : اينان قُرَباء و خويشان و مساكين ( مستمندان ) و ابن سبيل ( در راه ماندگان ) ما هستند تا اين كه فيء بين اَغنياء جِداً نباشد كه تكاثر و تفاخر كنند به وسيله آن. يا اين كه دست دولت جاهل قرار نگيرد. اما گفتار خداوند كه فرمود : و آن چه كه خداوند بر رسولش ارزاني فرموده از (اموال) (يهود بني نضير) آن ها يعني : از يهودياني كه ترك وطن كرده بودند اگر چه حكم در جميع كفّار جاري است وقتي كه حكم چنين باشد ، پس فييء و غنيمت از مشركين رد مي شود به مسكين و مستمندان ، به اين كه خداوند تمليك آن قرار داده است ، اين را بناء بر شرطي كه در او وجود دارد .

گفته مي شود فاء يفيء فَيْئاً و اَفاته عليه يعني سايه برگشت اين مال هم به آنان بر مي گردد .

و عمر خطاب و معمّر گفته اند : مال الفييء اموال في همان اموال جِزيه و خراج است و فيئي و هر چيزي كه ، از اموال كافرين گرفته مي شود و به مؤمنين تعلّق دارد مساويست چه غنيمت باشد يا غير غنيمت پس غنيمت آن چيزي است كه با شمشير گرفته مي شود . پس چهار قِسم ، مال جنگ جويان و مقاتِلين است و پنج قسمت مال كساني كه خداوند آنان را در قرآن ذكر كرده و فرموده وَ اَعْلَموا اَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيءٍ فَاَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَلذِيِ القُرْبي وَ الْيَتامي وَ المساكينِ وَ ابْنِالسَّبيلِ اِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللهِ . . . (1)

و بدانيد كه آن چه در جنگ به دست آورده ايد همانا براي خدا است پنج يك آن و براي پيغمبر و براي نزديكان و يتيمان و بينوايان و درماندگان راه اگر ايمان آورديد به خدا . و بسياري از علماء گفته اند : كه فييء مذكور در اين آيه غنيمت است و عده اي گفته اند مال فيء خلاف مال صدقات است چون مال الفَييء وسيع تر است ، به خاطر اين كه جايز است كه در مصالح مسلمين او را تصرّف كرد ولي مال الصدقه را در هشت مورد مصرف مي شود . و عده اي گفته اند : فقراء از قرابت و خويشان پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) از مال الفَييء مي گيرند به اتّفاق و اِجماع صحابه و ياران در

ص: 75

زمان عمربن الخطاب و احدي در اين مخالفت نكرده مگر شافعي ، چرا كه او گفته است : از اين فيئي هم فقراء مي گيرند و هم اَغنياء و همانا ذكر كردند در آيه كه (قرابات و خويشان رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم)) از صدقات (واجب) منع شده اند ، پس خداوند متعال مال الفيء را : براي آنان بيان فرموده است در حقيقت، و عمربن الخطاب گفته است : مال بني نضير فيئي و غنيمت است براي رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فقط و ذي القربي خويشان و اقرباي رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) از فرزندان بني هاشم و بني عبدالمطّلب است و گفته شده كه ابوبكر و عمر دو سهم قرار دادند يك سهم رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) و سهم قرابت از اَغنياء در راه خدا و صدقه از براي رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) ، اين مطلب را قَتاده ذكر كرده و باقي براي اهل حاجت از اطفال مسكين است . آن افرادي كه پدر ندارند و ابن سبيل كه بين راه مانده است در مسافرين البته مصرف او بايد در غير معصيت خدا باشد .

و قال يزيد ابن رومان : الغنيمة ما أخذ من دارالحرب بالقتال عنوة و قيل : كانت الغنائم في صدرالاسلام لهؤلاء الاصناف . ثم نسخ بما ذكره في سورة الانفال : بالخمس و الباقي للمحاربينذكره قتادة ، والذي نذهب اليه اَن مال الفي ء غير مال الغنيمة ، فالغنيمة كل ما اَخذمن دارالحرب بالسيف عنوة مما يمكن نقله اِلي دارالاسلام ، و ما لايمكن نقله الي دارالاسلام ، فهو لجميع المسلمين ينظر فيه الامام و يصرف انتفاعه الي بیت المال لمصالح المسلمين .

والفي ء كل ما اخذ من الكفّار بغير قتال اوانجلاء اهلها و كان ذلك للنّبيّ (صلی الله علیه و آله و سلم) خاصة يضعه في المذكورين في هذه الآية ، و هو لمن قام مقامه من الأئمّة الراشدين ، و قد بيّن الله تعالي ذلك ، و مال بني النضير كان للنبي خاصّة ، و قد بيّنه الله ، بقوله :

« و ما اَفاء الله » يعني ما رجعه الله ورده « علي رسوله منهم » يعني من بني النضير ثم بين فقال « فما اَوجفتم عليه من خيل و لاركاب » اَيْ لَمْ توجُفوا علي ذلك بخيل ولاركاب والإيحاف الإيقاع ، و هو تسيير الخيل و الركاب و هو من وجف يجف و جيفاً و هو تحرك باضطراب ، فالايجاف الإزعاج للسير و الركاب الابل « ولاكنّ الله يسلط رسله علي من يشاء » من عِباده حتي يقهروُهم و يأخذوا مالهم «والله علي كل شي قدير» ثم قال مبيناً من استحّق ذلك فقال « ما اَفاءَ الله علي رسوله من اهل القري» يعني بني النضير « فلله و للرسول و لذي القربي » يعني اهل البيت رسول الله « اليتامي

ص: 76

وَ المساكين و ابن السبيل » من اَهل بيت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) لأن تقديره ولذي قرباه ويتامي اَهل بيته ، وابن سبيلهم ، لان الأف واللام تعاقب الضمير ، و ظاهره يقتضي اَنّه لهؤالاء سواء كانوا اَغنياء او فقراء (1)

ثم قال : « و آت ذالقربي حقه » و هو أمر من الله لنبيّه (صلی الله علیه و آله و سلم) اَن يعطي ذوي القربي حقوقهم التي جلعها الله لهم فروري عن ابن عبّاس والحسن : انهم قرابة الانسان و قال علي بنالحسين

(علیهما السلام) : هم قرابة الرسول و هو الذي رواه ايضاً اصحابنا ، و روي انه لمّا نزلت هذه الآية استدعي النبي

(صلی الله علیه و آله و سلم) و أعطاها فدكاً و سلمه اليها و كان و كلاؤ ها فيها طول حياة النبي (صلی الله علیه و آله و سلم) فلما مضي النبي (صلی الله علیه و آله و سلم) أخذها ابوبكر و دفعها عن النحلة و القصّة في ذلك مشهورة ، فلمّا لم يقبل بيّنتها ، و لا قبل دعواها طالبت بالميراث ، لأن من له الحق اِذا منع منه من وجه جازلَهُ اَنْ يتوصل اليه بوجه آخر ، فقال لها : سمعت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) يقول ( نحن معاشر الأنبياء لانورث ماتركناه صدقة ) فمنعها الميراث أيضاً وكلا مهما في ذلك مشهور، لانطول بذكره الكتاب (2)

يعني :

و يزيدبن رومان گفته است : غنيمت چيزي است كه : از دارالحرب و جنگ گرفته شود به قتال و جنگ كردن از روي عَنْوَة و قهر و چيرگي و بعضي گفته اند : غنائم در صدر اسلام براي اين گروه و اصناف بوده سپس اين حكم نسخ و باطل شده در سوره انفال با مسئله خمس و باقي مال محاربين و جنگ كنندگان است كه ، اين مطلب را قتاده ذكر كرده است و آن كه ، نظر و عقيده ما مي باشد اين است كه ، مال الفيئ غير از مال الغنيمت است هر چيزي كه ، در جنگ و دارالحرب گرفته شود با شمشير از روي قهر و چيرگي از چيزهايي كه نقل او ممكن است به دارالسلام و آن چه كه نقلش ممكن نيست به دارالسلام ، پس او براي جميع مسلمانان است كه ، البتّه به نظر امام معصوم (علیه السلام) و منفعت او را به صرف بيت المال مصالح مسلمانان مي كند .

ص: 77

و فيء هر آن چه كه از كفار بدون جنگ و خون ريزي و بيرون كردن اهلش را و آن فقط مال شخص پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است كه ، آن را صرف موارد مذكور در آيه مي كند . و همچنين ائمّه (علیهم السلام) بعد از آن حضرت اين اختيار را دارند و خداوند متعال اين مطلب را بيان فرموده مال بني نضير (يهوديان بني نضير) فقط مال پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است ، و خداوند حكم او را بيان فرموده آن جا كه ، آيه شريفه مي فرمايد: آن چه را كه ، خداوند بر رسولش ارزاني فرمود : يعني آن چه را كه ، خداوند برگردانيد به رسولش از يهوديان بني نضير سپس بيان كرد و فرمود : پس آن چه كه ، به اسب و شتر نگرفتيد (و بدون تخت و تاز به دست آورديد و بدون سير و حركت دادن اسب و شتر و جَف به معني تحرّك با اضطراب است، پس ايجاف ، حركت سير شتر است . ولاكن خداوند مسلّط مي كند رسولان خود را بر كسي كه بخواهد از بندگانش تا اين كه ، آن ها را مقهور و مغلوب نمايند و بر آن ها غالب و قاهر شوند و مالشان را بگيرند و خداوند بر هر چيزي قادر است ) سپس بيان فرمود كسي را كه ، مستحقّ گرفتن آن مال است پس فرمود « آن چه كه ، خداوند بر رسولش بخشيد از اهل قريه ها : يعني : يهوديان بني نضير ، پس مال خدا و رسولش و ذي القربي يعني : اهل بيت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) و يَتاما و مساكين و ابن سبيل از اهل بيت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) است چون تقدير اين كلام اين است كه ، ولِذي القربي براي خويشان و اقرباي و يتيمان اهل بيت آن حضرت است ، و ابن سبيل هم از اهل بيت آن بزرگوار منظور است ، چون الف و لام بعد از ضمير آمده است ، و ظاهرش اقتضاء مي كند كه ، اموال از براي اين افراد باشند ، حال ثروت و اَغنيا باشند يا فقير و ندار »

پس گفته است وَ آتِ ذَالقُربي حقّه : بده حق ذي القربي را و خداوند متعال امر فرمود كه ، حقوق ذي القربي و خويشان را كه ، خداوند براي آنان قرار داده از اموال (يهوديان بني نضير) بدهد . پس از ابن عباس و حسن روايت كرده اند كه (اين ذي القربي) آنان خويشان انسان مي باشند و امام زين العابدين (علیه السلام) فرمودند : آنان قرابت و خويشان رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) اند (حق همين است ) و اصحاب ما هم همين را روايت كرده اند و روايت شده هنگامي كه ، اين آيه نازل شد پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) حضرت فاطمة زهراء (علیها السلام) خواند و فدك را به آن بزرگوارعطاء كرد و تسليمش نمود . وكيلان آن حضرت روي آن كار مي كردند در حيات زندگاني پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) پس از پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ابوبكر او را گرفت و از باب نِحْلَه و بخشش او را خارج كرد و تحويل بيت المال داد و گفت : مال مسلمانان است (نه مال فاطمة زهرا (علیها السلام)) و اين حكايت

ص: 78

مشهور است و هنگامي هم كه شاهدان حضرت فاطمة زهرا (علیها السلام) را قبول نكرد و آن حضرت طلب ميراث كرد زيرا كسي كه ، صاحب حق باشد وقتي منع شود حقّش از راهي جايز است كه از راه ديگري مالش به او برسد ، به آن حضرت گفت از پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) شنيدم كه گفت : ما گروه انبياء ارث نمي گذاريم آن چه مي ماند از مال ما صدقه است ، پس ميراث آن حضرت را هم نداد و كلام و سخن در اين مطلب مشهور است كه ، اين جا طول نمي دهيم .

9- « اَفآءَ الله عَلي رَسولِهِ » جعله له فيئاً خاصّة والايجاف من الوجيف و هو السيرالسريع و منه قوله عليه الصلاة و السلام في الاِفاضة من عرفات

« ليس البّر بايجاف الخيل و لاايضاع الإبل علي هَيْنتكم » و معني « فَما اَوْ جَفْتُمْ » فما اَوجفتم علي تحصيله و تغنمه خيلاً ولاركاباً ، و لاتعتبم في القتال عليه و إنما مشيتم اليه علي اُرجلكم .

و المعني : أنّ ما خوّل الله رسول من أموال بني النضير شي ء لم تحصلو بالثقال و الغلبة ، ولكن سلطه الله عليهم و علي ما في اَيديهم كما كان يسلط رسله علي أعدائهم فالأمر فيه مفوّض اليه يضعه حيث يشاء ، يعني : اَنه لا يقسم قسمة الغنائم التي قوتل عليها و أخذت عنوة و قهراً ، و ذلك أنهم طلبوا القسمة فنزلت لم يدخل العاطف علي هذه الجملة ، لانها بيان للأولي ، فهي منها غير أجنبية عنها ، بينلرسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) ما يضع بما اَفاء الله عليه ، و أمره اَن يضعه حيث يضع الخمس من الغنآئم مقسوماً عَليَ الأقسام الخمسة (1)

«وَ آتِ ذَالقُربي حَقَّهُ » وصي بغير الوالدين مِنَ الأَقارِب بعد التوصية بهما ، و اَن يؤتوا حقّهم ، و حقّهم اِذا كانوا محارم كالأبوين و الولد ، و فقراء عاجزين عن الکسب و کان الرجل موسراً : اَن ینفق علیهم عند اَبي حنيفة : والشافعّي لايري النّقیصَةً اِلّا علی الولد والوالدین ، فحسب وَ اِن كانوا مياسير أو لم يكونوا محارم : كأبنا العمّ ، فحقّهم صلتهم بالموّدة و الزيارة و حسن المعاشرة و المؤالفة علي السَّراء و الضَرّاء و المعاضدة و نحو ذلك « و المِسْكينَ وَابنَ السَّبيل » يعني و آت هؤلاء حقهم من الزكاة و هذا دليل علي اَن المراد بما يؤتي ذو القرابة من الحقّ : هو تعهدهم بالمال و قيل : اَراد بذي القربي أقرباء رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) (2)

ص: 79

11- قوله تعالي « وَ ما اَفاء الله علي رسوله منهم فما أوجفتم عليه من خيل ولاركاب ولكن الله يسلط رسله علي من يشاء و الله علي كل شي ء قدير »

قال مُبَّرَدُ : يقال فاء يفي ء اِذا رجع و اَفاء الله اِذا رده و قال الأزهري: الفي ء ما رده الله علي اَهل دينه من اَموال من خالف أهل دينه بلا قتال . اِما باَن يجلوا عن اَو طانهم و يجلوها للمسلمين اَويصالحوا علي جزيه يؤدونها عن رؤو سهم أو مال غير الجزية يفتدون به من سفك دمائهم ، كما فعله بنوالنضير حين صالحو رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) (1)

يعني :«آن چه كه خداوند بر رسولش ارزاني فرمود و بخشيد براي او فيئ قرار داد فقط و ايجاف از جِيف به معني سير و حركت سريع است و از همين است گفتار آن حضرت در افاضه و كوچ كردنش از عرفات كه فرمود : نيكي به ايجاف و تخت و تاز اسب و شتر نيست و معني اين است : پس آن چه كه به زحمت نيفتاديد برتحصيلش (به وسيله وسائل جنگي ، شمشير زدني ، تاخت و تاز اسبي و شتري ) و غنيمتي كه به وسيله اسب و شتر و زحمت در جنگ ، به دست آورده باشيد نبوده ، بلكه شما فقط سعي كرديد و برانگيخته شديد و به سوي آن رفتيد و با پاهاي خود حركت كرديد اما فعاليّتي از قبيل جنگ كردن و تاخت و تاز اسب و شتر و شمشير انجام نداديد و معني اين است كه : آن چه كه خداوند ، به رسولش (صلی الله علیه و آله و سلم) عطا كرد از اموال (يهوديان) بني نضير چيزي را كه شما با سنگيني و سختي و غلبه تحصيل و به دست نياورديد ، ولاكن خداوند مسلّط كرد پيامبرش (صلی الله علیه و آله و سلم) را بر آنان و برآن چه كه ، در دستشان بود . هم چنان كه ، رسولانش را مسلّط مي كند بر دشمنانش پس امر در اين مطلب به پيامبرخدا (صلی الله علیه و آله و سلم) واگذار مي شود كه ، هر جا خواست و هر طوري صلاح ديد انجام مي دهد » يعني : تقسيم نمي شود قسمت غنائمي كه ، به خاطر او جنگ بر او شده و از باب قهر و غلبه گرفته باشد . (چون مسلمانان طلب قسمت مي كردند پس اين آيه نازل شد كه ، اين قابل قسمت نيست ) و اين عطف ، بر اين جمله نمي شود به خاطر اين كه ، بيان حال جمله اولي را مي كند پس اين مطلب اصلاً از اين جمله اَجْنبي و بي گانه است . بين رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) و آن چه كه قرار مي دهد به آن چه كه ، خداوند بر ايشان

ص: 80

عطا كرده و امر فرموده كه ، اين را قرار دهد جايي كه ، يك پنجم از غنائم را قرار مي دهد . كه تقسيم بر پنج قسمت مي شود .«و بده حق ذي القربي را» و توصيّه كرده به غير والدين از اقارب «ديگر» بعد از توصيّه به آن دو و اين كه ، حقشان را بدهد و حقّشان وقتي است كه ، مَحارم باشند : مانند پدر و مادر و فرزند و فقراء عاجزند از كسب و به دست آوردن مال ، و مرد قدرت مالي ندارد كه بر آنان انفاق كند در نزد مذهب و رأي ابي حنيفه و شافعي صلاح نمي داند نفقه را ، مگر بر فرزند و والدين پس اين كافي است و اگر قدرت مالي دارند و بر آنان آسان است (انفاق) يا اصلاً مَحارم نباشند ، مانندپسران عمو ، پس حقشان صله و نيكي به آنان است ، به وسيله مودّت و دوستي و زيارت و ديدار آنان و حُسن معاشرت و برخورد با آنان و الفت و اُنس با آنان در آسان و سختي ها ، و كمك به آنان و امثال آن .

«و مسكين و ابن السبيل يعني مستمندان و در راه مانده يعني : حقشان را بده از زكات ، و اين دليل بر اين است كه : مراد به آن چه كه ، به ذي القربي و خويشان مي دهد از حق و حقوقشان آن متعهد شدن آنان را به مال و بعضي گفته اند (خداوند ) اراده كرده به ذي القربي و خويشان اَقربا و خويشان رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) است گفتار خداوند متعال كه ، فرموده : و آن چه را كه ، خداوند بر رسولش (صلی الله علیه و آله و سلم) مي دهد پس آن چيزي است كه ، شما آن را به وسيله اسب و شتر به دست نياورده ايد . بلكه خداوند مسلّط كرد رسولان خود را بر كسي كه مي خواهد و بر هر چيزي هم قادر است . مُبرّد (كه از لُغَويّين است) گفته است،گفته مي شود : فاءَ يفيء اِذا رَجَعَ وَ اَفاءَ الله اِذا رَدَهُ يعني مانند سايه كه ، بر مي گردد خداوند هم برگردانيد (حق) پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را و به ايشان رد كرد . «اموالي كه ، از يهوديان بني نضير گرفتند » و اَزْهَري كه او هم از لغويّين است » گفته است فيء چيزي است كه خداوند او را رد كرده بر اهل دينش از اموال كسي كه : مخالف اهل دينش مي باشند بدون جنگ و خون ريزي به اين كه ، آنان از وطنشان بيرون رفته اند و مسلمانان : جايگاهشان را گرفته اند . يا اين كه بر آنان مصالحه كرده اند كه ، جِزيه بدهند و به رئيسشان جِزيه بدهند يا اين كه مالي بدهند غير از جِزيه به جاي اين كه خونشان ريخته نشود ، كما اين كه بني نضير هنگامي كه با پيامبرخدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مصالحه كردند .

علي اَن لكل ثلاثة منهم حمل بعير مما شاءوا سوي السلاج و يتركوا الباقي فهذا المالي هوالفي ء و هو ما افآء الله علي المسلمين ، اَي رده من الكفار اِلي المسلمين و قوله ( منهم ) اِي من يهود بني النضير و قوله ( فما اَوْجفتم ) يقال و جف الفرس و البعير يجف و جفاً و وجيفاً و هو سرعة السير و أوجفه

ص: 81

صاحبه اِذا حمله علي السير السريع و قوله ( عليه ) اي علي ما افاء الله و قوله (من خيل و لاركاب ) الركاب ما يركب من الإبل واحدتها راحلة ولا واحد لها من لفظها و العرب لايطلقون لفظ الراكب الا علي راكب البصير و يسمون راكب الفرس فارساً و معني الآية اَن الصحابة طلبوا من الرسول عليه الصلاة والسلام اَن يقسم الفي ء بينهم كما قسم الغنيمة بينهنم فذكرالله الفرق بين الأمرين و هو اَن الغنيمة ما أتعبتم أنفسكم في تحصيلها و أوجفتم عليها الخيل و الركاب بخلاف الفي ء فإنكم ما تحملتم في تحصيله تعباً فكان الأمر فيه مفّوضاً اِلي الرسول يضعه حيث يشآء ثم اِنه تعالي ذكر حكم الفي ء فقال « ما اَفاء الله علي رسوله من اَهل القري فلله و لرسول ولذي القربي و اليتامي و المساكين و ابن السبيل، قال صاحب الكشاف : لم يدخل العاطف علي هذه الجملة ،لأنها بيان للأولي فهي منها و غير أجنبيته عنها وَ اعلم أنهم اَجمعوا علي اَن المراد من قوله ( ولذي القربي ) بنوهاشم و بنو المطلب » قال الواحدي كان الفي ء في زمان رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) مقسوماً علي خمسة أسهم أربعة منها لرسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) خاصّة و كان الخمس الباقي ، يقسم علي خمسة أسهم سهم منها لرسول الله اَيضاً و الأسهم الأربعة لذي القربي و اليتامي و المساكين و ابن السبيل

و اما بعد وفاة الرسول عليه الصلاة و السلام فللشافعي فيما كان من الفي ء لرسول الله قولان ( اَحدهما ) أنه للمجاهدين المرصدين للقتال في الثغور لأنهم قاموا مقام رسول الله في رباط الثغور ( و القول الثاني) اَنه يصرف اِلي مصالح المسلمين من سد الثغور و حفر الأنهار و بناء القناطر يبدأ بالاَهم فالاهم هذا في الأربعة اَخماس التي كانت لرسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) و اَما السهم الذي كان له من خمس الفي ء فانّه لمصالح المسلمين بلاخلاف (1)

قوله تعالي ( وَ آتِ ذالقربي حَقَّهُ و المسكين و ابن السبيل . . . )

اعلم اَن هذا هوالنوع الرابع من أعمال الخير و الطاعة المذكورة في هذه الآيات و فيه مسائل

( المسألة الاولي ) قوله ( و آت ) خطاب مع من ؟

ص: 82

يعني :

به اين كه براي هر سه نفري از آنان يك بار شتر از هر چه كه ، خواستند بدهند مگر صلاح و باقي را ترك كنند . پس اين مالي همان فيئ است و آن همان چيزي است كه ، خداوند بر مسلمانان بخشيد . يعني : از كفّار گرفت و به مسلمين رد كرد و داد (يعني از يهوديان بني نضير ) و گفتار پروردگار متعال «فما اوجفتم» كه شما با جنگ تاخت و تاز نگرفتيد گفته مي شود ، وجف الفرس و البعير: يعني چيزي كه با اسب و شتر با سرعت بگيرند تاخت و تاز كنند وقتي كه حمل شود بر سير و حركت و گفتار آن كه فرمود: (عليه) يعني : بر آن چه كه خداوند متعال ارزاني فرمود و بخشيد . و گفتارش كه، فرموده : (من خيل و لاركاب) يعني بدون تاخت و تاز به وسيله اسب و شتر آن چه كه سوار بر شتر مي شوند كه تنها (اكثر اوقات) راحله آن ها بوده و عرب لفظ راكب را فقط بر راكب بصير و آگاه حمل مي كند . و راكب و فرس را فارس گويند و معني آيه اين مي شود :

كه صحابه و ياران از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) طلب كردند كه : فيئ را بينشان تقسيم كنند هم چنان كه غنيمت را بينشان تقسيم مي كند : پس خداوند متعال ذكر فرمود كه ، بين آن فرق است و آن اين است كه : غنيمت چيزي است كه ، با تعب و رنج و زحمت به دست مي آيد و با تاخت و تاز اسب و شتر و امثال آن به دست مي آيد ولي فيئ چنين نيست چون شما متحمل رنج و زحمت نشده ايد در مسير او بلكه امر واگذار به رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) مي شود كه او را هر كجا كه خواست قرار مي دهد و مي نهد . سپس خداوند متعال متذكر فيئ شده است و حكم او را بيان مي فرمايد : پس فرمود : «آن چه را كه خداوند به پيامبرش بخشيد از اهل قريه هاي (يهود بني نضير) مال خدا و مال رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)

و مال ذي القربي و يتيمان و مساكين و ابن سبيل است . صاحب كشّاف (در تفسيرش) گفته است : اين جمله با جمله ديگر اصلاً بي گانه است و اصلاً با هم فرق دارند . و علماء اجماع و اتّفاق دارند كه مراد از گفتار خداوند كه فرموده ذي القربي و خويشان يعني : فرزندان هاشم و عبدالمطلّب است . واحدي گفته است : فيئ درزمان رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) بر پنج سهم تقسيم مي شده چهار قسم از آن پنج قسم فقط مال رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است و يك پنجم باقي به پنج سهم تقسيم مي شود يك سهم از آن پنج سهم نيز مال رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) است و چهار سهم ديگر مال ذي القربي و يتيمان و مساكين و ابن سبيل مي باشد و اما بعد از وفات (شهادت) پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در نزد شافعي ، در چيزهاي كه فيئ باشد ، (گويد) دو قول است» يكي از آن

ص: 83

دو قول اين كه : براي مجاهدين است كه آماده جنگ مي شوند در مرزهاي (اسلامي) چرا كه اين ها قائم مقام رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) هستند . در حفظ مرزها و قول دوم اين است كه : به مصرف مصالح مسلمين مي رسد ، از ساختن سد و پل ها و كندن جوي ها و كانال ها و ساختن پل ها و به اَهَّمْ ابتدا مي شود اين چهار پنجم است كه مال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) است و اما سهمي كه از يك پنجم فيئ است پس او براي مصالح مسلمانان مي شود ، بدون خلاف و اختلاف

گفتار خداي متعال كه فرموده اند : «و حق ذي القربي و مسكين و ابن سبيل را بده و عطاء كن ، بدان كه اين نوع چهارم از اعمال خير و طاعت مذكوره در اين آيات كريمه ، در او مسائلي وجود دارد مسئله اول : گفتار خداي متعال است كه فرموده است و حقه آنان را بده ، اين خطاب به چه كسي مي باشد» در اين مطلب و اين مسئله دو قول است .

فيه قولان :

( القول الاول) اَنّه خطاب للرسول (صلی الله علیه و آله و سلم) فأمره الله اَن يؤتي أقار به الحقوق التي و جَبَتْ لهم في الفي ء و الغنيمة ، و أوجب عليه اَيضاً اخراج حق المساكين و أبناء السبيل ايضاً من هذاين المتالين وَالقول الثاني أنه خطاب للكل ، و الدليل عليه أنه معطوف علي قوله ( وقضي ربك ألاتعبدوا الا اِياه و المعني :اَنك بعد فراغك من برّالوالدين ، يجب أن تشتغل بِبِرّسائِرِ الأرقارب، الأقرب فأالأقرب ، ثم با صلاح أحوال المساكين وَ اَبناء السبيل ).

و اعلم اَن قوله تعالي ( و آت ذالقربي حقه ) مجمل(1) و ليس فيه بيان أن الحق ماهو ؟ و عندالشافعي رحمة الله عليه اَنه لايحب الانفاق الاعلي الولد والدالدين و قال : قوم يحب الانفاق علي المحارم بقدر الحاجة و اتفقّوا علي اَن من لم يكن من المحارم كأبناء العم فلا حق لهم الا الموادة و الزيارة و حسن المعاشرة و المؤالفة في السّراء و الضّراء . اما المسكين و ابن السبيل فقد تقدم و صفهما في سورة التوبة في تفسير آية الزكاة و يحب اَن يدفع الي المسكين ما يفي بقوته وقوت عياله ، و أن يدفع الي ابن السبيل ما يكفيه من زاده و راحِلَتِه الي أن يبلغ مقصده (2)

ص: 84

12- محمدبن يعقوب : عن علي بن ابراهيم عن أبيه عن حمّاد بن عيسي عن ابراهيم بن عمراليماني عن اَبان بن اَبي عيّاش عن سُليم بن قيس ، قال سمعت اَميرالمؤمنين سلام الله عليه يقول : نَحنُ واللهِ الَّذینَ عنی الله بذی القربی ، الَّذین قَرَنَهُمُ الله بِنَفسهِ و بنبیّه (صلی الله علیه و آله و سلم) فقال : « ما اَفاءَ اللهُ و علي رَسُولِهِ مِنْ اَهْلِ القُري فَلِلّهِ وَ للرَّسُولِ وَ لِذِي القُربي وَ اليَتامي و المساكين وَ ابن السَّبيل » منّا خاصّة وَلم يجعل لنا سهماً في الصَّدقة اكرم الله بنيّه ، وَ اَكرمنا اَنْ يُطِعمنا أوساخ ما في اَيدي النّاس (1)

يعني :قول اول : خطاب به رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است پس خداوند ايشان را امر مي فرمايد به اين كه ، حق و حقوق خويشان خود را بدهد در فيئ و غنيمت و هم چنين بر ايشان واجب فرموده كه ، حق مساكين و اَبناء السبيل ( درماندگان در راه ) را از اين دو مورد اخراج كنند.

قول دوم : اين كه خطاب است به همه و دليل او اين است كه ، عطف است بر گفتارش كه فرموده است : وَقَضي رَبُّكَ اَلّا تَعْبُدُ اِلّا اِيّاهُ . . . (و حكم كرد پروردگار تو كه پرستش نكنيد مگر او را . . . ) و معني اين است كه ، تو بعد از فراغ خود از نيكي والدين واجب است به اين كه ، مشغول نيكي به اقارب و خويشان باشي پس اقرب فاالاَقْرَب ، يعني آن كسي كه نزديك تر است به تو در نيكي او ، حقّ او را رعايت كن. سپس به سراغ اصلاح احوال امور مساكين (مستمندان) و در راه ماندگان بپرداز و بدان كه گفتار پروردگار كه فرموده : حق ذي القربي و خويشان را بده . مجمل و سخن كوتاهي است و در او بيان نيست كه حقّ چيست(2) ؟ و نزد شافعي معني اين است كه ، واجب نيست انفاق بر ولد و والدين و گفته است : گروهي گفته اند كه ، انفاق بر محارم (مَحْرَم و خُودي) به قدر حاجت و نياز مي باشد و اتّفاق دارند بر اين كه ، كسي كه از محارم و خودي ها نباشد مانند عمو پس حقي ندارد مگر به مودّت و دوستي و زيارت و ديدار و بازديد و حسن معاشرت و الفت داشتن در خوشي و سختي ها و اما مسكين و ابن سبيل پس وصفشان در سوره توبه در تفسير آيه زكات آمده است (اِنَّما الصَّدَقاتُ

ص: 85

لِلْفُقَراءِ وَ المَساكينِ وَ العامِلينَ عَلَيْها وَ الْمُؤَلَّفةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرِّقابِ وَ الغارِمينَ وَ في سبيلِ الله وَ ابنِ السَّبيلِ فَريضَةً مِنَ اللهِ وَ اللهُ عَليمٌ حَكيمٌ )

جز اين نيست كه ، صدقات براي بينوايان و درويشان و كارگران بر آن ها و دل به دست آورندگان و در آزاد كردن بندگان وام داران و در راه خدا و درماندگان راه راست واجب است از خداوند و خدا او است داناي حكيم آيه 60 سوره توبه ، واجب است كه ما بقي قوت خود و مابقي قوت عيال را به مسكينبدهند و اين كه ، ابن سبيل بدهند آن چه كه او را كفايت مي كند از زاده راحله راه او ، تا اين كه ، به مقصد و وطنش برسد . محمّد بن يعقوب از علي بن ابراهيم از پدرش از حمّاد عيسي از ابراهيم بن عمريماني از اَبي عيّاش از سُيلم بن قيس ، نقل كرده كه ، گويد از اميرمؤمنان علي (علیه السلام) شنيدم كه مي فرمود : « آن چه كه خداوند بر رسولش از اهل قريه ها (يهوديان بني نضير) بخشيد و ارزاني فرمود پس آن از خدا و رسول و ذي القربي و يتامي و مساكين و ابن سبيل منظور ما هستيم فقط : يعني موارد مائيم نه غير ما ، و براي ما خداوند سهمي از صدقات قرار نداد (چون صدقات واجب بر ما حرام است) به خاطر گرامي داشتن نبيّ خود (صلی الله علیه و آله و سلم) ولي ما را گرامي داشت . از اين كه از اموال چركين كه ، در دست مردم مي باشد استفاده كنيم ( اين را براي ما قرار نداده است )»

عن اَبي عبدالله (علیه السلام) قال : ( وَ ما اَفاءَ الله . . . )

قال : «الفي ء ما كان من اَموال لم يكن فيها هِراقة دمٍ اَوْ قتل والانفال مثل ذلك هو بمنزلته » (1)

عن محمد بن مسلم عن اَبي جعفر (علیه السلام) قال: سمعت يقول: « الفي ء والأنفال ما كان من ارض لم يكن فيها هرِاقة من الدماء ، و قوم صُولحوا أعطوا بأيديهم و ما كان مِن اَرض خَرتِهِ اَوبطون أودية فهو كلّه من الفيء فهذا لِلّهِ و لرسوله (صلی الله علیه و آله و سلم) و فما كان لله فهو لرسُوله (صلی الله علیه و آله و سلم) يضعه حيث شآء و هو لِلامام (علیه السلام) بعدالرسول (صلی الله علیه و آله و سلم) و قوله : « وَما اَفاءَ اللهُ علي رَسُولِهِ مِنْهُم فَما اَوْجَفْتُم عَلَيْهِ مِنْ خَيْلٍ وَ لارِكابٍ » . قال: اَلا تري هو هذا وَ امّا قوله : «ما اَفاءَ اللهُ عَلي رَسُولِهِ مِنْ اَهْلِ القُري » فهذا بمنزلة المَغْنم كان اَبي (علیه السلام)

ص: 86

يقول ذلك وليس لنا فيه غير سَهْمين : سَهْم الرسول و سَهْم القُربي ، ثم نحن شُركاء الناس فيما بقي عَنْ منصور ابن حازم عن زيد بن علي (علیه السلام) »(1)

قال: قلت له : جُعلتُ فِداك : قول الله عزّوجّل :

« ما اَفاءَ اللهُ علي رَسُولِه مِنْ اَهْلِ القُري و لِلرَّسُولِ ولذِيِ القُربي » قال: القربي هي والله قرابتنا (2)

عن عبدالله بن حمّاد عن عمروبن اَبي المِقدام عن اَبيه قال: سألتُ اَبا جعفر (علیه السلام) عن قول الله عزّوجلّ «ما اَفاءَ اللهُ عَلي رَسُولِهِ مِنْ اَهْلِ القُري فَلِلّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي القربي وَ اليَتامي وَ المَساكينِ وَ ابْنِ السَّبيل » . فقال اَبوجعفر (علیه السلام) «هذاه الآية نزلت فينا خاصّة ، فما كان لله و للرسول فهو لنا ، و نحن اُولوالقُربي و نحن المساكين لاتذهب مَسْكَنَتنا من رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) » و نحن اَبناء السبيل فلا يُعْرَف سبيل الله اِلّا بنا والأمركله لنا (3) محمدبن يعقوب : عن علّي بن محمّد بن عبدالله عن بعض أصحابنا اَظنّه السّياري عن عليّبن ابساط قال : لمّا ورد ابوالحسن (علیه السلام) علي المَهدي رآه يَردّ المَضالم فقال :

« يا اَميرالمؤمنين ما بالُ مَظلمَتِنا لا تُرَدّ » ؟

فقال : لَهُ وَ ما ذاكَ با اَباالحَسن ؟ قال: «اِنَّ الله تبارَك وَ تعالي لَمّا فتح عَلي نَبيّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) فَدَك وَ ما والاها لَمْ يوجف عليها بخيل و لارِكابِ فَأنزل اللهُ عَلي نبيّه (صلی الله علیه و آله و سلم) :« وَآتِ ذَالقُرْبي حَقَّهُ» فَلَمْ يَدْرِ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) مَنْ هُمْ فَراجٍع في ذلك جبرئيل (علیه السلام) و راجع جبرئيل (علیه السلام) ربّه فَأوحي الله اِلَيْهِ اَنْ ادْفَعْ فَدَكَ اِلي فاطمة فدعاها رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فقال لها : يا فاطمة اِنَّ اللهَ أمَرَني اَنْ اَدْفَع اِلَيْكِ فَدَكَ فقالت : قد قَبلِتُ يا رسول الله مِنَ اللهِ وَ مِنْكَ فَلَمْ يَزَلْ وُكَلاؤها فيها حياة رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فلمّا وَلِيَ اَبوبكر أخْرَجَ عنها وُ كَلاءَها فَاَتَتْهُ فَسألته اََنْ يَرُدَّها عليها فقال لَها : ائيتني بأسِوَد أواَحمر يشهد لكِ بذلك فجاءت بِأميرالمومنين (علیه السلام) وَ اُمّ اَيْمَنْ فَشَهِدا لَها ، فَكَتَب لها بِتَرْكِ التَعَرُّض فخرجتْ وَ الكِتابُ مَعَها فَلَقيَها عُمَر ، فقال : ما هذا مَعَكِ يا بِنْتَ مُحَمَّدٍ؟

ص: 87

قالت: كتابٌ كتبه لي ابنُ اَبي فما فَة قال : أربنيه فَاَبَتْ فانْتزَعَهُ مِنْ يَدِها وَ نَظَرَ فيهِ ثمّ نَقَلَ فيه وَ مَحاه و خَرَّقه فقال لها : هذا لم يُوجَفْ عليه بِخَيْلٍ وَلارِكابٍ فضعي الجِبال في رِقابنا (1)

فقال له المَهدي : يا أبا الحسن ، حَدّهالي . فقال: « حَدّ منها جَبَلُ اُحُد و حَدٌّ منها عَريش مِصر (2)»

وحَدٌ منها سِيفُ البحر (3) وحدٌّ منها دُومَة الجَنْدَل (4)

فقال له : كلّ هذا ؟ قال : « نعم يا أميرالمومنين هذا كُلُّه اِنَّ هذا كُلَّهُ ممّالم يُوجِفْ عليٌ اَهْله رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) »

بَخيلٍ وَ لارِكابٍ فقال: كَثيرٌ وَ اَنْظُرُ فيهِ

عن الرُّيان بن الصَّلْت عن الرضا (علیه السلام) قال : « قوله تعالي : « وَ آتِ ذالقُربي حَقَّهُ » خصوصيَّةٌ خَصَّهُم الله العَزيزٌ الجّبار بهاء وَ اصطفاهُم علي الاُمَّة قال : فلمّا نَزَلَتْ هذه الآيَةُ عَلي رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) قال : اُدْعوالي فاطمة فَدُعيت له فقال : يا فاطمة قالَت لَبيكَ يا رسول الله فقال(صلی الله علیه و آله و سلم) هذه فَدَك و هي ممّالم يُوجَفْ عَلَيْهِ بَخيلٍ وَلارِكابٍ و هي لي خاصّةً دون المسلمينَ وقد جَعَلْتُها لَكِ لما اَمَرَني اللهُ تعالي بِهِ فَخُذبها لَكِ وَ لِوُلْدِكِ (5)

يعني :

از امام صادق (علیه السلام) مرويست كه فرمودند :

وَ ما اَفاءَ الله از آن چه خداوند ارزاني و عطا فرمودند :

حضرت فرمودند : فيئ از اموالي است كه با ريختن خون يا كشتن نيست و به دست نيامده و انفال (غنيمت) هم به منزلت آن است مانند و مثل همان است .

ص: 88

محمّد بن مسلم از امام باقر (علیه السلام) روايت كرده كه گويد : شنيدم كه امام باقر (علیه السلام) فرمودند : فيئ و انفال كه از زمين مي باشند در آن خوني ريخته نشده (و جنگي نشده ) بلكه يك گروهي مصالحه كردند خودشان با دست خودشان عطاء كردند و آن چه از زمين است از راه هاي زمين يا از بطون و دل زمين و يا وادي رودخانه ها به دست مي آيد پس تمام آن موارد از فيئ مي باشد پس آن مال خدا و رسولش (صلی الله علیه و آله و سلم) است و آن چه مال خداوند است پس آن مال رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مي باشد و هر جا كه خواست او را قرار مي دهد (يا به هر كه خواست ) پس آن ، از آن امام (علیه السلام) است و بعد از رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) (هر طوري كه بخواهيد اختيار تام دارد ) و گفتار خداي متعال كه مي فرمايد : و آن چه كه خداوند به رسولش مي بخشد (از اموال اهل قريه ها و يهوديان بني نضير) پس او به منزلة مَغْنَم و غنيمت است پدرم مي گفت : و براي ما غير از دو سهم نيست سَهم رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) و سهم قربي و ما شريك مردم هستيم در ما بقي، منصور ابن حازم از زيدبن علي (علیه السلام) نقل كرده كهگويد : به او گفتم به قربان شما گفتار پرورگار كه مي فرمايد : آن چه كه ، خداوند بر رسولش بخشيده است از اهل قريه ها ، و براي رسول و براي ذي القربي است منظور چيست و كيست ؟

گفت : قُرَباء ، به خدا قسم خويشان ما هست:

از عبدالله بن حمّاد از عمُربن اَبي المِقدام از پدرش نقل كرده كه گويد : از امام باقر (علیه السلام) در مورد قول و گفتار پروردگار متعال كه مي فرمايد : آن چه كه خداوند بر رسولش بخشيده از اهل دهكده ها (طايفه بني نضير) پس از آن خدا و از آن رسول و از آن ذي القربي و از آن يتيمان و از آن مساكين و از آن درمانده در راه مي باشد ؟ فرمودند : اين آيه در حقّ ما (اهل بيت (علیهم السلام)) فقط نازل شده پس آن چه كه مال خدا و رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مي باشد پس آن از ما هست و مائيم خويشان نزديك به رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) و مائيم منظور از مساكين (در آيه) و تو مسكين بودن ما را از رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) از ياد مَبَر (يعني: مورد نظر آيه منظورش ما هستيم نه غير از ما يعني اين موارد به دست ما بايد برسد كه ما هر طوري خواستيم عمل كنيم ) و ما اَبناء سبيل و در راه ماندگان هستيم يعني افراد ابن سبيل كه در راه از توشه و زاد سفر لنگ مي مانند و بايد اموالي به ايشان داد تا به مقصدش برسد از خاندان ما اهل بيت (علیهم السلام) مي باشد پس ابن سبيلي و درمانده راهي غير از ما نشناخته نشده (البته در باب صدقات واجب مانند زكات

ص: 89

و كفّار است چنان چه در آيه 60 سوره توبه گذشت فقراء و مساكين و ابن سبيل عامه مردم اند كه منتسب به رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) نيستند ( از نظر سيادت)) : و امر و دستور قرآن در اين مورد همه از آن ما مي باشد .محمّد بن يعقوب از عليّ بن محمّد بن عبدالله از بعضي اصحاب ما روايت كرده اند كه ، گمان مي كنم آن شخص سيّاري باشد از علييّن اَبساط نقل كرده كه ، گفت : آن مطلبي كه ، ما بين امام موسي بن جعفر (علیه السلام) و بين مهدي عباسي بوده كه ، امام (علیه السلام) به او فرمود : چرا حق ما را (از طريق ظلم و ستم و زور و عدواناً گرفتند) پس نمي دهي ؟ او گفت : اي ابوالحسن حد و حدود او چيست و چه مقدار مي باشد تا بدهم (دروغ گفت ، پس نداد) حضرت فرمودند : خداوند تبارك و تعالي هنگامي كه فدك و چيزهاي ديگري را بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فتح كرد آن چيزهايي كه به وسيله اسب و شتر فتح نشد و جنگي و خون ريزي صورت نگرفت پس خداوند بر پيامبر خودش (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل فرمود كه : حقه ذي القربي و خويشتن (خود) را بده و پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نمي دانست كه منظور از ذي القربي چه كساني است پس جبرئيل (علیه السلام) برگشت محضر خداوند قادر از آن سوال كرد . پس برگشت از جانب پروردگارش و عرض كرد : خداوند مي فرمايد : فدك را رد كن به سوي فاطمه (علیها السلام) پس پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) حضرت فاطمة زهرا (علیها السلام) را احضار كرد و فرمود : اي فاطمه خداوند متعال به من امر فرموده كه ، فدك را به سوي تو رد كنم ، پس حضرت فاطمة زهرا (علیها السلام) عرض كردند : قبول نمودم يا رسول الله از خداي متعال و منّان و از تو پس پيوسته حضرت فاطمة زهرا (علیها السلام) وكيلاني بر آن گماشته بود كه : روي آن كار مي كردند در حيات و زندگاني رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) (پس از شهادت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم)) ابوبكر كه روي كار آمد وكيل هاي آن حضرت را از سرزمين فدك اخراج كرد .

پس حضرت فاطمة زهرا (علیها السلام) آمدند و حق خود و فدك را طلبيد . ابوبكر به ايشان گفت : براي من يك سياه و يا سرخي ( مرد شاهد و بيّنه ) بياور تا شهادت و گواهي به نفع تو بدهد بر اين موضوع پس حضرت رفت اميرالمؤمنين صلوات الله و سلامه عليه و اُمِّ اَيْمَن رضوان الله تعالي عليها را آورد به عنوان شاهد (با اين براي ايشان لزومي نداشت شاهد بياورد چون آن بزرگ وار صاحب يَد و ملكيّت بود اما با همين حال براي اتمام حجّت آورد) پس نوشت و فدك را به ايشان داد . بدون متعرض شدن كسي يعني كسي متعرّض حق ايشان نگردد پس بيرون رفت و عمربن الخطاب با ايشان برخورد گفتاي دختر محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) با توچيست ؟ فرمودند : اين سند را پسر اَبي قُحافه (ابي بكر) براي من نوشت (حقّم را داد) گفت : ببينم آن را ايشان مانع شد و دريغ كرد كه ، عمر سند را بگيرد پس با زور از دست آن حبيبه ي

ص: 90

رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) گرفت و آب دهان در او انداخت و نوشته هاي او را محو و نابود كرد . و بعد هم آن نامه و سند ملكيّت را ، پاره كرد و گفت كه ، اين (فدك) نه به وسيله اسب تاختن و نه شترتازيدن به دست آمده و با اين كلمه (نستجيربالله آن حضرت را تحقير شمرد و در مقام شامخ آن بضعة الرسول توهين كرد و گفت: وقتي كه ، اين را به تو عطاء كرد معناي اين اِعطاء اين است كه ، ما بايد هميشه اطاعت تو را به گردن خود بيندازيم و بنده عَبد تو شويم براي چيزي كه ، نه اسب و نه شتري تاخته شده براي فتح آن ، يا اگر تو قدرت پيدا كردي (با گرفتن فدك را از ما ) بند بگردن ما مي اندازي و ناچار بر ما حكم فرما مي كني ، بخاطر آن چه كه ، از ما ديدي (از ظلم و ستم و احراق بيت و غصب فدك و . . . ) پس ما از همين الان چيزي را به دست تو نمي دهيم كه ، فردا با حربه برگردن ما بزني، پس مهدي عبّاسي گفت اي اباالحسن حدّ او را معيّن كن . پس حضرت فرمودند : يك حد آن جبل و كوه اُحُد است و يك ديگر آن عَريش (شهري است بر ساحل درياي روم ) مصر است . و يك حدّش سَيف الْبَحْر (ساحل دريا) و حد ديگر آن دُومَة الْجَنْدَل (بعضي گفته اند از اَعمال ، دهستان ها و دهكده ها ، مدينه است قلعه اي تا دمشق پنج مرحله است ، كه بين او و بين مدينه اين قدر فاصله دارد ) مهدي عبّاسي گفت : همه اين حدها و حدودها كه گفتي فدك حساب مي شود : فرمودند: بلي ، اي مهدي عباسي تمام اين كه گفتم: همه حد و حدود فدك است كه ، از تمام ممالك است يعني در يَد و قبضه شما مي باشد و اين فدك از چيزهاي بوده كه ، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بدون جنگ و خون ريزي و كشت و كشتار و بدون دوانيدن اسب و شتر از اهل قريه هاي يهودنشينان بني نضير گرفت (يعني خداوند متعال به ايشان اختصاص داد و بخشيد) مهدي عباسي گفت : اين ها بسيار زياد است . من بايد در او فكر و انديشه كنم (يعني : اگر بخواهم اين ها را پس بدهم بايد تمام ممالك دنيا را تحويلشما دهم و خود را هم از خلافت خلع كنم چرا كه به زور خلافت را گرفتم و حقّ خلافت ندارم . هر چه هست بايد تحويل ذي حقّ دهم كه ، شما هستيد و اين عمل نشدني است .

از رَيّان بن صَلْت مرويست از قول حضرت امام رضا (علیه السلام) كه ، در قول و گفتار خداوند كه ، مي فرمايد : و حقّ ذَي القُربي را بده : يك حقي و خصوصيتي است كه ، خداوند عزيزجبّار او را اختصاص داده به پيامبر و خويشان آن حضرت و آنان را بر امت برگزيده است . پس وقتي كه اين آيه شريفه (حقّ ذي القربي را بده ) نازل شد ، رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند : فاطمه (علیها السلام) را براي من حاضر كنيد پس حضرت

ص: 91

فاطمة زهرا (علیها السلام) را به نزد آن حضرت حاضر كردند پس فرمودند : اي فاطمه حضرت فاطمة زهرا (علیها السلام) عرض كردند بلي يا رسول الله فرمودند : اين فدك از چيزهاي است كه ، بر او اسب و شتر تاخت و تاز نشد (جنگي صورت نگرفته ) و اين فدك مال اختصاصي من است نه مسلمانان و من او را براي تو به خاطر اين كه پروردگارم به من دستور فرموده ، به آن پس بگير فدك را كه ، مال تو و فرزندان تو مي باشد .

عن عليّ بن الحسين (علیهما السلام) اَنّه قال لِرَجُل مِن اَهل الشام : « اَما قرأتَ «وآتِ ذَالقربي حَقَّهُ»؟ قال : بَلي : قال: در فَنَحنُ اُوليئك (1)

تفسير العياشي : عن عبدالرحمن عن اَبي عبدالله (علیه السلام) قال : « لمّا أنزل الله تعالي «وءَآتِ ذَالقُربي حَقَّهُ وَ المِسْكين »

قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) يا جَبْرَئيل قد عَرَفْتُ المِسْكينَ فَمَن ذُوالقربي؟قال : هم اَقارِبُكَ قَدَعا حَسَناً وَ حُسَيْناً و فاطِمَة فقال : اِنَّ رَبّي اَمَرَني اَنْ اُعطيكم ممّا اَماءَ عَليَّ قال اعطيتُكُم فَدَك (2)

عن السُّدِّي عن ابن الدَّيْلَمّي قال:

قال : قال عليّ بن الحسين (علیه السلام) لِرُجلٍ مِنْ اَهْل الشام : « أقَرَأتَ القرآنَ ؟ قالَ نعم : قال فما قرأتَ في بني اسرائيل « وَ ءَآتِ ذالقُربي حَقَّهُ ؟ »

قال: وَ اِنَّكم القَرابة التي اَمرالله تعالي اَن يُؤتي حَقَّهُ ؟

قال: « نعم » (3)

ص: 92

عن اَبان بن تَغِلب قال : قلت لاَ بي عبدالله (علیه السلام) كان رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) اَعطي فاطمة فَدَك ؟ قال : « كان وَ قَفَها فَأنزل الله «وَ ءَاتِ ذَالْقُرْبي حَقَّهُ » فأعطاها رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) حَقَّها » قلت : برسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) أعطاها ؟ قال : « بل الله أعطاها » (1)

عن اَبان بن تغلِب قال : قلت لأبي عبدالله (علیه السلام) اَكان رسول الله أعطي فاطمة فَدَكَ ؟ قال : « كان لها من الله » (2)عَن عَطَّية العَوْفي قال : لمّا فَتَح رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) خَيْبرَ وَ اَفاءَ الله عليه فَدَكَ وَ اَنْزَلَ عليه « وَ ءَاتِ ذَالقُرْبي حَقَّهُ » قال : « يا فاطِمَة لكِ فَدَكَ » (3)

عَن جميل بن درّاج عن اَبي عبدالله (علیه السلام) قال : « أتت فاطمةُ اَبابكر يُريد فَدَكَ فقال : هاتي أسْوَد اَوْ اَحْمَرَ يَشْهَدُ بذلك قال : فأتت بِأمِّ اَيْمن فقال لها : بِمَ تَشْهَديْن ؟ قالت : أشْهَدُ اَن جبرئيل (علیه السلام) اَتي محمّداً (صلی الله علیه و آله و سلم) فقال : اِنَّ الله يقول : « وَ ءَاتِ ذَالقُربي حَقَّهُ» فَلَم يَدْرمحمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) مَن هم ؟ فقال : يا جبرئيل سَل رَبَّكَ مَنْ هُم به فقال : فاطمة ذوالقربي فأعطاها فَدَكَ فَزَعموا اَنّ عُمَرَ محا الصَّحيفَة وَ قد كان كَتَبها ابوبكر (4)

عَنْ اَبي الطُّفيل عن علي (علیه السلام) قال : قال يوم الشوري : أفيكُم اَحدٌ تَمَّ نُورهُ مِنَ السَّمآءِ حين قال : « وَ ءَاتِ ذالقُربي حَقَّهُ وَ المسْلِمينَ »؟ قالوا : لا (5)

فقالَ : بَلي قالَتْ : فَأَشْهَدُ اَنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ اَوْحي اِلي رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) : « فَآتِ ذَالقُرْبي حَقَّهُ » روم 38 فَجَعَلَ فَدَكَ لِفاطِمَةَ بِاَمْرِاللهِ تعالي فجاءَ علي (علیه السلام) فَشَهِدَ بِمثلِ ذلِكَ فَكَتبَ لَها كِتاباً وَ دَفَعَهُ اِلَيْها فَدَخَلَ عُمَرُ فقالَ: ما هذاالكِتابُ فقالَ : اِنَّ فاطِمَةَ (علیها السلام) ادَّعَتْ في فَدَكَ وَ شَهِدَتْ لَها اُمُّ اَيَمْنَ وَ عليٌّ فَكَتَتُهُ لَها فَأَخَذَ عُمَرُ الكِتابَ مِنْ فاطِمَةَ فَتَفَلَ فيهِ و مَزَّقَهُ !! فَخَرجَتْ فاطِمَةُ (علیها السلام) وَ هِيَ تَقُولُ مَزَّقَ اللهُ بَطْنَكَ كَما مَزَّقْتَ كِتابي هذا .

يعني :

از امام زين العابدين (علیه السلام) مرويست كه : به مردي از اهل شام فرمود آيا اين آيه را خوانده اي از قرآن كه مي فرمايد: وَ آتِ ذَالقُربي حَقَّهُ اي پيامبر حق ذي القربي و خويشان نزديك خود را بده ؟ عرض كرد : آري فرمود ما هستيم ذوي القربي پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)

در تفسير عيّاشي از عبدالله از ابي عبدالله امام صادق (علیه السلام) نقل كرده كه فرمودند : هنگامي كه آية شريفه : وَ آتِ ذَالقُربي حَقَّهُ وَ المسكين : نازل شد : رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود : اي جبرئيل من مسكين را شناختم . پس ذوالقربي چه كساني اند ؟

جبرئيل (علیه السلام) عرض كرد : آنان اَقارب و خويشان تو مي باشند پس امام حسن و امام حسين و حضرت فاطمه (علیهم السلام) را خواند پس فرمودند : پروردگار من مرا امر كرده كه آن چه كه خداوند بر من ارزاني كرده و عطاء فرموده به شما بدهم فدك را

ازسُّدِّي از ابن دَيْلَمي نقل شده كه گويد : امام سجّاد (علیه السلام) به مردي از اهل شام فرمودند : آيا قرآن خوانده اي؟ عرض كرد آري ، فرمودند : اين آيه 26 در سوره بني اسرائيل را خوانده اي كه مي فرمايد : وَ آتِ ذَالقُربي حَقَّهُ : حقّ ذي القُربي را بدهعرض كرد : مگر شما هستيد آن كساني كه خداوند متعال امر فرموده است : كه حقّ آنان را بدهيد؟ فرمودند بلي

از اَبان بن تغلب مرويست كه گويد : به امام صادق (علیه السلام) عرض كردم : رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فدك را به فاطمه (علیها السلام) عطاء كرد ؟ فرمودند : رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) توقّف كردند (تا حكمش نازل شود ) پس خداوند متعال اين آيه

ص: 94

(26 سوره بني اسرائيل) را نازل فرمودند : «وَ آتِ ذَالقُربي حَقَّهُ» يعني : اي رسول ما ، حقّ ذي القربي را عطاء كن و بده پس پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) حقّ فاطمة زهرا (علیها السلام) را عطاء كرد گويد : گفتم : يابن رسول الله آن را عطاء كرد؟ فرمود : بلكه خداوند (به امر خدا) عطا كرد فدك را به فاطمة زهرا (علیها السلام)

از اَبان بن تغلب نقل شده كه گويد : به امام صادق (علیه السلام) عرض كردم : آيا رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فدك را به فاطمة زهراء (علیها السلام) فدك را عطاء كرد ؟ فرمودند : فدك امري بود از جانب خداي متعال كه به دستور او فدك را به فاطمة زهرا (علیها السلام) عطاء كرد .

عطيّه عَوفي گويد : هنگامي كه رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) خيبر را فتح كرد و آن چه كه خداوند بر ايشان بخشيد و عطا كرد به عنوان فدك خداي متعال وحي فرمودند به وسيله ي آيه شريفه: وَ آتِ ذَالقربي حَقَّهُ كه حق ذي القربي را بده فرمودند : يا فاطمه ، اين فدك از آن تو است (به دستور پروردگار متعال) جميل بن درّاج از امام صادق (علیه السلام) روايت مي كند كه حضرت فرمودند : فاطمة زهرا (علیها السلام) به نزد ابي بكر آمد براي اَخذ فاطمه و حق خود ، ابي بكر گفت : سياهي يا سرخي (مردي) به عنوان شاهد و بيّنه بياور تا شهادت بدهند به اين كه ، فدك از آن تو مي باشد . فرمودند : اُمُّ اَيْمَنْ رضوان الله تعالي عيها را حضرت آورد به عنوان شاهد و گواه ابي بكر گفت : اي اُمُّ اَيْمَنْ تو به چه شهادت مي دهي كه ، فدك مال فاطمه (علیها السلام) است . گفت: گواهي مي دهم كه ، جبرئيل(علیه السلام) به حضور محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) مشرّف شدند پس گفت: خداوند مي فرمايد: وَ آتِ ذالقُربي حَقَّهُ حقّ ذي القُرْبي را بده ( يعني : حقّ فاطمة زهرا (علیها السلام) را عطاء كن ) و محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) نمي دانست كه ، ذي القربي چه كساني هستند ؟ فرمود : اي جبرئيل از پروردگارت سوال كن كه ، ذي القربي چه كساني اند . ( اين بخاطر اتمام حجّت و دليل روشن بر امّت است كه ، بعدها نگويند ما نمي دانستيم كه فاطمة زهراء (علیها السلام) صاحب حق بوده به عنوان ذي القربي ) گفت : فاطمه (علیها السلام) ذوالقربي هست . پس فدك را به فاطمة زهراء (علیها السلام) فدك را به ايشان سپردند و مي گويند عمربن خطاب آن نامه و سند را محو كرد ( و پاره نمود ) در حالي كه ، ابي بكر آن را نوشته بود .

ص: 95

ابن طفيل از امام علي (علیه السلام) نقل مي كند كه ، فرمودند : روز شوري (1)

آيا من در ميان شماها نيستم كه، نور او از آسمان تمام شد (نور او را خداوند در آسمان آورد مثل ساير انوار مقدّسه پيامبر و فاطمة زهرا و حسن و حسين و ديگر حضرات معصومين (علیهم السلام) كنار هم قرار داد و تمام خلائق و عوالم را از انوار طيّبه آنان ، آفريد ) در وقتي كه ، آيه نور نازل شد آيه 26 سوره بني اسرائيل : « وَ آتِ ذَالقُربي حَقَّهُ و المِسْكينَ » كه فرمود : اي پيامبر حق ذي القربي فاطمة زهرا (علیها السلام) را با مسكين از اولاد ايشان ، عطا كن و بده ؟ آن مردم كه در روز شوري جمع شده بودند گفتند : آري همين طور است .

موضوع چهارم : نامه اميرالمؤمنين (علیه السلام) ، حمّاد بن عُثمان از امام صادق (علیه السلام) نقل كرده كه فرمودند : هنگامي كه مردم با ابي بكر بيعت كردند و امر او محكم قرار گرفت ( بر مبناي رأيمردم چه ميلاً و چه اكراهاً نه بر مبناي امر خداي متعال ) بر جميع مردم مهاجر و انصار ، ابوبكر فرستاد به سوي سرزمين فدك او را از دست وكيل فاطمة زهرا (علیها السلام) گرفت . پس آن حضرت آمدند . ادعا كردند حقّ خود را او گفت اي فاطمه كو شاهدت

فَلَمّا كانَ بَعْدَ ذلِكَ جاءَ

يعني : از حمّادبن عثمان نقل است كه ، امام صادق (علیه السلام) فرمود : وقتي با اَبوبكر بيعت شد و خلافت او بر همة مهاجر و انصار محقّق و ثابت شد ( بازور و حيله و حقّه بازي ) فردي را از جانب خود به سرزمين فَدَك فرستاد و دستور داد تا نمايندة حضرت زهراء (علیها السلام) را از آن جا اخراج كند در پيِ اين اقدام ، حضرت فاطمة زهرا ء (علیها السلام) نزد اَبوبكر آمده و فرمود : چرا مرا از ارث پدرم محروم نموده و نماينده ام را از انجام (آن فدك و وكيل مرا بيرون كردي) و حال اين كه ، پدرم آن جا را به دستور خداوند متعال براي من قرار داده بود ؟ يك دستور آسماني بود ابوبگر گفت : شهادت و گواهي بطلب يعني بر اين مطلب گواه و شاهد بياور [ با اين كه معصوم و معصومه احتياجي و به شاهد ندارد قول و گفتار خودش حجت است زيرا مقام عصمت دارد .]

ص: 96

آن حضرت نيز امّ اَيْمن (1)

را آورد و ام ايمن به ابوبكر گفت : من پيش از اين كه ، شهادت و گواهي بدهم بايد از تو اي ابوبكر از يك مطلبي بپرسم اگر جواب دادي من گواهي مي دهم آيا اين فرمايش رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را قبول داري كه ، فرمود : « اُمُّ اَيْمَن يكي از زنان بهشتي است » ؟گفت: آري قبول دارم گفت : بنابراين من نيز شهادت مي دهم كه خداوند عزيز و جليل بر پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) وحي فرستاد كه : « حقّ نزديكانت را بده » آيه 38 سوره روم پس آن رسول گرامي (صلی الله علیه و آله و سلم) نيز به دستور خداوند عزيز و جليل فدك را براي فاطمه زهراء (علیها السلام) قرار داد سپس علي (علیه السلام) نيز وارد شدند و به نفع حضرت فاطمة زهراء (علیها السلام) شهادت دادند . باديدن آن ابوبكر نيز مجاب شده و نامه اي نوشت و به حضرت فاطمة زهراء (علیها السلام) دادند در اين حال عمربن خطاب وارد شده و گفت : اين نامه چيست ؟ ابوبكر گفت : فاطمه ادّعاي فدك را نمود و اُمّ اَيْمَن و عليّ نيز براي فاطمه شهادت دادند . عمروبن خطّاب نامه را از دست حضرت فاطمة زهراء (علیها السلام) گرفت و باز نمود و پاره كرد ! حضرت زهراء (علیها السلام) نيز گريان شده در حالي كه مي فرمود: خداوند شكمت را پاره كند همچنانكه نامه مرا پاره نمودي

جاءَ علي (علیه السلام) اِلي اَبي بَكْرٍ وَ هُوَ في المَسْجِد وَ حَوْلَهُ المُهاجِرُونُ وَالاَنْصارُ فقالَ: يا اَبابَكْرٍ لِمَ مَنعَت فاطِمَةَ ميراثَها مِنْ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) وَ قَدْ مَلَكَتْهُ في حَياةِ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فقال اَبُوبَكْرٍ : هذا فَي ءٌ لِلْمُسْلِمينَ فَأنِ اَقامَتْ شُهُوداً اَنَّ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) جَعَلَهُ لَها وَ اِلّا فَلا حَقَّ لَها فيهِ.

فقال اميرالمؤمنين (علیه السلام) : يا اَبَكْرٍ أتَحكُمُ فينا بِحلافِ حُكْم اللهِ تعالي في المُسْلِمينَ ؟ قال: لا ، قالَ : فَاِنْ كانَ في يَدِ المُسْلِمينَ شَيءٌ يَمْلِكُونَهُ ثُمَّ ادَّعَيْتُ اَنافيه مَنْ تَسْأَلُ البَنيَّةَ ؟ قالَ : اِيّاكَ كُنْتُاَسأَلُ البَنيَّةَ قال : فَما بالُ فاطِمَةَ سَأَلْتَها البَيِّنَةَ علي ما في يَدَيْها ؟ وَ قَدْ مَلَكَتْهُ في حَياةِ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) وَ بَعْدَهُ وَلَمْ

ص: 97

تَسَأَلِ المُسْلِمينَ بَنيَّةَ علي ما ادَّعَوْهُ شُهُوداً كَما سَأَلْتَني علي ما ادَّعَيْتُ عَلَيْهِم؟ فَسَكَتَ اَبُوبَكْرٍ فقال عُمَرُ يا عَلي دَعْنا مِنْ كَلامِكَ . فَاِنّا لا تَقْوي علي حُجَّتِكَ فَاِنْ اَتَيْتَ بِشُهُودٍ عُدُولٍ وَ اِلّا فَهُوَ فَيءٌ للمُسلِمينَ لا حَقَّ لَكَ وَ لا لِفاطِمَةَ فيهِ ، فقالَ اميرالمؤمنين (علیه السلام) يا اَبابَكْرٍ تَقْرَءُ كِتابَ الله ؟ قالَ : نَعَمْ قالَ اَخْبِرْني عَنْ قَوْلِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ : « اِنَّما يُريدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ البَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطهيراً » آيه 33 احزاب فيمَن نَزَلَتْ، فينا اَمْ في غَيْرِها ؟ قال: بَلْ فيكُمْ قال : يا اَبابَكرٍ فَلوَا اَنَّ شُهُوداً شَهِدُوا عَلي فاطِمَةٌ بِنْتِ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) بِفاحِشَةٍ ما كُنْتَ صانِعاً بِها ؟ قال: كُنْتُ اُقيمَ عَلَيْها الحَدََّْ كَما اُقيمُهُ عَلي نِساءِ المُسْلِمينَ قال (علیه السلام) : اِذن كُنْتَ عِنْدَ اللهِ مِنَ الكافِرينَ قال : وَلِمَ ؟ قالَ: لِأَنَّكَ رَدَدْتَ شَهادَةَ اللهِ بالِطّهِارَةِ وَ قَبِلْتُ شَهادَةَ النّاسِ عَلَيْها كَما رَدَدْتَ حُكْمَ اللهِ وَ حَكْمَ رَسُولِه، اَنْ جَعَلَ لَهُ فَدَكُ وَ قَدْ قَبضَتْهُ في حَياتِه ثُمَّ قَبْلِتَ شَهادةَ اَعْرابّيٍ باِئلٍ عَلي عَقَبَيْهِ عَلَيها وَ أَخَذْتَ مِنْها فَدَكَ وَ زَعْمتُ اَنَّهُ فَي ء لِلمُسْلِمينَ وَ قَد قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) : « البينّةُ عَلي المُدَّعي وَ اليَمينُ عَلي المُدَّعي عَلَيْهِ» فَرَدَدْتَ قَوْلَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) : اِلبَنيّةُ عَلي مِنَ ادعّي وَ اليَمينُ عَلي مِنَ ادُّعي عَلَيْهِ .

قالَ : فَدَمْدَمَ النّاسُ وَ اَنْكَروُا وَ نَظَرَ بَعْضُهُمْ اِلي بَعْضٍ وَ قالوُا : « صَدَقَ وَ اللهِ عَلِيُّ بْنُ و اَبي طالِبٍ » وَ رَجَعَ علي (علیه السلام) اِلي مَنْزِله .

قال: وَدَخَلَتْ فاطِمَةُ (علیها السلام) المَسْجِدَ وَ طافَتْ بِقَبْرِ أبيها وَهِيَ تَقُولُ:

اِنّا

فَقَدْناكَ فَقْدَ الأَرِض وَ ابِلَها

وَ

اخْتَلَّ قوْمُكَ فَاشْهَدْهُم وَ لا تَغِبْ

قَدْ

كانَ بَعْدَكَ اَنْباء وَ هَنْبَثَةَ

لَوْ

كُنْتَ شاهِدَها لَمْ تَكْثِرُا الخَطْبُقَدْ

كانَ جَبْرئيلَ باِلأيات يُؤنِسُنا

فَغابَ

عَنافَكُلُّ الخَيْ-رِ مُحتَجَب

وَ

كُنْتُ بَدْراً وَ نُوراً يُسْتَضآءُ بِه

عَلَيْكَ

تَنْزِلُ مِنْ ذِي العِزَّةِ الكُتْبُ

تَجَهَمَّتْنا

رِجالٌ و اسْتُخحِّفَ بِنا

اِذْغِبتَ

عَنّا فَنَحْنُ اليَوْمَ نَغْتَضِبْ

فَسَوْفَ

نَبْكيكَ ماعِشْنا وَ ما بَقِيَتْ

مِنّا

العيُونُ بِتِهْمال لَها سَكَبَ

يعني: پس از آن حضرت علي (علیه السلام) به مسجد آمد و خطاب به ابوبكر كرد كه ، در ميان جماعت مهاجر و انصار بود فرمود: براي چه فاطمه را از ميراث پدري او محروم ساختي و حال اين كه فاطمه در

ص: 98

زمان حيات رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مالك آن فدك ( و . . . ) شده بود ؟ ! اَبوبكر گفت : اين فَيء ( مال همة ) مسلمين است اگر شهودي را بياورد كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در زمان حياتش به او بخشيده قبول است وگرنه او هيچ حقّي در فدك ندارد .

حضرت اميرمؤمنان (علیه السلام) فرمود : اي ابوبكر آيا دربارة ما خلاف دستور خداوند دربارة مسلمانان حكم مي كني ؟ گفت : نه اين طور نيست فرمود: اگر در دست يكي از مسلمانان چيزي باشد و من ادّعا كنم كه : مالك آن هستم تو از كداميك از ما درخواست شهود مي نمائي ؟

گفت : معلوم است كه ، فقط از تو طلب شاهد مي كنم . فرمود : پس چرا از فاطمه (علیها السلام) طلب شاهد مي كني، يا اين كه ، او فدك را از زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) تصاحب كرده بود و تا بعد از وفات ( شهادت ) آن حضرت نيز مالك آن بوده و حال اين كه ، از مسلمانان ديگر كه ، مدّعي هستند درخواست شاهدي نمي كني ؟ ابوبكر ساكت شده و مجاب گشت ، عمر گفت : اي علي دست از اين سخنان بردار كه ما قادر به بحث و احتجاج با تو نيستم ، اگر در اثبات اين مالكيّت شاهداني آورديد كه قبول است ، وگرنه فدك مال همة مسلمانان بوده نه تو و نه فاطمه هيچ حقّي درآن نداريد . حضرت اميرمؤمنان (علیه السلام) فرمود : اي ابوبكر آيا قرآن خوانده اي ؟ گفت : آري فرمود : به من بگو آيا آية شريفه « اِنَّما يُريدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ اَهْلِ البَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً » دربارة ما نازل شده يا ديگران ؟ (33 احزاب ) ابوبكر گفت : بلكه دربارة شما نازل شده .

فرمود اي ابوبكر اگر جماعتي گردآمده و شهادت دهند كه ، فاطمه دختر پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) مرتكب فاحشه اي ( العياذبالله ) شده است ، تو چه خواهي كرد ؟ گفت : مانند زنان ديگر مسلمانان خواهي كرد ؟ گفت : مانند زنان ديگر مسلمانان حدّ را بر او جاري مي سازم ، [نعوذ بالله ] حضرت فرمودند :

اي ابوبكر در اين صورت در نزد خداوند از كافران خواهي بود . گفت : براي چه ؟ فرمود: زيرا تو منكر گواهي خداوند بر طهارت فاطمه شده و شهادت گروهي از مردم را پذيرفته اي به همين ترتيب حكم خدا و رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را در مسأله فدك كه ، آن را در زمان حيأت پيامبر تصاحب نموده ردّ نموده و در مقابل شهادت فردي اعرابي ( اوس بن حدثان ) دور از تمدّن را پذيرفته اي و فدك را از فاطمه غصب نمودي و پنداشته اي كه ، آن فَيء ( مال همة ) مسلمين است .

ص: 99

در حالي كه ، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) خود فرموده بود كه : « دليل و اثبات بر عهدة شخصي است كه ، بزيان ديگري ادّعايي دارد و ديگري تنها بايد سوگند ياد كند . » و تو از فرمايش پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) غافل شده و درست عكس آن را عمل نموده اي و از فاطمه كه فدك را تصاحب نموده و ملك خود كرده است اقامة شاهد مي كني، با شنيدن اين كلام بي نقض و سرتاسر منطقي جماعت حاضر متأثر و متحيّر شده و به يك ديگر خيره شدند و يك صدا گفتند : به خدا كه عليّ راست مي گويد !! حضرت اميرمنان (علیه السلام) به خانة خود بازگشت .

سپس حضرت فاطمة زهراء (علیها السلام) داخل مسجد شده و ضمن طواف قبر پدر بزرگوار خود اين ابيات را مي خواند.1- ما تو را از دست داديم همچون زميني كه ، باراني نافع را از دست دهد قوم تو به اختلاف افتادند پس تو خود شاهد امور ايشان باش .

2- پس از تو اخبار و اكاذيبي منتشر شد كه ، اگر شما حاضر بودي كار مردم تا اين حدّ سخت نمي شد.

3- در گذشته فرشتة وحي جبرئيل با آيات خدا مونس ما اهل بيت بود چون از ميان ما رفتي او نيز غايب شده و تمام خوبي ها از ما پوشيده شد .

4- تو همچون ماه شب چارده و نوري بودي كه ، از تو بهره مند مي شدند ، و بر تو از جانب خداوند عزيز آيات نازل مي شد .

5- گروهي از مردمان نسبت به ما روي ترش كرده و مقام ما را كوچك و سبك شمردند چون از ميان ما غايب شدي امروز مورد غضب و خشم واقع شديم .

6- اين را بدان كه ، تا دم مرگ و تا زماني كه چشم هاي ما اشكي براي ريختن داشته باشد بر تو خواهيم گريست !!

قالَ : فَرَجَعَ اَبُوبَكْرٍ وَ عُمَرُ اِلي مَنْزِلهما وَ بَعَثَ اَبوبَكْرٍ الي عُمَرَ فَدَعاهُ ثُمَّ قالَ لَهُ : اَما رأيْتَ مَجْلِسَ عَليٍّ مِنّا في هذااليومِ وَ اللهِ لَئِنْ قَعَدَ مَقْعَداً آخَرَ مِثْلَهُ لَيُفْسِدَنَّ عَلَيْنا اَمْرَنا فَما الرَّأْيُ؟

ص: 100

فَقالَ عُمَرُ : الرَّأيُ اَنْ تأمُرَ بِقَتْلِهِ ، قال: فَمَنْ يَقْتُلُهُ ؟ قال : خالِدُبْنُ الوَليدِ

فَبَعَثا الي خالِدْبن الوَليد فَأتَاهُما ، فَقالالَهُ :

نُرِيدُ اَنْ تَحْمِلَكَ عَلي اَمْرٍ عَظيمٍ . قال: اِحْملاني عَلي ماشِئتُما وَ لَوْ عَلي قَتْلِ عَلِيِّ بْنِ اَبي طالِبٍ قالا: فَهُوَ ذاكَ فقالَ خالِدُ مَتي اَقْتُلُهُ ؟

قالَ اَبوُبَكْرٍ : اِحْضرِ المَسْجِدَ وَ قُمْ بِجَنْبِهِ في الصَّلاةِ فاِذا سَلَّمْتُ فَقُمْ اِلَيْهِ وَ اضْرِبْ عُنُقَهُ ، قالَ نَعَمْ .فَسَمِعَتْ اَسْمآءُ بِنْتِ عُمَيْسٍ وَ كانَتْ تَحْتَ اَبي بَكْرٍ فَقالَتْ لِجارِبَتها : اذْهَبي اِلي مَنزِلٍ عَليٍّ وَ فاطِمَةَ (علیهما السلام) وَ اَقْرَئيهِما السلامَ وَ قوْلي لِعَليٍّ : « اِنَّ المَلاَيَأ تَمِروُنَ بِكَ لِيَقْتُلُوكَ فَاخْرُجْ اِنّي لَكَ مِنَ النّاصِحينَ (1)» فقالَ اميرالمؤمنين (علیه السلام) « قوُلي لَها : اِنَّ اللهَ يَحُولُ بَيْنَهُم وَ بَيْنَ ما يُريدُونَ ، ثُمَّ قامَ وَتَهَيَّاَ لِلصَّلاةِ ، وَحَضَرَ المَسْجِدَ ، وَصَلّى خَلْفَ اَبي بَكْرٍ وَ خالِدُ بْنُ الوَليدِ يُصَليّ بِجَنْبِهِ وَ مَعَهُ السَّيْفُ ، فَلَّما جَلَسَ اَبوُبَكْرٍ فِي التَّشَهُدِ نَدِمَ عَلى ما قالَ وَخالَفَ الفِتْنَةَ ، وَ عَرَفَ شِدَّةَ علي (علیه السلام) وَبَأَسِهِ ، فلم يَزَلْ مُتَفَكِّرَاًً لايَجْسَرُ أَنْ يُسَلِّمَ ، حَتَّى ظَنَّ النَّاسُ أَنَّهُ قَدْسَها ، ثُمَّ التّفَتَ إِلى خالِدُ لا تَفْعَلَنَّ عَلَيْكُمْ ما اَمَرْتُكَ و السَّلامُ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَكاتُهُ ، فقالَ أَميرُ المُؤمنين (علیه السلام) : يا خالِدُ ! مَا الذَّي أَمْرَكَ بِهِ ؟

فقال : اَمَرَني بِضَرْبِ عُنْقك ، قال : اَوَ كُنْتَ فاعِلاًً ؟ ، قالَ : اي وَ اللهِ لَوْ لا اَنَّهُ قالَ لِيَ : لا تَقْتُلْهُ قَبْلَ التَّسْليمِ لِقَتَلْتُكَ

وَ قالَ : فَأَخَذَهُ علي (علیه السلام) فَجَلَدَبه الأَرْضَ فَاجتَمَعَ النّاسُ عَلَيْهِ فقالَ عُمَرُ يَقْتُلُهُ وَ رَبِّ الكَعْبَةِ ! فقالَ النّاسُ : يا اَبا الحَسَن ، اللهَ اَللهَ بِحَقِّ صاحِبِ القَبْرِ فَخَلّي عَنْهُ ثُمَّ التْفَتَ اِلي عُمَرَ فَأَخَذَ بِتلابِيبهِ وَ قال : يَا ابْنَ صَحّاكٍ وَ اللهِ لَوْلا عَهْدٌ مِنْ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) وَ كِتابٌ مِنَ اللهِ سَبَقَ، لَعَلِمْتَ اَيُّنا اَضْعَفُ ناصِراً وَ اَقَلُّ عَدَداً وَ دَخَلَ مَنْزِلَهُ

يعني ابوبكر و عمر از مسجد خارج شده و به خانه رفتند . و ابوبكر كسي را دنبال عمر فرستاده و او را حاضر كرده و گفت : ديدي مجلس ما با علي امروز چگونه پايان يافت . به خدا سوگند اگر اين مجلس در روز ديگر تكرار شود بي شكّ كار ما متزلزل شده و اساس حكومت ما را به تباهي خواهد كشاند . نظرت چيست و بايد چه كنيم ؟ عمر گفت : بايد دستور دهي كه او را بكشند ! گفت : چه كسي عهده

ص: 101

دار آن شود؟ گفت : خالدبن وليد ، پس به دنبال خالد فرستاده و نزد آن دو آمد . گفتند : مي خواهيم مأموريت سختي را به تو بدهيم . گفت : براي هر كاري آمده ام هرچند كشتن عليّ بن ابي طالب باشد . گفتند : منظور همين است ، خالد گفت : زمانش را معين كنيد ، ابوبكر گفت :

داخل مسجد شده كنارش مي نشيني و چون من سلامِ نماز را دادم گردنش را مي زني .

گفت : بسيار خوب

خبر اين توطئة سوم به اسماء بنت عميس كه در آن روز همسر اَبوبكر بود ( و سابقاً همسر جعفربن ابي طالب (علیه السلام) بوده كه در جنگ تَبوُك به شهادت رسيد و خداوند در بهشت دو بال به او داده كه با ملائكه هر جاي بهشت طيران كند و بعد از مُردن ابوبكر به همسري اميرالمؤمنين (علیه السلام) در آمد و از او است يحيي بن علي (علیه السلام) و اسماء از زنان نيكو بوده است ) رسيد سريعاً به كنزش گفت : به منزل عليّ و فاطمه (علیها السلام) برو و سلام مرا به آن دو بزرگوار برسان و به علي (علیه السلام) بگو : جماعت ( عمرو ابي بكرو خالد ) قصد جان تو را كرده اند از شهر بيرون برو كه من خيرخواه تو هستم .

حضرت اميرمومنان پس از استماع و شنيدن اين كلام به كنيز فرمود : نزد مولاي خود ( اسماء ) بازگشته و به او بگو : خداوند ببين آنها و قصد شومشان حائل و مانع خواهد بود . سپس برخاست و آمادة نماز شده و به مسجد رفت . و پشت سر ابوبكر به نماز ايستاد (1) و حالدبن وليد نيز مسلّح كنار او به نماز ايستاد ، وقتي اَبوبكر براي تشهد نشست در فكر رفته و از اين عمل پشيمان نشده و از عواقب امر ترسيده و شدّت و سختي علي (علیه السلام) را به خاطر آورد و پيوسته در اين افكار بود و جرأت سلام دادن را نداشت تا آن جا كه ، همه فكر كردند كه ، گرفتار سهو و خطا شده است ، سپس روبهخالد كرده و گفت : اي حالد آن چه را كه ، گفتم : عملي مساز ، والسّلام عليكم و رحمة الله و بركاته، حضرت اميرمؤمنان (علیه السلام) رو به حالد كرده و فرمود : تو را به چه چيز امر كرده بود ؟

ص: 102

گفت : به كشتن تو فرمود : آيا واقعاً آن كار را مي كردي ؟ گفت : آري به خدا قسم

اگر كار را به بعد از اسلام نماز موكول نكرده بود حتماً تو را مي كشتم . در اين وقت حضرت اميرمؤمنان (علیه السلام) او را گرفته و نقش بر زمين ساخت . مردم دور او جمع شده و عمر گفت: به خداي كعبه كه ، او را خواهد كشت ، مردم يك پارچه آن حضرت را قسم به خداوند و پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) دادند كه او را رها سازد ، آن حضرت نيز خالد را رها كرد ( به خاطر قسم دادن خداوند سبحان و وجود مبارك رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و عمر را گرفته و گلويش را فشار سختي داده و فرمود : اي پسر صحّاك به خدا سوگند كه: اگر عهد و وصيّت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و دست تقدير الهي نبود ، نيك در مي يافتي كه ، كداميك از ما ضعيف تر و بي ياور تر است سپس حضرت به منزل تشريف بردند . ) (1)

وَ اَنَا المُميتُ المائِتُ و خَوّاضُ الْمَنايا في جَوْفِ لَيْلٍ حالِكٍ ، حامِلٌ السَّيفَيْنِ الثَّقيلَيْنِ وَالرُّمْحَيْنِ الطَّويلَيْنِ وَ مُنَكِّسُ الرّاياتِ في غَطامِطِ الغَمَراتِ ، وَ مُفَرِّجُ الكُرُباتِ عَنْ وَجْهِ خَيْرِ الْبَرِيّاتِ ، اَيْهِنُوا فَوَ اللهِ لِأَبْنُ اَبي طالِبٍ آنِسٌ باِلمَوْتِ مِنَ الطِّفْلِ اِلي مَحالِبِ اُمِّه ، هَبَلَتْكُمُ الهَوابِلُ لَوْ بِحْتُ بِما اَنْزَلَ اللهُ سُبحانَهُ في كِتابِه فيكُمْ لأضْظَرَبْتُمُ اضطِرابَ الأَرشيَةِ في الطَّوَي البَعيدَةِ وَ لَخَرَجْتُمْ مِنْ بُيُوتِكُمْ هارِبينَ، وَ عَلي وُجُوهِكُمْ هائِمينَ وَلكِنّي اُهَوِّنُ وَجْدِي حَتّي اَلْقي رَبّي ، بِيَدٍ جَذّاءَ صِفْراً مِنْ لَذّاتِكُمْ ، خُلُوّاً مِنْ طَحْناتِكُمْ ، فَما مَثَلُ دُنياكُمْ عِنْدي اِلاّ كَمَثَلِ غَيْمٍ عَلا فَاسْتَعلي ثُمَّ اسْتَغلَظَ فَاسْتَوي، ثُمَّ تَمَزَّقَ فَانْجَلي

رُوَيْداً فَعَنْ قَليلٍ يَنْجَلي لَكُمُ القَسْطَلُ وَ تَجْنُونَ ثَمَرَ فِعْلِكُمْ مُرّاً وَ تَحْصدُوُنَ غَرْسَ اَيْديكُمْ ذُعافاً مُمْفِراً وَ سَمًّا قاتِلاً وَ كَفي باِللهِ حَكيماً ، وَ بِرَسولِ اللهِ خَصيماً ، وَ بِالقِيامَةِ مَوْقِفاً ، فَلا اَبْعَدَ اللهُ فيها سِواكُمْ وَ لا اَتْعَسَ فيها غَيْرَكُمْ ، وَ السَّلام عَلي مِنَ التَّبَعَ الهُدي .

يعني : ( در زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)) امواج فتنه و آشوب را با سينة كشتي هاي نجات شكافتند و تاج مفاخرتِ مردم خود پسند را با محدود نمودن جماعت حيله گرو هواپرست فروگذاردند .

وَ از مبدء فيض و نور به خوبي استفاضه كردند .( ولي پس از وفات پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ( شهادت )) ميراث تفوس پاك و طاهره را قسمت كردند . و با غصب هدية پيامبر برگزيده ، سنگيني بار گناه بر دوش كشيدند گويا با چشم خود مي بينيم كه ، شما كور كورانه همچون شتر چشم بسته به دور آساب مي گرديد . به خدا سوگند كه ، اگر اجازه مي داشتم سرهاي شما را مانند دروكردن محصول هاي رسيده با داس هاي برّنده و تيز و آهنين از تن جدا مي ساختم و كاسة سر دليرانتان را آن چنان مي شكافتم كه ، چشمايتان مجروح شده به هراس و حيرت افتيد، زيرا من از وقتي كه ، خود را شناختم پيوسته جمعيت هاي انبوه را پراكنده ساخته و لشكرها را نابود مي كرد ، و نظام و تشكيلات زيرزميني شما را به هم مي زدم و آن روز كه ، در ميادين جنگ سران كفر را قلع و قمع مي كردم شما در خانه هاي خود لميده بوديد، آري من همان پيشواي ديروزتان هستم ( كه در غدير خم با من بيعت نموديد ) به خدا سوگند كه ، نيك مي دانم شما نمي خواهيد نبوّت و خلافت در خانوادة ما جمع شود، زيرا هنوز كنيه هاي بدرواُحد را از خاطر نبرده ايد . سوگند به خدا اگر بگويم كه ، تقدير خداوند دربارة ( عذاب ) شما چيست، از شدّت اضصراب استخوان دنده هاي

ص: 104

شما مانند داخل شدن دندان هاي پَرگار آسياب در جسم شما فرو خواهد رفت . اگر ( به خلافت شما ) اعتراض كنم آن را حمل بر حسد خواهيد كرد و اگر سكوت كنم خواهيد گفت : پسر ابوطالب از مرگ ترسيده هرگز ! ! اكنون اين سخن دربارة من گويندم؟ اين من بودم كه طعم مرگ را به دشمنان مي چشاندم و در شب هاي تيره و تار داخل مي شدم و در ميادين جنگ دو شمشير سنگين و دو نيزة بلند همراه داشتم و در اوج جنگ و كار زار بيرق هاي مخالفين را سرنگون مي كردم آري اين من بودم كه ، هر اندوه گرفتگي را از رخسار مبارك رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) برطرف مي ساختم .

بس كنيد كه ، سوگند به خدا اشتياق من به مرگ از علاقة يك بچة شيرخواره به پستان مادر بيشتر است ! خدا شما را مرگ دهد ! اگر حقيقت حال شما را از آيات قرآن بيان كنم ، مانند ريسمان چاه عميق مرتعش و مضطرب شده و حيران و سرگردان از خانه بيرون آمده و سربه بيان گذاريد ! ولي از اين كارچشم پوشي كرده و زندگي را برخود ساده و آسان مي گيرم تا در نهايت با دست خالي و دور از خوشي هاي دنيايي با دل پاك و عاري از هر سياهي لقاي پروردگارم را دريابم و اين را بدانيد كه دنياي شما در نظر من مانند ابري است كه ، در هوا برخاسته و پهن و ضخيم گشته ( سپس بي هيچ بارشي ) پراكنده شود .

شتاب مكنيد . زود باشد كه ، پرده هاي تيرة غفلت و بي خبري برطرف شده و نتيجة بدو زشت كردارتان را ببينيد و ميوة آن دانه هاي تلخي كه ، كاشتيد به صورت سموم كشنده و مهلك دور كنيد و اين را بدانيد كه خداوند بهترين حاكم و رسول با كرامت او خصم شما .

و روز قيامت توقفگاه خواهد بود . اميدوارم كه ، خدا آن جا را تنها موقف شما قرار داده و شما را به هلاكت برساند و السّلام علي من ابتّع الهُدي ! !

فَلَمّا اَنْ قَرَءَ اَبُوبَكَراٍ الكِتابَ رَعَبَ مِن ذلِكَ رغباً شَديداً و قال : يا سبحانَ اللهِ ما اَجْرَاءُ عَلَّيَ وَ اَنْكَلَهُ وَ عَنْ غَيْري

مَعاشِرَ المُهاجِرِينَ وَ الأَنْصارِ! تَعْلَموُنَ اَنّي شاوَرْتُكُمْ فِي ضياعِ فَدَ كَ بَعْدَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فَقُلْتُم : اِنَّ الأَنْبياءَ لا يُوَرِّثُونَ ، وَ اِنَّ هذِهِ اَمْوالٌ يَجِبُ اَنْ تُضافَ اِلي مالِ الفَي ءِ ، وَ تُصْرَفُ في ثَمنِ الكُراعِ وَ السَّلاحِ وَ اَبْوابِ الجِهادِ وَ مَصالِحِ الثّغُوُرِ فَأَمْضَنيا رَأَيَكُم وَ لَمْ يُمْضِه مَنْ يَدَّعِيهِ ، وَ هُوَ ذايُبْرِقُ وَ عيداً

ص: 105

وَ يُرْعِدُ تَهديداً إيلاءً بِحَقِّ نَّبيِّهِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله و سلم) اَنْ يَمْضَخَها دَماً ذُعافاً وَ لِلّهِ اسْتَقْلِتُ مِنْها فَلَمْ اَقُلْ ، وَ اسْتَعْزَلْتُها عَنْ نَفْسي فَلَمْ أُعْزَلْ ، كُلُّ ذلِكَ احْتِزازاً مِنْ كِراهِيَةِ عَلِيِّ بْنِ اَبي طالبٍ ، وَ هَرْباً مِنْ نِزاعِه، مالي وَ لِأبْنِ اَبي طالِبٍ هَلْ نازَعَهُ اَحَدٌ فَفَلَجَ عَلَيْه؟ فقال لَهُ عَمرُ (ابنُ الخطابِ) اَبَيْتَ اَنْ تَقَوُلَ اِلّا هكذا ؟ فَأَنْتَ اَبْنُ لَمْ يَكُنْ مِقداماً في الحُروُبِ، وَ لا سَخيّاً في الجذوُب، سُبْحانَ اللهِ ما اَهْلَعَ فَؤادُكَ وَ اَصْغَرَ نَفْسَكَقَدْ صَفَّيْتُ لَكَ سِجالاً لِتَشْرِبَها فَأَبَيْتَ اِلّا اَنْ تَظْمَاَ كَضِمائِكَ ، وَ اَنْخَتُ لَكَ رِقابَ العَرَبِ ، وَ ثَبَتُّ لَكَ اِمارَةَ اَهْلِ الاِشارَةِ وَ التَّدبيرِ وَ لَوْ لا ذلِكَ لَكانَ ابْنُ اَبي طالِبٍ قَدْ صَيَّرَ عِظامَكَ رَميماً فَاحْمِدِاللهَ علي ما قَدْ وَهَبَ لَكَ مِنّي ، و اَشْكُرْهُ علي ذلِكَ فَاِنَّهُ مِنْ رَقي مِنْبَر رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) كانَ حَقيقاً عَلَيْهِ اَنْ يُحْدَثَ لِلّهِ شُكْراً ، وَ هذا عَليٌّ بْنُ اَبي طالِبٍ الصَّخْرَةُ الصَّمّاءُ التَّي لا يَنْفجِرُ ، ماؤُها اِلّا بَعْدَ كَسْرِها وَ الحيَّةُ الرَّقْشآءُ الَّتي لا تُجيبُ اِلّا باِلرُّقي ، وَ الشَجَرَةُ المُرَّةُ الَّتي لَوْ طُلِيَتْ باِلعَسَلِ لَمْ تُنْبِتْ اِلّا مُرّاً ، قَتَلَ ساداتِ قُرَيْشِ فَأبادَهُمْ ، وَ الْزَمَ آخِرَهُمُ العارَ فَفَضَحَهُمْ فَطِبْ عَنْ نَفْسِكَ نَفْساً، وَ لا تَغُرَّنَكَ صَواعِقُهُ ، وَلا يَهُولَنَّكَ رَواعِدُهُ وَ بَوارِقُهُ ، فَاِنِّي اَسُدُّ بابَهُ قَبْل اَنْ يَسُدَّ بابَكَ .

يعني : با خواند اين نامه اَبوبكر سخت به وحشت افتاده و از سر تعجب و شگفت زده ( رو به جماعت حاضر نموده و ) گفت : يا سبحان اله ! چه چيز او را تا اين حدّ بر من جسور نموده و از غير من واداشته ؟!! اي گروه مهاجر و انصار شما نيك مي دانيد كه من در امر فدك پس از فوت ( شهادت ) رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) با شما مشورت نمودم و شما گفتيد: انبياء هيچ ارثي از خود باقي نمي گذارند . (1) و اينگونه اموال بايد در قسمت تجهيزات و حفظ مرزها و براي مصارف عمومي مسلمانان هزينه شود :

من نيز رأي شما را پذيرفتم . ولي مدّعي فدك آن را نپذيرفت و اكنون چون برق درخشنده و غرّش رعد تهديد مي كند و او با اصل خلافت من مخالف است . حال اين كه ، من مي خواستم استعفا داده و از اين كار كناره گيري كنم ، ولي شما قبول نكرديد . و عدم پذيرش من فقط بخاطر دوري از مخالفت و فرار از جدال با علي بن ابي طالب بود ، ما را با عليّ بن ابي طالب چه كار ؟ آيا عاقبت كسي كه با او ستيزه كند جز شكست است ؟

ص: 106

عمربن خطّاب با شنيدن اين سخن عصباني شده و گفت : فقط توانستي همين كلام را بگويي؟

به راستي كه تو فرزند كسي هستي كه ، هيچگاه نه پيش قدم در صحنه نبرده بود و نه هنگام قحطي و فقر بخشندگي و سخاوت داشت . سبحان الله چقدر ترسو و دل كوچكي، چه آب گوارا و زلالي را در اختيار تو گذاشتم ولي تو حاضر به نوشيدن آن نيستي و مي خواهي تشنه بماني و چه گردنكشاني را در مقابلت مطيع و خاضع كرده و افراد خوش فكر و سياستمدار را در اطرافت گردآوردم . اگر اين اسباب و وسائل نبود كه ، تا الان عليّ بن ابي طالب استخوان هاي تو را خُرد مي كرد و شكست . پس خدا را شكر و سپاس كن كه ، ياري مرا به تو عطا كرد . زيرا هر كه از منبر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بالا رفت ، شايسته است كه پيوسته شكر گويد . و اين علي بن ابي طالب مانند سنگ سختي است كه ، تا منفجر نشود ، آب از آن نجوشد و همچون مار خطرناكي است كه بي افسون و جادو ، رام نشود ، و مانند درخت تلخي است كه هرچند به عسل آلوده و آميخته شود ميوة شيرين نخواهد داد . او كسي است كه: بزرگان و سران كافر قريش را كشته و همه ايشان را به فضاحت كافر قريش را كشته و همه ايشان را به فضاحت كشانده و نابود ساخته ولي با اين همه نفر خاطرت جمع باشد و از تهديد و شدّت او مَهراس و از رعد و برقش مترس كه من كار او را پيش از آن كه بخواهد به تو صدمه بزند،خواهم ساخت . فقال لَهُ اَبُوبَكْرٍ ناشَدْتُكَ اللهَ يا عُمَرُ لَمّا اَنْ تَرَكْتَني مِنْ اَغا ليطِكَ وَ تَرْبيدِكَ ، فَوَاللهِ لَوْهَمَّ ابْنُ اَبي طالِبٍ بِقَتْلي وَ قَتْلِكَ لَقتَلَنا بِشمِالِهِ دونَ يَميِنه و ما يُنجِينا مِنْهُ اِلاّ اِحْدي ثَلاثِ خِصالٍ .

اِحْداها اَنَّهُ وَحيدٌ لا ناصِرَ لَهُ ، وَ الثّانِيهُ : اَنَّهُ يَتَّبِعُ فينا وَصيَّةَ ابْنِ عَمِّهِ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم)

وَ الثّالِثَةُ : اَنَّهُ ما مِنْ هذِهِ القَبائِلِ اَحَدٌ اِلاّ و هُوَ يَتَخَصَّمَهُ كَتَخَصَّمُ ثَنيَّةِ الأِبلِ نَباتَ أوانِ الرَّبيعٍ ، فَتَعْلَمُ لوْ لا ذالِكَ لَرَجَعَ الأَمْرُ اِلَيْهِ وَ اِنْ كُنّالَهُ كارِهينَ ، اَما اِنَّ هذِهِ الدُّنيا أهْوَنُ اِلَيْهِ مِنْ لِقاءِ اَحَدِنا المَوْتَ ، اَنِسيتَ لَهُ يَوْمَ اُحُدٍ ؟ فَررْنا بِاَجْمَعِنا وَ صَعِدنا الجَبَلَ ! وَ قَدْ اَحاَطَتْ بِهِ مُلوُكُ القَوْمِ وَ صَنادِيدُهُمْ مُوقنينَ بِقَتْلِهِ لا يَجِدُ مَحيصاً لِلْخُروُجِ مِنْ اَوْساطِهم، فَلَّما اَنْ سَدَّدَ عَلَيْهِ القَوْمُ رِماحَهُم ، نَكَسَ نَفْسَهُ عَنْ دابَّتِه حَتّي جاوَزهُ طِعانُ القَوْمِ ، ثمُّ قامَ قائِماً في رِكابَيْهِ وَ قَدْ طَرَقَ عَنْ سَرْجه وَ هُوَيَقُول:« يا اَللهُ و يا اللهُ يا جَبْرَئيلُ يا جَبْرَئيلُ يا مُحَمَّدُ يا مُحَمَّدُ النَّجاةَ النَجّاةَ » ثُمَّ عَمَدَ اِلي رَئيسِ القَوْمِ فَضَرَبَهُ ضَرْبَةً عَلي اَمِّ رَأسِه فَبقَيِ عَلي فَكٍّ واحِدٍ وَ لِسانٍ ، ثُمَّ عَمَدَ اِلي صاحِب الرّايَةِ العُظْمي ، فَضَرَبُه

ص: 107

ضَرْبَةً عَلي جُمْجِمَتِه فَغَلَقها ، وَ مَرَّالسَّيْفَ يَهْوِي في جَسَدِه فَبَرَاهُ دابَّتَهُ نبِصْفَيْن، وَ لَمّا اَنْ نَظَرَ القَوْمُ اِلي ذالِكَ انْجَفَلُوا مِنْ بَيْنَ يَدَيْهِ ، فَجَعَلَ يَمْسَحُهُمْ بِسَيْفِهِ مَسْحاً حَتّي تَرَكَهُمْ جَراثِيمَ جُمُوداً عَلي تَلْعَةٍ مِنَ الأَرضِ يَتَمَرَّغُونَ في حَسَراتِ المَنايا ، يَتَحَرَّعُونَ كُؤُوسَ المَوْتِ ، قَدِ اخْتَطَفَ اَرْواحَهُمْ بِسَيْفِهِ ، وَ نَحْنُ نَتَوَقَّعُ مِنْهُ أكْثَرَمِنْ ذلِكَ ، وَ لَمْ نَكُنْ نَظْبُطُ اَنْفُسَنا مِنْ مَخافَتِه حَتّي اِبْتَدَأَتْ مِنْكَ اِلَيْهِ التِفاتَةٌ وَ كانَ مِنْهُ اِلَيْك ما تَعْلَمُ ، وَ لَوْلا اَنَّهُ نَزَلَتْ آيَةٌ مِنْ كِتابِ اللهِ ، لَكُنّا مِنَ الهالِكينَ وَ هُوَ قَوْلُهُ تعالي:

« وَ لَقَدْ عَفا عَنْكُمْ (1)»

فَاتْرُكْ هذا الرَّجُلَ ما تَرَكَكَ ، وَ لا يَغُّرَنَّكَ قَوْلُ خالِدٍ اَنَّهُ يَقْتُلُهُ ، فَاِنَّهُ لا يَجسُرُ عَلي ذلِكَ ، وَ لَوْرامَهُ لَكانَ اَوَّلَ مَقْتُولٍ بِيَدِهِ ، فَاِنَّهُ مِنْ وُلْدِ عَبْدِ مَناف، الذَّينَ اِذا هاجُو اَهمّوا (2)

وَ اِذا غَضِبُوا اَدْمُوا ، وَ لاسِيَّما عَلِيُّ بْنُ اَبي طالِبٍ ، نابُها الأكْبَرُ ، وَ سَنامُها الأَطوَلُ، وَهامتَّهُاً الأَعْظَمُ ، وَ السَّلامُ عَلي مِنَ اتَبَّعَ الهُدي

ابوبكر گفت : تو را به خدا دست از سر من بردار و با اين يعني : سخنان مبالغه ( و پوچ و مفت ) آميز فريبم مده كه ، سوگند به خدا اگر علي بن ابي طالب اراده كند تنها

با دست چپ خود ما را نابود مي كند و آن چه اكنون سبب نجات و علّت پيروزي ما مي باشد تنها سه چيز است و بس يكي اين كه : او تنها و بي ياور است .

دوم اين كه : او مقيّد است كه ، به سفارش پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) عمل كند و سوم اين كه : چون سرانِ كافر بيشتر قبائل و طوائف را كشته به همين خاطر عداوت باطني مانع دل نرمي آنان به او است . و خصومت ايشان به او در منزل مانند جدال شتران نر بر سر مادّه است ، در غير اين صورت كارخلافت براي او قطعي و مسلّم بوده و مخالفت ما هيچ تأثيري نداشت ، زيرا دنيا در نظر علي بن ابي طالب همچون كراهت ما از مرگ است ، آيا روز اُحد را از خاطر برده اي ؟ در آن روز سخت ما همه پا به فرار گذاشته و به بالاي كوه رفتيم و او در حالي كه ، در محاصرة سران و جنجگويان قريش گشته و مرگش قطعي بود . با چنان شجاعت و اعمال قدرت همه را از اطراف خود متفرّق كرده و نيزه ها و شمشيرهايي كه از هر طرف سوي او مي آمد رد نموده و با ضربت هاي پي در پي سر از پيكرشان جدا مي ساخت . و اين اشعار را مي سرود كه : « يا الله يا الله ! يا جبرئيل يا جبرئيل ! يا محمّد يا

ص: 108

محمّد ! نجات نجات ! » سپس به رئيس آنان يورش برده و با ضربتي سر از بدنش جدا ساخت و بعد از آن پرچمدارشان را با مركبش از پاي درآورد . و پيوسته تيغ تيز شمشير را با پيكرشان آشنا مي ساخت با ديدن اين رشادت، ترس بر جان دشمن افتاده و همگي نظم خود را از دست مي دهند، پا به فرار نهادند. و با يادداشت آن خاطره، امروز از او توقّعي بيشتر داشتيم ، اي عمر ما قادر نبوديم ترس از علي را در خود پنها كنيم تا اين كه ، اين سخن از تو سرزد كه او را به قتل رساني و عكس العمل او را خود نيك مي داني و اگر آية كريمة « وَ لَقَدْ عَفا عَنْكُمْ آيه 152 سورة آل عمران » دربارة ما و شما نازل نشده بود همة ما هلاك شده بوديم .

پس دست از اين مَرد كه ، با تو كاري ندارد بر دارو سخن خالدبن وليد بر قتل او تو را نفريبد زيرا او جرأت اين كار را ندارد و اگر اين كار را انجام دهد خود خالد اول مقتول خواهد بود . زيرا علي از اولاد عبدمناف است همان هايي كه چون به حركت و هيجان آيند همه را به هراس اندازند و چون به خشم آيند درياي خون به راه اندازند خصوصاً عليّ بن ابي طالب كه از هر لحاظ سرآمد آن قوم است .

و السَّلام علي من اتبع الهدي (1)

و مابقي اموال خود از خمس خيبر ( چرا اموال شخصي مرا كه ، از پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) يعني به ارث به من رسيده است منع كرده اي و حق مرا رد نمي نمائي )

قال

(صلی الله علیه و آله و سلم) : فاطِمَةُ بِضْعَةُ مِنّي فَمَن اَغْضَبَها اَغْضَبي (1)

رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند : فاطمه پاره تن من است هر كس آن حضرت را به غضب درآورد مرا بخشم و غضب درآورده است .( يكي از دلائلي كه ، مورد غضب و خشم حضرت صدّيقه كبري فاطمة زهرا (علیها السلام) شد . رد نكردن فدك و اموال شخصي آن بزرگوار بود )

2- عن عائشَة اَنَّ فاطِمَةَ (علیها السلام) اِبْنَةَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) سَأَلَتْ اَبابَكْرٍ . . . بَعْدَ وفاةِ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) اَنْ يَقْسِمَ لَها ميراثَها ما تَرَك رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) مَمّا اَفاءَ الله علي عَلَيْهِ (2)

از عايشه مرويست كه گويد : به درستي كه فاطمه (علیها السلام) دختر رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) از ابابكر درخواست كرد ميراث خود را بعد از وفات ( شهادت ) رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) از ما ترك پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از آن اموالي كه خداوند ملك شخصي پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نمود .

3- فقال لَها ابوبَكْرٍ اِنَّ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) « قال لا نُورَثُ ما تَرَكْنا صَدَقَةُ ، فَغَضَبِ فاطمة و بِنْتُ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فَهَجَرَتْ اَبابَكر فَلَمْ نَزَلْ مُهاجَرَتْهُ تُوفِيَّتْ و عاشَتْ بَعْدَ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) سِتَة اَشْهُرٍ (3)

»

4- عَنْ عائشَة اَنَّ فاطِمَةَ (علیها السلام) بِنْتَ النّبيّ (صلی الله علیه و آله و سلم) اَرْسَلَتْ اِلي اَبي بَكْرٍ تَسْأَلُه ميراثَها مِنْ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) ممّا اَفاءَ الله عليه بالمدينة و فَدَكِ وَ ما بَقِيَ مِنْ خُمْسِ خَيْبَرَ فقال ابوبكر اِنَّ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) لا نُورَثُ ما تَرَكْناه صَدَقَةٌ . . .

فَأَبي اَبُوبكرٍ اَنْ يَدْفَعَ اِلي فاطِمَةَ مِنْها شَيْئًا فَوَجَدْت فاطِمَةُ عَلي اَبي بكر في ذلك فَهَجَرَتْهُ فَلَمٌ تُكَلِّمْهُ حَتّي تُوُفيَّتْ وَ عاشَتْ بَعْدَالنّبيّ (صلی الله علیه و آله و سلم) سِتَةَ اَشْهُرٍ فَلَمّا تُوُفيَّتْ دَفَنها زَوْجُها عَليّ وَ لَمْ يُؤذَن بِها اَبابَكْرٍ وَ صَلَّي عليها (4)

ص: 110

از عايشه روايت كرده كه گفت : فاطمه (علیها السلام) دختر گرامي نبّي اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرستاد پيش ابي بكر ، براي درخواست و طلب ميراثش كه ، از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به ارث برده بود از آن اموالي كه خداوند به پيامبرش بخشيده بود و ملك شخصي آن حضرت بود ( كه به دستور خداوند متعال ملك فاطمة زهراء (علیها السلام) كرده بود ) در مدينه از فدك و مابقي از خمس خيبر ابوبكر گفت : رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است ما چيزي ارث نمي گذاريم آن چه كه باقي مي گذاريم صدقه است . (1) پس ابابكر دريغ كرد و فدك و اموال شخصي فاطمة زهراء (علیها السلام) را ندارد . پس فاطمة زهرا (علیها السلام) بر او قهر و غضب كرد و با او حرفي نگفت تا آن موقعي كه ، از دنيا رفت (به شهادت رسيد) و بعد از پدر بزرگوارش 6 ماه زنده بود و علي (علیه السلام) شوهر آن حضرت ، فاطمة زهراء (علیها السلام) را به خاك سپرد و اجازه نداد ابي بكر بر آن نماز بخواند ، بلكه خود حضرت علي (علیه السلام) بر آن پارة تن پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نماز خواند .

سخن صحيح مسلم

قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) اَنَّما فاطِمَةُ بَضْعَةٌ مِنّي يُؤذيني ما آذاها (2)

رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند : فاطمه پارة تن من است ، موجب آزار و اذيت من مي گردد چيزي كه فاطمه را آزار و اذيت مي دهد ( طبق اين روايت يكي از دلائلي كه فاطمة زهرا (علیها السلام) را اذيت و آزار دادن همان منع حقوق آن بزرگوار است كه فدك و اموال شخصي و خصوصي آن حضرت بود . )

سخن صاحب فرائد السِمْطَيْن

قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) . . . . . وَ اِنّي لمّا رَأَيْتُها ذكرت ما يُصْنَعُ بها بعدي ، كأنّي بها و قد دخل الذِّل بيتها وَ انْتُهكَتْ حرمنها و غُصِبَتْ حقها وَ منعت اِرثها و كسرت جَبينها و اُسْقِطَتْ جنينها وهي تُنادي يا محمّداه فلا تُجاب وتستغيث فلا يُغاث ، فلا تزال بعدي مَحزونة مكروبة باكِيَةٌ فتذكر انقطاع الوحي مِن بيتها مَرَّةً تتذكّر فراقي اُخري و تستوحش اِذا جَنَّها اللَّيْل لِفَقد صوتي الَتي كانَتْ تستمع اِليه اِذا تَهَجَّدْتُ باِلْقُرْآنِ ثُمَّ تَري نَفْسها ذليلة بعد اَنْ كانَت عزيزة وعند ذلك يؤنسها الله تعالي فيناديها بما نادي به مريم اِبْنَة عمران

ص: 111

فيقول : يا فاطمة اِنَّ اللهَ اصْطَفاكِ وَ طَهرَّكِ علي نِساء العالَمينَ ، يا فاطمة اقْنُتي لِرَبَّكِ وَ اسْجُدي وَ اركَعي مَعَ الركعين ، ثُمَّ يَبْتَدي بِها الوجع فَتُمْرَض فيبعَث الله عزوجل اليها مريم ابنة عمران تمرّضها و تؤنسها في علتها فتقول عند ذلك يا ربّ اِنّي قد سَئِمْتُ الحياة و تبرّمت باهل الدنيا فالحقني باَبي، فلحقمها الله عزوجل بي فتكون اوّل مَن يُلْقُني مِنْ اهل بَيتي فتقدم عليّ محزونة مكروبة مغمومة مغصوب حقّها مقتولة ولدها يقول رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) عند ذلك : اللهمّ العن مَنْ ظلمها و عاقب من غضبها و ذلّل من اَذَلّها وَ خلّد في نارك من ضرب جنبها حتّي اَلْقَتْ ولدها ، فتقول الملائكة عند ذلك آمين (1)

رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند : . . . و من هنگامي كه به ياد فاطمه (علیها السلام) مي افتم و به ياد آن مصائبي مي شوم كه بعد از من در حق او جاري مي كنند و گويا دارم مي بينم كه: در خانه آن ، غم و غصّه وارد مي شود و حرمت فاطمه را مي شكنند و حقش را غصب مي كنند و از ارثش ممنوع و محروم مي شود و پهلويش را مي شكنند و فرزندش را مي كشند ( محسن بن علي (علیهما السلام) را ) و فرياد مي زند يا محمّد كسي جوابش را نمي دهد و طلب فريادرسي مي نمايد كسي به فريادش نمي رسد ، پس پيوسته بعد از من محزون و ناراحت و گرفتار و گريان است ، گاه به ياد مي آورد انقطاع وحي را از خانه اش و گاه به ياد فراق و جدائي من مي افتد و گاه در وقت شب وحشت دارد به خاطر اين كهصداي مرا كه در هنگام نماز شب و عبادت انجام مي دادم و مي شنيد الان آن صدا بگوشش نمي رسد كه ، هنگام تلاوت و قرائت قرآن مي شنيد . سپس خود را مفهوم و محزون مي بيند بعد از آن كه در ايّام حيات و زندگاني پدرش عزيز بود و در اين هنگام ( ملائكه ) آن را ندا مي دهند همچنانكه مريم دختر عمران (علیهما السلام) را ندا مي دادند . كه اي فاطمه خداوند تو را برگزيد و پاك گردانيد و بر زنان عالم برگزيد اي فاطمه عبادت كن براي پروردگارت و سجده نما و همراه ركوع كنندگان ركوع كن . سپس در اين موقع مريضه مي شود و خداوند مريم دخترعمران را براي پرستاري و اُنس با آن مي فرستد كه ، آن را در بيماريش پرستاري كند و دل داري دهدش در بيماريش و در آن هنگام است كه ، مي گويد : خداوندا من از حيات و زندگي دنيا خسته و ملول و سير شدم و از دست اهل دنيا ملول شدم پس مرا به پدرم ملحق نما ، پس خداوند عزوجل آن را به من محلق مي نمايد . پس اول كسي كه ، به من محلق مي شود از اهلبيتم ، دخترم فاطمة زهراء (علیها السلام) است ، پس بر من وارد مي شود در حالي كه،

ص: 112

محزون و مفهوم و حقش غصب شده و شهيده است ، پس رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند : خداوندا لعنت كن كسي را كه ، ظلم كند به آن ، و كيفر بده و عقاب نما كسي را كه ، آن را به غضب آورد و خدا و ذليل نما كسي را كه آن را خوار كند و در آتش براي هميشه داخل كن كسي را كه ، به پهلويش بزند تا فرزندش كشته شود پس ملائكه در اين هنگام مي گويند ( الهي ) آمين

( اين هم يك نمونه كامل و بارز آزار و اذيت به آن بزرگوار و حق و حقوق و فرزندش و شما منصفانه قضاوت نماييد )

5- سخن معجم البلدان

شيخ شهاب الدّين ياقوت حموي در معجم البلدان درباره فدك گفته است : فَدَّكْتُ القُطْنَ تَفْديكاً يعني پنبه را زدم و از هم باز كردم : و فدك دهكده اي است در حجاز كه فاصله اش تا مدينه دو يا سه روز است آن را خداوند متعال در سال هفتم به صورت صلح ، به پيامبرش (صلی الله علیه و آله و سلم) بخشيد داستان از اين قرار بود كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) پس از ورود به خيبر و فتح قلعه ها و دژهاي محكم آن سه روز در آن جا ماند و حلقة محاصره را بر يهوديان سخت گرفت . آنان نمايندگاني نزد حضرت فرستادند و درخواست كردند كه : حضرت به آنان اجازه دهد تا از آن سرزمين كوچ كنند ، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) چنين اجازه اي را به آنان داد ، اين خبر به اهل فدك رسيد . نماينده اي نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرستاده درخواست كردند كه: حضرت با آنان بر نصف ميوه ها و اموالشان مصالحه كند . حضرت با تقاضاي آنان موافقت فرمود . بنابراين فدك از جمله آبادي ها و اَملاكي است كه ، به صورت جنگ و تاخت ، و تاز فتح نشده است و از اين رو به صورت خالص ملك آن حضرت شد . چشمه اي جوشان و نخلستاني بزرگ با درختان خرماي فراوان در آن جا مي باشد . و اينجا همان سرزميني است كه ، فاطمه رضي الله عنها (1)

(صلوات الله و سلامه عليها ) گفت : رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آن را به من بخشيده است . ابوبكر گفت من براي اين ادّعا شهود و گواهاني لازم دارم و آن داستاني دارد . . .

ص: 113

6- سخن تاريخ طبري

تاريخ نويس مشهور محمّدبن جرير طبري متوفّاي سال 310 گويد : ابن اسحق گفته است :كنانة بن ربيع بن ابي الحقيق را كه گنج هاي قبيلة بني النضير در اختيار او بود ، نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آوردند . حضرت از او خواستند كه گنج ها را به او نشان دهد ، وي اظهار بي اطلاعي كرده گفت :

آگاه نيستم ، مردي يهودي را نزد حضرت آوردند اظهار داشت من مي ديدم كه ، هر روز صبح كنانه در اطراف اين خرابه گردش مي كند ، حضرت روي به كنانه كرده فرمود : اگر ثابت شد كه ، تو از آن ها خبر داري ، سزاوار كشته شدن مي باشي؟ گفت : آري . حضرت دستور داد خرابه را گود كنند مقداري از گنج ها از زير خاك بيرون آمد . بعد بقيّه اش را از او خواست . وي خودداري كرد . حضرت به زيبربن عوام مأموريت داد كه او را آزار داده تا ناچار شود و آنچه را كه دارد بدهد . زبير مرتب به سينة او مي كوبيد به طوري كه به حالت مرگ افتاد بعد او را به محمدبن مسلمه تحويل داد . وي او را به وسيلة برادرش محمودبن مسلمه گردن زد . حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) اهالي خيبر را در قلعه هاي خودشان به نام هاي « وطيح » و « سلالم » محصور كرد تا جايي كه يقين به هلاكت و نابودي خود كرده از حضرت درخواست كردند كه ، آنان را از آن جا كوچ دهد تا بدين وسيله خون خود را حفظ كنند . حضرت با درخواست آنان موافقت كرد . سپس پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بر تمام اموال آنان دست گذاشته نواحي « شق » « نطاة » « كتيبه » و تمامي دژها و قلعه ها را غير حصار و « طيح » و « سلالم » تصرف كرد . اهالي فدك كه از اين ماجرا خبردار شدند . نماينده اي نزد حضرت فرستاده درخواست كردند كه همين رفتار را با آنان نيز داشته باشد و بدين وسيله خون و جانشان را حفظ كرده دست از اموال خود برداشتند حضرت با پيشنهاد آنان موافقت كرد .

فردي كه ، بين آنان و حضرت رسول وساطت مي كرد ، محيّصة بن مسعود هم پيمان قبيلة بني حارثه بود هنگامي كه ، كار اهالي خيبربه انجام رسيد . از حضرت خواستند كه با آنان بر نصف اموالشان مصالحه كند و گفتند : ما نسبت به اين سرزمين از شما آشنا تريم و بهتر مي توانيم آنجا را آباد و سرسبز كنيم . حضرت بر مبناي نصف با آنان مصالحه كرده قرار گذاشت كه ، اين اختيار را داشته باشد كه ، هرگاه خواست آنان را از اين سرزمين بيرون كند و حقّ اخراج آن ها را داشته باشد . اهالي

ص: 114

فدك نيز به همين گونه با آن حضرت مصالحه كردند . خيبر « في ء » مسلمانان است ، ولي فدك از آن رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بود . زيرا آنان تاخت و تازي نسبت به آن جا نداشتند . (1)

7- مورخ بزرگ عزّالدّين ابوالحسن معروف به ابن اثير (سنّي ) گويد : خيبر في ء مسلمان و فدك « خالصة » رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) بود . زيرا آنان تاخت و تازي در آن جا نداشتند . (2)

8- ابن ابي الحديد (معتزلي) گويد : ابوبكر گفت : ابوزيد عمربن شبّه از حيّان بن بشر از يحيي بن آدم از ابن ابي زائد از محمّدبن اسحاق از زهري روايت كرده كه گويد : تعدادي از اهالي خيبر در حصار خود باقي مانده و از رسول خدا درخواست كردند كه خونشان را نريزد و به آنان اجازه دهد تا از آن سرزمين كوچ كنند . حضرت با درخواست آنان موافقت فرمود . اهالي فدك از اين قرار داد خبردار شده درخواست كردند كه: با آنان نيز بدين گونه رفتار شود . حضرت با تقاضاي ايشان نيز موافقت فرمود . و آن جا كه فدك با قهر و غلبه و تاخت و تاز لشكر فتح نشده بود تمامي آن خالصة رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شد . ابوبكر ادامه مي دهد كه ، محمّد بن اسحاق نيز گويد : پس از آن كه ، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از كار خيبر فارغ شد . خداوند در دل اهالي فدك ترس و رعب افكنده نماينده اي نزد حضرت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فرستاده درخواست كردند كه ، با آنان بر نصف اموال فدك مصالحه كند . نمايندة آنان در خيبر و يا در بين راه پس از آن كه ، حضرت به مدينه آمدند به خدمت آن جناب رسيد .حضرت با پيشنهاد آنان موافقت فرمود و از آن جا كه ، فدك بدون تاخت و تاز تسليم شده بود آن ملك خالص رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) خدا باشد . (3)

البته در ذيل نامة 45 ج 16 ص 220 الي 301 مفصل حَول و حَوش فدك سخن گفته است .

9- حافظ عبدالرّحمان جلاالدّين سيوطي گويد :

بزّاز و ابويعلي و ابن ابي حاتم و ابن مردويه از ابوسعيد خدري رضوان الله تعالي روايت كرد كه هنگامي كه اين آيه نازل شد .

« وَ آتِ ذَالقُرْبي حَقَّهُ ( آيه 36سورة اسراء ) » رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فدك را به فاطمه (علیها السلام) بخشيد (4)

ص: 115

10- ابن حَجَر در شبهة هفتم از به شبهات را فضه گويد :

و ادّعاي فاطمه (علیها السلام) كه حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) فدك را به او بخشيده است . جزعلي و امّ ايمن شاهدي نداشت و بنابراين تعداد شهود كامل نشدند (1)

11- فخرالدّين رازي در تفسير كبيرش ذيل آية 16 از سورة حشر ( فخرالدّين رازي تفسير كبير ذيل آيه 16 از سوره حشر « وَ ما اَفاءَ اللهُ علي رسولِهِ مِنْهُم فما اَوْجَفْتُمْ عَلَيْه مِن خَيْلٍ وَ لارِكابٍ ولكِنَّ اللهَ)

يُسَلِطُ رُسُلَهُ عَلي مَنْ يَشاءَ وَ اللهُ علي كلِّ شَيءٍ قديرٌ » و آن چه كه خدا از مال آن ها به رسم غنيمت باز داد متعلّق به رسول است . كه ، سپاهيان اسلام بر آن هيچ اسب و استري نتاختند ولكن خدا رسولانش را بر هر كه ، خواهد مسلّط گرداند و خدا بر همه چيز تواناست

گويد: مُبَّرَد گفته است كه ، گفته مي شود « فاءَ يفيء » ( يعني : ) هنگامي كه ، رجوع كند و برگردد و « اَفاءَ الله » ( يعني : ) هنگامي كه ، آن را برگرداند . از اموال كساني كه ، با دين او مخالف كرده اند به طرفداران دينش بدون جنگ و قتال بر گردانده است . مصالحه كرده است . . .

مفسّران در اينجا ، دو جهت را ذكر كرده اند . اول اين كه ، اين آيه دربارة قريه هاي قبيلة « بني نضير » نازل نشده است زيرا آنان را با قهر و غلبه و تاخت و تاز جنگي و محاصره سرزمين و دهكده شكست دادند ، بلكه مربوط به « فدك » است كه ، اهالي آن جا دست از آبادي خود برداشته به پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) واگذار كردند بنابراين بدون جنگ به تصرّف حضرت در آمد ، پس از رحلت حضرترسول (صلی الله علیه و آله و سلم) فاطمه (علیها السلام) مدّعي شد كه ، پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آن جا را به آن بخشيده است . ابوبكر گفت :

تو در حال ناداراي گرامي ترين مردم و در حال دارايي و بي نيازي محبوب ترين مردم در نظر من مي باشي. در عين حال گفتارت را صحيح نمي دانم و تصديق نمي نمايم و نمي شود چنين حكمي صادر كنم . اُمّ ايمن و يكي ديگر از غلامان حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) بر اين مطلب گواهي داند . ابوبكر شاهدي را خواست كه ، بشود در شرع و قانون اسلامي به شهادت و گواهي او اعتماد كرد . . . (2) (آيا علي (علیه السلام) كه ذي حق و امام

ص: 116

و حجّت خداوند است و اُمّ اَيمن كه بگفته پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از زنان بهشتي است قولشان حجيّت شرعي ندارد و قول ابي بكر كه حديث از خود جعل مي كند حجيّت دارد)

12- حافظ كبير ابوالقاسم حسكاني از ابوسعيد خدري روايت مي كند : هنگامي كه آية شريفه : « و آتِ ذَالقربي حَقَّهُ » نازل شد . رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فاطمه (علیها السلام) را طلبيده فدك و عوالي را به آن حضرت بخشيده فرمود : اين سهمي است كه ، خداوند براي تو و فرزند است مشخص كرده است . (1)

13- از ابوسعيد نقل شده است : هنگام نزول آية شريفة « وَ آتِ ذَالقربي حَقَّهُ » رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود : اي فاطمه : فدك از آن تو مي باشد . (2)14- شهرستاني گويد : اختلاف ششم در مسألة فدك و ارث بردن از پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و ادّعاي فاطمه (علیها السلام) يك بار به عنوان ارث و بار ديگر به عنوان اين كه ، به من تمليك شده تا جايي كه ، اين ادّعا با روايت مشهوري كه، از حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده بود كه ، « ماده پيامبران چيزي ارث نمي گذاريم آنچه از ما بماند صدقه خواهد بود » (3)

روبه رو شد كه ، با استناد به اين روايت فدك را از او گرفتند . (4)

وحقّ مطلب: درباره فدك آن است كه، آن جا مِلك خالص رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بود كه ، مي توانست تا هنگام وفاتش ( شهادتش ) به همان ملكيّت خالص باقي مانده باشد و مي توان گفت كه: آن را پيش از وفات ( شهادت ) به دخترش بخشيده باشد . خلاصه : سرزمين فدك چه به صورت بخشش و يا به عنوان ارث، حقّ خالص حضرت فاطمه (علیها السلام) بود كه، نمي شود بحث و جدل و شكّ و ترديدي در آن ابراز داشت و شك در اين موارد كه ، از مسلميّات مسلمين خصوص شيعه است و صريح آيه قرآن و روايات از حضرات معصومين (علیهم السلام) بر آن مي باشد ، تزلزل در اعتقاد خواهد بود .

15- ابن ابي الحديد از قاضي القضات عبدالجبّار نقل مي كند : ما منكر صحّت روايتي نيستم كه ادّعاي حضرت فاطمه (علیها السلام) را نسبت به فدك نقل مي كند ، اما مسلم نيست كه ، فدك در تصرّف آن بوده باشد .

ص: 117

البته اگر در دست آن بود و در آن تصرّفي داشت ظاهراً مي بايست گفت : كه ، ملكش بوده و اگر از جمله ما تَرَك حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) منظور شود در اين صورت ظاهر آن است كه ميراث باشد . (1)

و ابن ابي الحديد در جاي ديگر گويد : آيا صحيح است فدك را بخشش رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نسبت به فاطمه (علیها السلام) بدانيم ؟ آنگاه وي از كتاب « سقفيه » و « فدك » تأليف احمد بن عبدالعزيز روايت فراواني را مي آورد كه آن حضرت مدعي بخشش بوده است . (2)

16- ياقوت حمويني گويد: و در آن جا ( فدك ) چشمه اي جوشان و درختان خرماي فراواني است و اين همان سرزميني است كه ، فاطمه (علیها السلام) گفت : رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آن را به من بخشيده است . (3)

17- در نامه اي كه ، مأمون به فرماندارش در مدينه نوشته چنين آمده است : پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فدك را به فاطمه (علیها السلام) دخترش بخشيد و آن جا را به آن ارزاني داشت اين مطلب امر مهمّي است كه ، براي همگان روشن و آشكار مي باشد و در اين امر بين افراد خاندان پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) اختلافي نيست . (4)

18- برهان الدّين شافعي گويد : و شايد مطالبة ارث از فدك پس از آن بود كه ، فاطمه رضي الله عنها مدّعي شد پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فدك را به او بخشيده است و از آن درخواست بيّنه و شاهد كردند و علي كرم الله وجهه و امّ ايمن بر اين مطلب شهادت دادند و به آن گفته شد : آيا با شهادت دادن يك مرد و يك زن تو مستحقّ فدك مي شوي (5)19- ابن ابي الحديد گويد : سيّد مرتضي گفته است « مقتضاي حال چنان است كه ، در آغاز مدّعي شود كه: رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فدك را به آن بخشيده است » و اين مطلب صحيح است . (6)

20- عبدالرحمن بن احمد ايجي گويد : اگر گفته شود كه فاطمه (علیها السلام) مدّعي شد كه، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فدك را به آن بخشيده و عليّ و حسن و حسين و امّ كلثوم (علیهم السلام) بر اين مطلب گواهي دادند و ابوبكر شهادت آنان

ص: 118

را رد كرده و نپذيرفت، مي گويم . حسن و حسين ( به خاطر صغر سن ) فرع در شهادت بوده اند و اما علي و امّ كلثوم (علیهم السلام) به خاطر آن كه به حدّ نصاب شهادت نرسيده بودند و شايد نظر ابوبكر آن بود در صورت وجود يك نفر بيّنه و قَسَم خوردن حكم ثابت نمي شود . زيرا مذهب بسياري از دانشمندان چنين است . (1)

عالم بزرگوار و زاهد ، سيّدبن طاووس مي فرمايد : تذكرات دربارة آخرين از جزء پنجم از تفسير محمّد بن عبّاس بن علي بن مروان معروف به ابن حجّام، در تفسير آية شريفة « وَ آتِ ذَالقُرْبي حَقَّهُ » نازل شد . رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فاطمه (علیها السلام) را فراخواند و فدك را به آن حضرت بخشيد . (2) ابن ابي الحديد از قاضي القضات عبدالجَبّار نقل مي كند كه ، بهتر، زيباتر و لازمة بزرگواري و كرامت و چه رسد به دين ، آن بود كه از آن گونه رفتاري كه نمودند، خويشتن را باز مي داشتند اين سخني است كه ، پاسخ ندارد زيرا احترامو بزرگ داشت حق پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و نگهداري جانب و حرمت آن حضرت افتضا مي كرد كه، دختر آن حضرت را از خود راضي نگه مي داشتند و بر فرض كه ، مسلمانان نمي خواستند از فدك صرف نظر كنند ، به جاي فدك مالي ديگر از بيت المال مي دادند تا آن حضرت راضي و خشنود و خاطرش آسوده گردد و اين گونه بخشش ها در اختيار شيواي مسلمانان است و اگر آن را به مصلحت، ديد مي تواند بدون مشورت با ديگران انجام دهد . (3) در مورد اسيران بدر نيز مي گويد : بر نقيب ابوجعفر يحيي بن اَبي زيدبصري علوي اين خبر را قرائت كردم و گفت : آيا تو گمان مي كني كه ، ابوبكر و عمر اين مطلب را نمي دانستند و خود بر آن گواه نبودند آيا ادب و تكريم مقتضي آن نبود كه ، با واگذاري فدك به فاطمه (علیها السلام) دل آن را به دست آورده خاطرش را خشنود سازند و از طرف مسلمانان آن را به فاطمه (علیها السلام) ببخشند ؟

آيا مقام و منزلت فاطمه (علیها السلام) در پيشگاه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از مقام و منزلت خواهرش زينب كمتر بود، با اين كه ، آن بانوي جهانيان بود ؟ البتّه اين در صورتي است كه ، هيچ گونه حقّي براي آن حضرت نه به عنوان نحله و نه به عنوان ارث ثابت نشده باشد .

ص: 119

به او گفتم : به موجب روايتي كه ، ابوبكر آن را روايت ( جعل ) كرد فدك جزء اموال و حقوق مسلمانان بود و جايز نبود كه آن را از مسلمانان بگيرد . پاسخ داد : فدية ابوالعاص بن ربيع نيز حقّي از حقوق مسلمانان بود در عين حال رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آن را از آن ها گرفت .

گفتم: رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) صاحب شريعت بود و هر آن چه فرمان مي داد ، عملي بود ولي ابوبكر چنين موقعيتي نداشت .گفت : نگفتم كه ، چرا ابوبكر آن را به زور از مسلمانان نگرفت و به فاطمه (علیها السلام) نداد بلكه گفتم : چرا از مسلمانان نخواست كه ، از آن دست برداشته به فاطمه (علیها السلام) ببخشند همان گونه كه ، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در مورد فدية ابوالعاص بن ربيع از آنان خواست كه آن را به آن حضرت ببخشند اگر به مسلمانان مي گفت : اين دختر پيامبر شما است و آمده اين درختان خرما را مي خواهد آيا شما راضي هستيد من آن ها را به او واگذار كنم ؟

آيا آنان آن را از اين كار منع مي كردند ؟

گفتم : همين سخن را قاضي القضات ابوالحسن عبدالجبّار بن احمد مي گفت .

گفت : آري آن دو ( ابوبكر و عمر ) بر طبق بزرگواري و ادب كار خوبي انجام ندادند .

روايات نزديك به تواتر از طريق اصحاب ما در اين مورد وارد شده و ثابت گرديده است كه « ذالقربي » عبارتند از علي ، فاطمه ، حسن ، حسين (علیهم السلام) (1)

2- احمدبن علي طبرسي گويد : از حمّادبن عثمان از حضرت امام صادق (علیه السلام) روايت شده كه ، فرمود : هنگامي كه ، با ابوبكر بيعت شد، و زمامداري وي بر عموم مهاجران و انصار تثبيت گرديد، دستور داد تا فدك را از تصرّف حضرت فاطمه (علیها السلام) بيرون آورده كارگزاران حضرت را از آن سرزمين خارج كنند . حضرت فاطمه (علیها السلام) نزد او رفته فرمود : چرا ميراثم را از من گرفته اي و مرا از تصرّف در حقّ خود محروم ساخته دستور داده اي و نماينده ام را از فدك بيرون كنند با اين كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به دستور خداوند آن را به من بخشيده و برايم قرار داده است ؟ ابوبكر گفت : براي اثبات اين ادّعا چند نفر گواه و شاهد بياور !

حضرت فاطمه (علیها السلام) ، اُمّ اَيْمَنْ را شاهد گرفت ، امّ ايمن گفت :

اي ابوبكر من بر اين مطلب گواهي نخواهم داد مگر اين كه ، با گفتاري از رسول خدا بر تو احتجاج كنم تو را به خداوند سوگند مي دهم آيا نمي داني كه ، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده : « امّ ايمن زني از بهشتيان است »؟

گفت : آري گفت : گواهي مي دهم كه ، خداوند متعال به رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) وحي كرد :

« وَ آتِ ذَالقُربي حَقَّهُ » و حضرت فدك را به دستور خداوند به فاطمه (علیها السلام) بخشيد پس از امّ ايمن حضرت علي (علیه السلام) آمده همان مطلب را شهادت، ابوبكر نامه اي براي حضرت فاطمه (علیها السلام) نوشته به دست آن حضرت داد . عمر از راه رسيد پرسيد : اين چه نوشته است ؟ گفت :فاطمه مدّعي فدك شد و امّ ايمن و علي بر آن گواهي دادند ! من هم سند آن را به نام آن نوشتم . عمر نوشته را از دست حضرت فاطمه (علیها السلام) گرفت آب دهان بر آن انداخت و پاره كرد ، حضرت فاطمه (علیها السلام) با چشم گريان از آن جا بيرون رفت، پس از آن حضرت علي (علیه السلام) به مسجد نزد ابوبكر رفته در حالي كه ، عدّه اي از مهاجران و از انصار اطراف او را گرفته بودند، به او خطاب كرده فرمود : چرا فاطمه (علیها السلام) را از تصرّف در ميراثش از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) منع كردي ؟ ابوبكر گفت : فدك فيء و غنيمت مسلمانان است . اگرفاطمه (علیها السلام)

ص: 121

بر اين مطلب كه : رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آن را به فاطمه (علیها السلام) بخشيده و در تصرّفش مي باشد گواه و شهود بياورد، من پس مي دهم و گرنه حقّي در آن نخواهد داشت .

اميرمؤمنان (علیه السلام) فرمود : تو در بين ما بر خلاف حكم خداوند، دربارة ديگر مسلمانان حكم مي كني ؟ گفت : نه فرمود : اگر چيزي در دست مسلمانان باشد و من مدّعي آن شوم تو از چه كسي مطالبة شهود و بيّنه مي كني ؟

گفت : از تو شاهد خواهم خواست . . . . (1)

3- شيخ مفيد ( ره ) با اسنادش از عبدالله بن نسان از امام جعفر صادق (علیه السلام) روايت كند كه فرمود : پس از آن كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به شهادت رسيد و ابوبكر بر جاي آن حضرت نشست دستور داد نماينده و وكيل حضرت زهراء (علیها السلام) را از فدك اخراج كنند ، آن حضرت نزد او رفته گفت : اي ابوبكر تو ادّعا مي كني جانشين پدرم مي باشي و بر جاي آن حضرت نشسته اي، با اين كه دستور داده اي كارگزارمرا از فدك خارج كنند و مي داني كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آن را به من بخشيده و مرا نسبت به اين مطلب شهود و گواهي است .

( تا آن جا كه گويد ) شاهدت را بياور حضرت فاطمه (علیها السلام) امّ ايمن و علي (علیه السلام) را به عنوان شاهد معرّفي كرد ابوبكر از امّ ايمن پرسيد آيا تو از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) چنين مطلبي را دربارة فاطمه شنيده اي آنان گفتند: آري آن ها از آن حضرت شنيده ام كه فرمود : فاطمه بانوي زنان جهان است : سپس امّ ايمن گفت : آيا مي شود كسي كه بانوي زنان جهان است چيزي را كه از او نيست ادّعا كند ؟ و من نيز كه از زنان اهل بهشتم هيچ گاه جز آن چه را كه از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شنيده باشم . گواهي نخواهم داد .

عمر گفت : اي امّ ايمن ، دست از سر ما بردار و اين داستان ها را كنار بگذار شما به چه چيز گواهي مي دهيد ؟

پاسخ داد : روزي در خانه فاطمه (علیها السلام) در حضور رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نشسته بودم . در اين هنگام جبرئيل نازل شده گفت : اي محمد به پاخيز ! خداوند به من دستور داده تا با دو بالم حدود فدك را برايت مشخص سازم . رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به همراه جبرئيل برخاسته بيرون رفتند . چيزي نگذشت كه مراجعت

ص: 122

فرمود . حضرت فاطمه (علیها السلام) پرسيد : پدر جان كجا تشريف برديد؟ فرمود : جبرئيل با دو بالش حدود فدك را برايم مشخص ساخت . فاطمه (علیها السلام) گفت: اي پدر ! من مي ترسم پس از تو دچار تنگ دستي و نيازمندي گردم . آن را بر من تصدّق فرما .

حضرت فرمود : بسيار خوب ، آن جا براي تو صدقه و خالصه باشد ، فاطمه آن را قبض كرده پذيرفت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) روي به من كرده فرمود : اي امّ ايمن ، بر اين مطلب گواه باش و تو با علي تير شاهد اين موضوع باشيد .عمر گفت : اي امّ ايمن ! تو يك زن مي باشي و شهادت يك زن ارزشي ندارد . اما علي نيز به نفع خود شهادت مي دهد و چون در اين گواهي ذِي نفع است . شهادتش قبول نمي شود .

راوي گويد : در اين هنگام امّ ايمن با حالت خشم و غضب از جاي برخاسته گفت : خداوندا اين دو نفر به حقّ دختر محمّد پيامبرت، ستم كردند تو آنان را به شدّت پايمال و نابودشان كن . سپس از مجلس خارج شد . پس از آن ماجرا به مدت چهل شب حضرت علي (علیه السلام) حضرت زهرا (علیها السلام) را بر الاغي كه پارچه اي بر روي آن انداخته بود، سوار كرده در حالي كه امام حسن و امام حسين (علیهما السلام) نيز همواره آن بودند به درخانه مهاجران و انصار مي برد حضرت روي به آنان كرده مي گفت : اي مهارجان و اي انصار، خدا را ياري كنيد ، من دختر پيامبر شمايم ، شما در آن روز كه ، با رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بيعت كرديد كه ، به همان گونه كه ، از خود و فرزندانتان دفاع كنيد از آن حضرت و فرزندانش دفاع و حمايت كنيد بنابراين به قول و تعهد خود نسبت به رسول خدا عمل كنيد .

راوي گويد : هيچ كس آن حضرت را كمك و ياري نكرد و پاسخ مثبت، به حضرت ندادند تا اين كه نزد معاذبن جبل رفته فرمود : اي معاذ نزد تو آمده از تو ياري و مدد مي جويم تو با رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بدين گونه بيعت كردي كه ، آن حضرت و فرزندانش را ياري كني و در مقابل هر چيزي كه از خود و فرزندانت دفاع مي كني از آن حضرت و فرزندانش نيز دفاع كني، ابوبكر فدك را از من ربوده و كارگزار و نماينده مرا از آن جا بيرون كرده است .

معاذ پرسيد : آيا شخص ديگري هم هست كه در اين كار با من همراه كني ؟

ص: 123

فرمود : نه هيچ كس پاسخ مثبت به من نداده است، گفت : پس من چگونه مي توانم به ياري تو برخيزم و به تو كمك كنم .

راوي گويد : پس از آن كه ، حضرت از خانة معاذ بن جبل بيرون رفت . پسرش (1) وارد منزل شده از پدر پرسيد : دختر پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) با تو چه كاري داشت كه ، اينجا آمده بود ؟ معاذ گفت: آمده بود كه آن را در مقابل ابوبكر ياري كنم زيرا ابوبكر فدك را از آن حضرت گرفته است، گفت : چه پاسخي به دختر پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) دادي ؟ گفت : به آن حضرت گفتم : ياري و كمك من به كجا مي رسد ؟ من تنهايم پسر معاذ گفت : پس تو از ياري و كمك آن حضرت خودداري كردي ؟ گفت : آري ، پرسيد به تو چه گفت ؟ معاذ گفت به من فرمود : به خدا سوگند زبان را از گفتگوي با تو باز مي دارم، تا اين كه نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) حاضر شوم . پسر معاذ گفت : من نيز با تو سخن نخواهم گفت : تا اين كه ، در پيشگاه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) حاضر شوم زيرا تو به دختر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) پاسخ مثبت ندادي (2)

4- مرحوم آية الله سيّد شرف الدين گويد : هنگامي كه ، خداوند متعال دژهاي قلعة خيبر را بر روي بندة خالص خود و خاتم پيامبرانش (صلی الله علیه و آله و سلم) گشود در دل اهالي فدك، رُعْب و ترس افكند تا حدّي كه ، به خود با كمال فروتني نزد آن حضرت آمده سرزمين خود را بر مبناي نصف نصف با ايشان مصالحه كردند بر طربق آن مصالحه نيمي از سرزمين فدك ملك خالص رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) زيرا ديگر مسلمانان در فتح آنجا هيچ زحمتي نكشيده هجوم و حمله اي نسبت به آن اتفاق نظر دارند و هيچ كس را در اين امر اختلافي نيست پس از آن كه ، آية شريفه « وَ آتِ ذَالقربي حَقَّهُ » نازل شد پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آن را به فاطمة زهرا (علیها السلام) بخشيد و از آن زمان در تصرّف آن حضرت قرار گرفت تا اين كه از دست ايشان گرفته شد و به بيت المال واگذار گرديد .اين مطلبي است كه حضرت زهرا (علیها السلام) پس از شهادت حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) مدّعي آن شد و به اجماع امّت در موضوع محاكمه ( و بازخواست از ابوبكر ) قرار گرفت . مسلمانان همگي به خوبي مي دانستند كه خداوند او را از بين تمام زنان امّت برگزيده همان گونه كه فرزندانش را از بين ديگر فرزندان

ص: 124

و شوهرش را از بين ديگر مردم برگزيده است آنان كساني بودند كه به همراه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) براي مباهله برگزيده شده بودند در آن روز كه خداوند به رسولش وحي كرد « فَمَنْ حاجَّكَ فيهِ مِنْ بَعْدِ ما جائَكَ مِنَ العِلمِ نِساءَنا و نِسائَكُمْ وَ اَنْفَسُنا وَ اَنفُسَكُم ثُمَّ نَبتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَهَ اللهِ عَليَ الكاذِبينَ (1)

در آن روز به طوري كه، فخر رازي در ذيل آية شريفه در تفسيرش تصريح مي كند رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در حالي كه روپوشي كه از موي سياه بافته شده بود بر دوش افكنده و حسين را در آغوش گرفته بود و دست حسن را در دست داشت فاطمه (علیها السلام) پشت سرش و علي پشت سر فاطمه راه مي رفت از خانه بيرون آمده به آنان مي گفت : هرگاه كه من دعا كردم شما آمين بگوييد ! اُسقف نجران ( بضم همزه وقاف پيشوا و خطيب و واعظ عيسوي بالاتر از كَشيش اساقف و اساقفه جمع ) گفت : اي مسيحيان من چهره هايي را مي بينم كه، اگر از خداوند درخواست كنند كوهي را از جاي بلند نمايند، خداوند به خاطر آنان كوه را از جاي خود بري كَند. با اينان مباهله نكنيد كه نابود خواهيد شد و تا روزقيامت

بر روي زمين ، حتي يك نفر مسيحي زنده نخواهد ماند .

و نيز تمامي مسلمانان بر اين مطلب اتفاق نظر اجماع دارند كه، حضرت زهرا (علیها السلام)

از كساني است كه خداوند در شأن آنان آية تطهير را نازل كرده و فرموده است .

« اِنَّما يُريِدُ الله لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ البَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً »(2)

و از جمله كساني است كه ، خداوند دوستي آنان را بر عموم افراد امّت ( بلكه بر همه موجودات و مخلوقات ) فرض و واجب كرده آن را پاداش رسالت و پيامبري قرار داده است و نيز از كساني است كه: خداوند متعال بر مردم لازم دانسته كه ، بر آنان درود و صلوات بفرستند همان گونه كه گفتن شهادتين در هر نمازي واجب است . . .

خلاصه آن كه حضرت زهرا (علیها السلام) در پيشگاه خداوند و پيامبرش و مؤمنان داراي جايگاه و منزلتي مقدّس و والاست كه ، اطمينان كامل نسبت به صحت و درستي هر آن چه را كه ، بگويد: و مدعي

ص: 125

شود براي مان حاصل مي شود و وثوق به آن داريم ( بلكه يقين ) و براي اثبات ادّعايش نيازي به شاهد و دليل نمي بينيم ( شاهد لازم ندارد خودشان از شهودان دنيا و آخرتند و مقام ارجمند عصمت دارند )

زبان آن حضرت بگِرد باطل نمي گردد و جز حقّ و راستي چيزي نمي گويد، صرف ادّعايش گوياي صحّت مدّعايش بوده چنان از درستي مدّعاي آن حضرت پرده برداري وجود ندارد . و هركس كه: نسبت به آن حضرت (علیها السلام) شناختي داشته باشد شكّ و ترديدي به خود راه نمي دهد . و ابوبكر بيش از همة مردم آن حضرت را مي شناخت و از درستي ادّعايش آگاه بود . اما كار به گونه ايديگر انجام گرفت و طوري شد كه ، علي بن فارقي نقل كرده است وي از مشاهير استادان و داشمندان حوزة عليمه غرب بغداد است و يكي از استادان ابن ابي الحديد معتزلي به شمار مي آيد . هنگامي كه ابن ابي الحديد از او پرسيد : آيا فاطمه در ادّعايش كه ، فدك را نِحلة خود مي دانست صادق و راستگو بود؟

تبسمي كرد سخن زيبا و با لطافت با همان ادب و وقاري كه ، ويژه او بود و برزبان جاري كرده گفت : اگر آن روز به صرف ادّعايش فدك را به آن مي دادند فردا مي آمد و براي شوهرش خلافت را درخواست مي كرد و خواهان بركناري ابوبكر از مقامش مي شد و ديگر ابوبكر به هيچ وجه نمي توانست سخن او را رد كند . زيرا وي صداقت خود را اثبات كرده درستي ادّعاهايش را به اثبات رسانده و عدم نياز به بيّنه و شاهد را در مدّعاي خود تثبيت كرده بود . (1)

ظاهراً ابوبكر نيز به همين جهت شهادت حضرت علي (علیه السلام) را نسبت به ادّعاي اين كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فدك را به حضرت فاطمه (علیها السلام) بخشيد نپذيرفت وگرنه يهوديان خيبر با تمام بدي و زشتي كه داشتند و با اين كه حضرت آنان را نابود و هلاك كرده بود در عين حال آن را از اين كه گواهي به دروع داده باشد ( العياذبالله ) پاك و منزه مي دانستند و فقط به خاطر همين انگيزه بود كه شتر نر را ماده پنداشته، آن كس را كه، ملك در تصرّف آن بود و تصرّفي مشروع داشت به جاي مدّعي نشاينده از آن دليل و بيّنه طلبيد و اقامة بيّنه را لازم دانست همان كاري كه ، از شب قبل نقشه اي را كشيده برنامه اش تنظيم شده بود و اين گفتارش را فراموش نكرده بود كه ، در پاسخ حضرت فاطمه (علیها السلام) گفته بود . « من به صحّت گفتار تو علم ندارم » با اين كه ، گفتار آن حضرت به خودي خود بهترين و روشن ترين

ص: 126

دليل بر صحّت ادّعاي آن بود بر فرض از اين مرحله پايين آييم و آن حضرت را همچون ديگر زنان مؤمن بدانيم كه ، مي بايست در اثبات مدّعايش دليل بياورد در آن صورت نيز دليل و بَيِّنه داشت . چون دليل و بيّنه اي قوي تر از علي بن ابي طالب (علیه السلام) كه ، همان يكي آن را كفايت مي كرد، زيرا آن حضرت برادر پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و كسي بود كه ، نسبتش به رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به منزلة نسبت هارون به موسي بود . آن گواهي راستين بود كه ، با شهادتش انوار يقين مي درخشيد، يقين كه ، برتر از آن درجه و مرتبه اي نسبت كه حاكم بخواهد به مرتبه و مرحله اي پس از آن برسد و بنابراين رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) گواهي خزيمة بن تابت را به منزلة دو شهادت قرار داد و به خدا سوگند كه ، علي بن ابي طالب (علیه السلام) از خزيمة بن ثابت و غير او در اين مقام و در هر فضيلتي اولي و برتر از هر مسلمان برجسته و ممتازي بود .

برفرض از اين مرحله پايين تر آمده شهادت علي (علیه السلام) را همچون شهادت يكي از مؤمنان عادل بدانيم چرا ابوبكر به جاي شاهد از فاطمه (علیها السلام) نخواست كه ، سوگند ياد كند كه، اگر قسم خورد ادّعايش را بپذيرد و اگر از اداي سوگند خودداري كرد، دعوايش را نپذيرد ، ولي مي بينيم چنين كاري را هم نكرد بلكه ادّعا را به صرف اين كه شهادت علي (علیه السلام) و امّ ايمن فايده اي ندارد رد كرد . و اين گونه رفتار به همان گونه كه ، مي بيند عادلانه و منصفانه نيست در حالي كه ، علي (علیه السلام)

عِدل و همتاي قرآن با او و آن با قرآن است و از يك ديگر جدا شدني نيستند بلكه قرآن ناطق است فقط آن حضرت در آية مباهله جان و نفس پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به شمار آمده ولي در اين دادگاه شهادتش اثري نداشت ، اي واي اين مصيبت دردناكي است كه بر اسلام وارد شده است و ما با خواندن اين آية شريفه با آن برخورد مي كنيم « اِنالِلهِ وَ اِنّا اِليهِ راجِعون » (1)

5- ابوالفتح محمّدبن علي كراجكي ( متوفاي سال 449 ) گويد : از رويدادهاي شگفت آور آن كه: حضرت فاطمه (علیها السلام) دختر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نزد ابوبكر رفته فدك را از او مي طلبد و چنين اظهارمي دارد كه فدك حقّ آن است و او را در گفتارش تكذيب و ادّعايش را قبول نمي كند و شكست خورده و ناراحت به منزلش بر مي گردد . بعد عايشه دختر ابوبكر مي آيد و خانه اي را كه ، در آن جا مي نشسته ادّعا مي كند و مي خواهد آن را حقّ خود مي داند ادّعايش پذيرفته و گفتارش تصديق

ص: 127

مي شود و بيِّنه و شاهد از او نمي خواهد و آن حجره را به او مي دهند و در آن تصرّف مي كند و بر بالاي سر حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) كلنگ مي زند تا افراد قبيلة تَيم وعده اي را در آن جا دفن كند، ولي پس از وفات حسن بن علي ( شهادت ) تابوتش را كنار قبر پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بگذارند. جلوگيري كرده مي گويد : كسي را كه دوستش ندارم . به خانه ام نياوريد با اين كه ، آنان جنازة آن حضرت را براي آن آورده بودند كه با جدّش وداع كرده متبّرك شود در عين حال و از دخول جنازه بخانه جلوگيري كرد .

به چه دليل اين حجره را به عايشه واگذار كرده و ادّعاي عايشه را در اين مورد پذيرفتند ؟ جز اين نبود كه عايشه مدّعي است رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را به او بخشيده است . اين ادّعا را از او پذيرفته بيّنه و شاهدي از او مطالبه نكردند ولي ادّعاي حضرت فاطمه (علیها السلام) را نپذيرفته و از آن شاهد و بيّنه خواستند چه شد كه: گفتار و ادّعاي عايشه دختر ابوبكر مورد قبول واقع شد، ولي سخن دختر پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) تكذيب و ادّعايش مردود شد. چه عذري دارد، كسي كه عايشه را از فاطمه (علیها السلام) پاك تر و پرهيزكار مي داند . ( العياذ بالله ) با اين كه ، قرآن مجيد در آية تطهير بر طهارت و پاكي حضرت فاطمه (علیها السلام) گواهي داده، ولي در مورد عايشه و همدم و همراهش ( حفصه ) آياتي در مذمت آنان نازل شده، همكاري و تظاهرشان را در مخالفت با رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نكوهش كرده است و از اين نكوهش صريح تر چه نكوهشي مي توانست براي ايشان باشد . اگر حجره را از باب ارث به عايشه واگذار كردند . چه شد كه ، اين زن از ميراث آن حضرت بهره مند شد، ولي دخترش را بهره اي از ارث نبود ؟ و چه شد كه، اين حاكم و فرمان روا ، همان سخني را كه به فاطمه گفت: دختر خودش نگفت كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است : ما گروه ما گروه پيامبران چيزي به ارث نمي گذاريم آنچه از ما بماند صدقه است و تعلّق به بيت المال دارد ؟

به علاوه در اين واگذاري حجره به عايشه نكتة شگفت آور ديگري نيز وجود دارد و آن اين كه ، عايشه يكي از 9 نفر همسران رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است او يك نهم از يك هشتم را مي برد و اگر اين مقدار را مي خواستند از آن حجرة كوچك به او بدهند به همان اندازة دفن پدرش نمي شد، و سهم حضرت امام حسن (علیه السلام) به حكم ارث از مادرش فاطمه (علیها السلام) و از پدرش اميرالمومنين كه به حكم زوجيّت با حضرت زهراء (علیها السلام) ارث مي برد . چند برابر سهم آن ها بود . . . (1)

ص: 128

6- سخن مرحوم مظفّر : در نظر ما شك و ترديدي وجود ندارد كه ، پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فدك را به حضرت فاطمه (علیها السلام) بخشيده است و از آن روز كه ، خداوند آن جا را به رسولش بخشيده به فرمان پروردگار كه ، فرمود : « وَ آتِ ذَالقُرْبي حَقَّهُ » در اختيار و تصرّف آن حضرت قرار گرفت و ابوبكر آن را به زور گرفته برخلاف حكم الهي، از او بيّنه و شاهد طلبيد، زيرا آن مدّعي بود ( و قاعدتاً اين بر عهدة مدّعي است كه ، بايد اقامة بيِّنه كند ) و اميرالمؤمنين علي (علیه السلام) در اين مورد با او محاجّه كرده آنان پاسخي نداشتند جز اين كه ، عمر گفت : ما ، در مقابل حجّت و دليل تو تواني نداريم و در عين حال فاطمه (علیها السلام) بيّنه و شاهد نياورد نخواهيم پذيرفت به طوري كه ، اخبار و روايات آنان گواه اين مطلب است .

پس از آن كه روايات اين فصل را مي آورد چنين گويد: و بنابراين مطالبة بيّنه به وسيله ابوبكر از حضرت زهراء (علیها السلام) ستم محض و بر خلاف حقّ است . زيرا ملك در دست آن حضرت بود وابوبكر مدّعي شده بود و آوردن بيّنه بر مدّعي لازم است . دليل بر اين كه ملك در تصرّف و در دست آن حضرت بود . لفظ اِيتاء در آية شريفه و لفظ اقطاع و اعطاء در روايات مربوطه است كه، ظهور در تسليم و دست به دست شدن دارد . چنان كه ، ادّعاي نِحْلَه و بخشش بودن از سوي آن حضرت نيز دليل بر « ذُواليَد » بودن ايشان مي باشد با توجّه به اين كه، آن بانوي زنان و كامل ترين آنان بود بهترين قاضي امّت نيز برنحله آن شهادت دادن زيرا « هبه » بدون قبض و اقباض، تمام و لازم نمي شود .

اگر آن حضرت « ذُواليَدْ » نبوده ملك در تصرّفش قرار نداشت، ادّعاي نحله بودن را نمي كرد و ديگران مي توانستند به راحتي ادّعاي آن را رد كنند و نيازي به درخواست بيّنه نبود .

و بر فرض كه ذُواليَدْ بودن آن حضرت معلوم و مسلم نباشد . باز درخواست بيّنه جور و ستم است، زيرا دلايل ارث مقتضي مالكيّت آن حضرت نسبت به فدك بود و اين كه ، مدّعي نحله بودن شده بود آن حضرت را در جايگاه مدّعي اصل ملكيت نمي نشاند تا از آن بيّنه درخواست شود . بلكه آن كسي كه: مدّعي صدقه بودن آن است، بايد دليل و بيّنه بياورد . . .

به علاوه بيّنه طريقي ظنّي و مجهول است كه، براي اثبات چيزي كه ثبوت و عدم ثُبوتش مُحْتَمِل است آورد مي شود و در جايي كه ، قطع و يقين بر صحت مطلبي وجود دارد نوبت به آوردن بيّنه نمي رسد، و در اين جا ما مي توانيم از فرمايش بانوي زنان كه ، خداوند آن حضرت را از هر پليدي پاك كرده

ص: 129

و پاره تن سرور پيامبران خود قرار داده است ، يقين و قطع حاصل كنيم زيرا قطع طريقي ذاتي به سوي واقع است. و امر قرار دادي نيست و نمي توان طريقيّت آن را از بين برد و طريقي ظاهري بر خلاف آن جعل كرد و بنابراين در داستان شهادت خزيمة بن ثابت براي رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) كه موجب ثبوت ادّعاي حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) در دعوي بينحضرت و اعرابي بود نيازي به بيّنه نداشت . زيرا شهادت خزيمه شاخه اي و فرعي از فرمايش حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) و تصديق گفتار آن حضرت بود و چيزي بيشتر از همان ادّعاي حضرت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را اثبات نمي كرد . (1)

بلكه بر ابوبكر و ديگر مسلمانان لازم بود كه: به سود حضرت زهرا (علیها السلام) شهادت داده گفتار آن حضرت را تصديق نمايند . همان طوري كه ، خزيمه، بنفع حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) انجام داد و رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) هم كار او را امضاء كرده پذيرفت ، اما چقدر جاي تأسف است كه ، عدّه اي مي دانستند كه ، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فدك را به فاطمة زهرا (علیها السلام) بخشيده است و خاطر رعايت جانب ابوبكر از اداي شهادت خودداري كرده گواهي خود را كتمان كردند چنانكه بيشتر افراد از اين قبيل بودند، و يا از ترس او و اطرافيانش چيزي نگفتند چون سخت گيري و شدّت عمل آنان را نسبت به اهل بيت (علیهم السلام) ديده بودند و يا اين كه مي دانستند شهادتشان پذيرفته نخواهد شد چون مي ديدند كه ، شهادت اميرالمؤمنين علي (علیه السلام) مورد قبول واقع نشد وشَيْخَیْن ( ابوبكر و عمر ) در غصب فدك از حضرت زهرا (علیها السلام) به اجتهاد خود ( زور و حيله و قهر و غضب ) عمل كردند و بنابراين ابوسعيد و ابن عباس با اين كه ، مي دانستند و ديده بودند كه حضرت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فدك را به حضرت زهرا (علیها السلام) بخشيد در عين حال از ادعاي شهادت خودداري كردند .

بعيد نيست كه ، علّت عدم درخواست حضرت زهرا (علیها السلام) از ابن عباس و ابوسعيد در مورد شهادت آن بود كه، واقعاً نمي خواست با ابوبكر درگير شود و نظرش از اين منازعه فقط معرفي چهرة ابوبكر و اطرافيانش بود، تا در روز قيامت آن كسي كه ، نابود مي شود . از روي بيّنه و دليل بود و آن كسيكه زنده مي شود و راه حق را مي پيوندد نيز با دليل و برهان باشد وگرنه پاره تن پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بالاتر از آن بود كه ، حريص بر دنيا باشد به ويژه كه ، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) اين بشارت را به آن داده بود . كه ، به زودي به آن حضرت ملحق خواهد شد و زودتر از ديگران به آن بزرگوار خواهد پيوست برفرض بپذيريم

ص: 130

كه: فرمايش حضرت زهرا (علیها السلام) به خودي خود افادة قطع و يقين نكند آيا پس از گواهي حضرت اميرالمؤمنين (علیه السلام) باز جاي شك و ترديد وجود دارد ؟

و بر فرض كه ، شك و ترديدي هنوز وجود داشت بر ابوبكر لازم بود كه، آن حضرت را قسم دهد و پيش از قسم خوردن دست روي فدك نگذارد و اقدام به غصب آن نكند زيرا واجب است كه بر طبق گواهي شاهد و قسم خوردن مدّعي حكم بدهد چنانكه مسلم در آغاز كتاب قضاء از ابن عبّاس روايت كرده است :

رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به قسم خوردن يك شاهد، حكم داد و در كتاب «كنز» از ابن راهويه از امام علي (علیه السلام) روايت شده كه فرمود : جبرئيل بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل شده حكم يمين به همراه شاهد را بر آن حضرت نازل فرمود در كتاب « كنز » نيز از دارقطني از پسر عُمَر روايت شده كه گفت : خدا دربارة حقّ با دو شاهد حكم داده است . اگر دو شاهد آورد حقّش را مي ستاند و اگر يك شاهد آورد علاوه بر آن قسم مي خورد و حقّش را مي ستاند .

اگر از همة اين دلايل و احتجاجات دست برداشته و فرود آييم و به حدّاقل پسنده كنيم . ابوبكر گمان مي كرد كه اختيار تمام ماتَرَكْ پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و فدك در دست اوست، زيرا روايت آورد كه اختيار اين ها در دست وليّ امراست، به طوري كه پنداشته اند او عمامه و شمشير اَسْتَرْ حضرت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را به اميرالمؤمنين علي (علیه السلام) بخشيد .و عُمَر سهم بني نضير و يا صدقة آن جا را به علي (علیه السلام) عباس بخشيد . اگر چنني بود قاعدة احسان و نيكي اقتضاء مي كرد كه ابوبكر فدك را به پاره تن پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) تنها يادگار پدر مي بخشيد تا خاطرش آسوده و خوش باشد و سفارش رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در مورد آن حضرت حفظ و نگهداري شود . آيا رعايت حال ابوسفيان و معاذ كه آن همه عطا و بخشش به آن ها كرد . از بانوي زنان و پارة تن رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) لازم تر بود ؟ . . .

انسان با انصاق حقيقت حال را مي داند و قرار را بر آن مي گذارد كه روز قيامت و روز گسترش اعمال از او خواهد پرسيد . (1)

ص: 131

7- سخن سيّد بن طاووس رحمة الله تعالي عليه گويد : عدّه اي از اولاد امام حسن و امام حسين (علیهما السلام) در زمان مأمون خليفة عبّاسي داستان فدك را نزد وي برده به او گفتند كه : فدك و عوالي از مادرشان حضرت زهراء (علیها السلام) بوده و ابوبكر آن را از دست آن حضرت به ناحق گرفته است و از او خواستند كه اين ستم را از آنان دفع كرده حق ايشان را بازگرداند مأمون 200 نفر از علماي عراق و حجاز و ديگر نقاط را احضار كرده به آنان سفارش اكيد كرد كه ، در اين مورد حقّ حقيقت ، صداقت و راستي را در نظر گرفته امانت را به صاحبتش برگردانند و مطالبي را كه وارثان فاطمه به او گفته بودند . بازگو كرده از آن ها خواست احاديث صحيحي را كه در اين مورد داند بيان كنند عدّه زيادي از آنان از بشيربن وليد و واقدي و بشربن عتّاب در ضمن احاديثي كه سندش از طريق صحابه به رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مي رسيد .نقل كردند كه ، آن حضرت پس از فتح خيبر چندين روستا از روستاهاي يهود را به خود اختصاص داد . جبرئيل بر آن حضرت نازل شد .

اين آيه را آورد كه ، خداوند مي فرمايد : « وَ آتِ ذَالقُرْبي حَقَّهُ » حضرت از جبرئيل (علیه السلام) پرسيد : « ذي القربي » فاطمه است فدك را به آن واگذار كن ! حضرت فدك را به حضرت فاطمه (علیها السلام) داد و پس از چندي عوالي را نيز به آن حضرت بخشيد، از آن زمان تا هنگام رحلت ( شهادت ) پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) عوايد و منافع آن به فاطمه (علیها السلام) رسيد . ابوبكر پس از آن كه روي كار آمد و بيعت از مردم رفت و مردم با او شدند آن حضرت را از تصرّف در فدك و عوالي جلوگيري كرده آن ها را از آن حضرت گرفت حضرت فاطمه (علیها السلام) در اين مورد با او صحبت كرده گفت : اين ها به من تعلّق داشته و پدرم به من بخشيده است . ابوبكر پاسخ داد من از آن چه كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به تو بخشيده تو را منع نمي كنم . بنابراين تصميم گرفت در اين مورد سندي نوشته به آن حضرت بدهد عمر از او خواست كه اين كار را متوقف ساخته و انجام ندهد و گفت : او يك زن است از او نسبت به آن چه كه ادّعا كرده تقاضاي شاهد و بيّنه بنما ، ابوبكر از حضرت خواست براي ادّعاي خود شاهد بياورد . آن حضرت هم امّ ايمن و اسماء بنت عميس را به همراه علي بن ابي طالب (علیه السلام) به عنوان شهود معرّفي كرد . آنان همگي بر اين مطلب شهادت دادند . ابوبكر سند فدك را نوشت اين خبر به عمر رسيد نزد ابوبكر آمده علّت

ص: 132

اين كار از او پرسيد : ابوبكر داستان را به او گفت . وي نامه را از او گرفته نابود ساخت و گفت : فاطمه يك زن است و علي بن ابي طالب شوهرش مي باشد او به نفع خود نظر مي دهد و نمي توان به شهادت دو زن بدون اين كه مردي در بين باشد . ترتيب اثر داد . ابوبكر به حضرت فاطمه (علیها السلام) پيغام داده نظريه عمر را گرفت : حضرت به خداوند يكتا سوگند يادكرد كه اينان جز به درستي و راستي شهادت نداده اند. ابوبكر گفت : شايد تو راستگو باشي اما شاهدي را بياور كه نخواهد به نفع خود شهادت دهد .

حضرت فرمود : آيا شما دو نفر از پدرم رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شنيده ايد كه ، مي فرمود : اسماء دختر عميس و امّ ايمن اهل بهشت مي باشند ؟ آن دو گفتند : آري فرمود : آيا مي شود دو زني كه اهل بهشتند به باطل و دروغ گواهي دهند ؟ حضرت با حال گريه و ناله از نزد آنان بيرون آمده در حالي كه پدرش را صدا مي زد گفت : پدرم به من خبر داد كه ، من نخستين كسي هستم كه به آن پدرم مي پيوندم . به خدا سوگند از اين دو نفر به پدرم شكايت خواهم كرد . پس از چندي حضرت بيمار شد و وصيّت كرد كه آن دو نفر بر او نماز نگذارند . و تا هنگام وفات از آن دو كناره گرفته با آنان سخن نگفت . علي و عبّاس آن حضرت را شبانه دفن كردند . مأمون آن عدّه را از مجلس خود مرخص كرده روز ديگر هزاران نفر از دانشمندان و فقيهان را احضار و شرح حال را به آنان گفت و به تقوا و ترس از خدا آنان را سفارش كرده آنان با يك ديگر به بحث و جدال پرداخته و سپس به دو گروه تقسيم شدند . عدّه اي گفتند : به نظر ما شوهر هميشه به نفع خود شهادت مي دهد و بنابراين شهادت او اثري ندارد .

امّا سوگندي كه فاطمه يادكرده به همراه شهادت آن دو زن ديگر ادّعاي آن را ثابت مي كند . گروه ديگر گفتند : به نظر ما شهادت به همراه سوگند حكمي را ثابت نمي كند . اما شهادت روح در نزد ما حجّت است و ما معتقد نيستيم كه ، او به نفع خود شهادت داده است بنابراين شهادت او همراه با شهادت دو زن مُثبِت حكم مي باشد . نتيجة نظريه هر دو گروه با اين كه ، دو مقدماتش با يكديگر اختلاف داشت آن بود كه فدك و عوالي ملك حضرت فاطمه (علیها السلام) مي باشد پس از پايان اين نظر خواهي مأمون از آنان خواست كه ، تسمه اي از فضائل علي (علیه السلام) را بازگو كنند .آنان فضايل متعدّدي از آن حضرت را بازگو كردند كه ، در رسالة مأمون آمده است سپس از آنان خواست كه در فضايل حضرت فاطمه (علیها السلام) رواياتي بياورند . و آنان نيز رواياتي را از پدرش پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم)

ص: 133

در اين زمينه خواندند . دربارة امّ ايمن و اسماء بنت عميس از آنان پرسيد در اين زمينه نيز احاديثي از پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) روايت كردند كه ، آن دو از اهل بهشت مي باشند . مأمون گفت : آيا مي توان گفت و يا معتقد شد كه ، علي بن ابي طالب با آن زهد و پرهيز كاري بي جهت و به دروغ به نفع فاطمه گواهي دهد با اين كه ، خداوند و رسولش آن را به دانش اين فضايل ستوده اند ؟ و آيا مي توان گفت: كه با آن همه علم و فضلي كه ، داشت حكم نمي دانسته و از روي جهل به محكمه رفته شهادت داده است ؟ و آيا جايز است كه ، گفته شود حضرت فاطمه (علیها السلام) با آن طهارت و عصمتي كه ، داشت و با اين كه بانوي زنان جهانيان و بانوي زنان اهل بهشت است بدان گونه كه ، روايت كرديد چيزي را بخواهد كه، به آن تعلّق نداشته و در اين ادّعا به همة مسلمانان ستم روا دارد ؟

و بر اين مطلب به خداند يكتا سوگند ياد كند ؟ و با اين كه آن دو از اهل بهشت مي باشند ؟ طعن و ايراد بر حضرت فاطمه (علیها السلام) و گواهان آن حضرت طعن و ايراد بر كتاب خدا و اِلْحاد و كج انديشي در دين اوست، خداوند پاك و منزّه است كه قضيه و داستان چنين باشد كه ذكر شده است .

سپس مأمون با آنان به همان حديثي معارضه كرد كه ، خودشان روايت كرده بودند كه حضرت علي (علیه السلام) پس از شهادت حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) به صداي بلند در بين مردم فرياد زد و چنين گفت : هر كسي كه طلب يا وعده اي از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) دارد . بيايد و از من بگيرد عدّه اي نزد حضرت جمع شدند . حضرت بدون اين كه ، از آنان بيّنه و شاهدي بخواهد هر آن چه را كه ، گفتند به آنان دارد . ابوبكر نيز بدان گونه ندا در داد . جريربن عبدالله حاضر شده مدّعي گرديد كه ، چيزهايي را از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) طلب كار است ، ابوبكرنيز بدون اين كه ، از او بيّنه و شاهد بخواهد آن ها را به او داد . جابربن عبدالله نيز نزد ابوبكر آمده گفت : حضرت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به او وعده داده كه از اموال بحرين سه مشت به او بدهد. هنگامي كه مال بحرين رسيد ، ابوبكر سه مشت از آن ها را برداشته بدون اين كه از جابربن عبدالله بيّنه و شاهدي درخواست كند به او بخشيد، عبدالمحمود گويد : حميدي اين حديث را در « الجمع بين الصحیحین » در حديث نهم از افراد مسلم از مسند جابر آورده و ذكر كرده است كه ، جابر گفت : من شمردم ديدم 500 تا مي باشد . ابوبكر گفت : دو برابر آن را بگير .

ص: 134

راويان رسالة مأمون گويند : مأمون از اين امر تعجب كرده گفت : آيا فاطمه و شهود و گواهانش به اندازة جريربن عبدالله و جابربن عبدالله نزد اينان ارزش نداشتند ؟

سپس نوشته هاي اين رساله را فرستاده دستور داد كه، در موسم حج پيش روي همة مردم خوانده شود و فدك و عوالي را به محمد بن يحيي بن حسين بن علي بن الحسين بن علي بن ابي طالب سپرده تا آن را آباد كرده منافع و در آمد آن را بين ورثة حضرت فاطمه (علیها السلام) دختر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) تقسيم كند . (1)

8- شيخ الطائفه محمّد بن حسن طوسي : گويد : و ما مي دانيم كه ، آن حضرت جز آن چه كه در آن حق خود را مي ديد، چيزي ادّعا نمي كرد، آن كس كه ، او را از حق خود بازداشته است و از آن حضرت بيّنه و شاهد طلب كرده خود از راه راست منحرف گشته است . زيرا آن حضرت نيازي به شهود و بيّنه نداشت به خاطر آن كه، بر عصمت و مصونيت از غلط و اشتباه و كار قبیح آن حضرت دليل داريم و كسي كه داراي چنين ويژگي اي باشد در آن چه كه ادّعا كند ، نيازي به دليل نخواهد داشت .اگر گفته شود : اولاً به چه دليل آن معصوم است و بعد دليل بياوريد كه ، چرا كسي كه معصوم باشد نبايد از او دليل و برهان مطالبه كرد ؟

گفته مي شود : دليل بر عصمت آن حضرت آية شريفه قرآن مجيد است . « اِنَّما يُريدُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِجْسَ اَهْلَ البَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً » و ما قبلاً گفتيم كه اين آية شريفه گروهي را شامل مي شود كه فاطمة زهراء (علیها السلام)

يكي از آن هاست و اين آيه دلالت بر عصمت و طهارت تمام كساني دارد كه ، مشمول اين آيه مي شوند چون در اين مورد اراده ( يُريُد . . . ) بر فعلي دارد كه واقع شده و ديگر نيازي به تكرار مطالب قبل نيست .

و همچنين فرمايش رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) كه فرمود : فاطمه (علیها السلام) پارة تن من است هر آنچه كه او را بيازارد مرا آزرده است پس هركس كه ، فاطمه

(علیها السلام) را آزار دهد . مرا اذيت كرده و هركس مرا اذيت كند خداوند عزّوجلّ را آزرده است و اين فرمايش رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) دليل بر عصمت آن بزرگوار دارد . زيرا

ص: 135

اگر آن از شمار كساني بود كه ، مرتكب گناه مي شوند هيچ گاه اذيّت و آزار او موجب آزار رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نمي شود، بلكه در مواردي كه ، مستحقّ و سزاوار اذيتي بود مانند اين كه بخواهند به خاطر گناهي كه: انجام داده حدّ شرعي را بر او اجرا كنند، مي بايست در آن مورد موجب خوشنودي رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بشود . علاوه بر اين ما ، در مورد اين بحث، نيازي نداريم كه يقين به غصمت آن داشته باشيم بلكه همين كه به صداقت و درستي ادّعاي آن علم داشته باشيم در پذيرش گفتار او كفايت مي كند، و در صداقت آن حضرت هيچ گونه اختلافي بين امّت اسلامي نيست زيرا كسي شك ندارد كه، آن حضرت در ادّعايش دروغ نبوده است حتماً صادق خواهدبود و صحّت و مورد اختلاف در اين است كه، پس از علم به صداقت آن حضرت آيا واجب است ادّعاي آن بدون بيّنه و شاهد پذيرفت، يا اين كه پذيرش ادّعاي آن واجب نيست ؟ (1)

آن چه كه ، بر فصل دوّم « عدم نياز به بيّنه از شخص معصوم » دلالت دارد اين است كه، آوردن بيّنه به خاطر آن است كه، ظنّ و گمان به وقوع يك موضوع بيشتر شود و رجحان پيدا كند . و به همين دليل شاهد بايد عادل باشد تا، عدالت او موجب رجحان ظنّ و گمان شود بنابراين حاكم مي تواند در مواردي كه ، علم به وقوع چيزي دارد بدون اين كه ، كسي شهادت بدهد . حكم كند، زيرا علم او از گواهي شاهدان قوي تراست و به همين جهت اقرار منكر چون بيش از شهود و بيّنه موجب غلبه و رجحان ظن است مقدّم بر اقامة بيّنه مي باشد . وقتي اقرار موجب غلبة ظن و مقدم بر شهود بود . خواه و ناخواه در مواردي كه ، حاكم علم داشته باشد علم او مقدّم بر شهود خواهد بود . وقتي با وجود اقرار نيازي به اقامة شهود نبود، حكم ضعيف با وجود قوي ساقط مي شود و در صورت وجود علم، نيازي به آن چه كه موجب غلبه و رجحان ظنّ مي شود مانند بيّنات و شهادات نخواهد بود، دليل بر درستي گفتار ما حديثي است كه ، حديث و راويان در صحّت آن اختلاف و ترديدي ندارند كه آن چنين است .

مرد اعرابي در مورد ناقه اي با رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به نزاع برخاست . حضرت به او فرمود : اين ناقه مال من است و من پولش را به تو داده ام . اعرابي گفت : چه كسي بر اين مطلب به نفع تو گواهي مي دهد ؟ خُزَيمة

ص: 136

بن ثابت گفت : من بر اين مطلب گواهي مي دهم حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) پرسيد، تو از كجا علم پيدا كردي ؟ آيا در آنجا كه من اين شتر را خريدم حاضر بودي ؟ گفت : نه ! لكن از آن جا كه من يقين به رسالت تو دارم . (1) به اين مطلب نيز يقين دارم .

حضرت فرمود: من شهادت تو را نافذ و قابل اجرا مي دانم و آن را به منزلة دو شهادت قرار مي دهم . بدين جهت او را « ذوالشَّهادتين » ناميدند ، اين داستان مشهور و شبيه داستان حضرت فاطمة زهرا (علیها السلام) است از آن جهت كه خزيمه مي دانست كه آن ، رسول خداوند است و جز به حق و راستي سخن نمي گويد ( وَ ما يَنْطِقُ عِنَ الهَوي 3- اِنْ هُوَ اِلّا وَحْيٌ يُوحي 4 سورة نجم آية مباركه 3 و 4 )

و حضرت هم به خاطر همين تصديق و شهادت او را قبول فرمود و از آن جهت كه به هنگام خريد ناقه حاضر نبوده است شهادت او را رد نكردند .

بنابراين كساني كه مي دانستند حضرت فاطمة زهرا (علیها السلام) دروغ نمي گويد ( لعصمتها و غيرها ) و در آنچه كه ادّعا مي كند صادق است . نمي بايست از آن حضرت بيّنه و شهود مطالبه كنند . . . (2) در جاي ديگر مي گويد : كسي نگويد، كه اگر گفتار شما درست است ، بر اميرالمؤمنين (علیه السلام) فرض بود زماني كه حضرتش به حكومت رسيد و زمام امور را در دست گرفت، فدك را به صاحبانش ورثة حضرت زهرا (علیها السلام) واگذار كند . ولي اقدام به اين كار ننمود . زيرا علّت عدم اقدام به اين مطلب همان چيزي است كه نسبت به تنفيذ احكام نارواي آنان در بقيّة مطالب وجود داشت كه ما ، در گذشته به طور مختصر و مواردي به طور تفصيل در اين باره صحت كرديم كه با اين كه ، زمام امر در دست آن حضرت بود و ظاهراً خليفة مسلمانان به شمار مي آمد . امّا در شرايط تقيّة سخت به سر مي برد و چندان هم دست حضرت در اين گونه كارها باز نبود .(3) از جمله كارهاي شگفت زا همين است كه حضرت زهرا (علیهاالسلام) را از حقّ خود باز مي دارند و به گفتارش در مورد فدك ترتيب اثر نمي دهد . و از آن بيّنه و شاهد طلب

ص: 137

مي كنند ولي حجرات زنان و همسران رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را بدون اين كه از آنان شاهد و بيّنه اي درخواست كنند در اختيار آنان مي گذارند ؟

در جواب نمي توانند چنين بگويند كه، خانه ها از آن ها بود چون خداوند متعال آن ها را به آنان نسبت داده و فرموده است « وَ قَرْنَ في بُيُوتِكُنَّ » در خانه هاي خودتان مستقّر شويد و قرار بگيريد سوره احزاب آية 33

زيرا اضافة « بيوت » به آنان دليل بر ملكيّت آنان نيست، بلكه طبق معمول آنان از سُكَناي خانه استفاده مي كردند و بنابراين گفته مي شود اين خانة فلاني و مسكن اوست و از ان ارائه ملكيّت نمي شود و خداوند متعال فرموده است :

« لا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهنَّ وَ لا يَخْرُجْنَ اِلّا اَنْ يَأتينَ بِفاحِشةٍ مُبَیّنَةٍ (1)» ، زنان مطلّقه را از خانه هاي خود خارج نكنيد و آنان نيز خارج نشوند مگر اين كه كار زشت آشكاري انجام دهند .

شبهه اي نيست كه ، مقصود خداوند متعال آن است كه ، زنان را از خانه هايي كه ، در آن نشسته اند خارج نسازيد و مقصود از اضافة « بيوت » به آنان ملكيّت آن خانه ها نيست . پس آن چه روايت شده كه ، رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) خانه ها را بين زنان و دخترانش تقسيم كرد . اين تقسيم به چه دليل مقتضي ملكيّت است و فقط حقّ سكونت و نشستن آنان را ثابت نمي كند ؟و اگر رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) به آنان تمليك كرده بود مي بايست ظاهر و مشهود باشد و حضرت امام علي (علیه السلام) هم كه خانه ها را نگرفت و همان طور در دست آنان گذاشت به همان دليلي بود كه فدك را از آنان پس نگرفت و آن را مطالبه نكرد و علّت آن را قبلاً گفتم .

آن چه كه بر صحّت ادّعاي آن حضرت دلالت دارد و مظلوميّت و محروميّت آن حضرت را نسبت به حقّ خود اثبات مي كند روايتي متواتر است كه ، مي گويد آن حضرت پس از آن مجلس تا پايان عمر با آنان صحبت نكرده وصيّت فرمود شبانه دفن شود . حضرت امام علي (علیه السلام) وصيّت آن حضرت را اجرا كرده آن دو نفر بر او نماز نخواندند .

ص: 138

روايت شده كه اميرالمومنين (علیه السلام) چهل صورت قبر ساخت تا قبر حضرت زهرا (علیها السلام) معلوم نباشد كه ، بتواند حتّي بر قبرش نماز بخوانند ، چنين كاري با كسي كه كارهايش پسنديده است ، انجام نمي گيرد و اگر حضرت فاطمة زهرا (علیها السلام) از آنان راضي بود و كار آنان را درست مي دانست با آنان چنين رفتار نمي كرد و هيچ كس نمي تواند واقعيتي را كه ، گفتيم منكر شود، زيرا روايات وارد شده در اين باب از شمار بيرون و داستان مشهورتر از آن است كه پنهان ماند . . .

اگر بگويند : در ( قضيّه ) دفن حضرت فاطمة زهراء (علیها السلام) در شب بر فرض صحّت دفن و ايرادي بر آنان نيست . زيرا حضرت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) هم شبانه دفن شد . و عمر هم پسرش را در شب دفن كرد اصحاب رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نيز همان گونه كه در روز دفن مي شدند . گاهي اوقات هم در شب دفن مي شدند بنابراين در اين كار طعن و ايرادي نسبت به ديگران محسوب نمي شود . بلكه براي زنان بهتر همان است كه ، شبانه و پوشيده دفن شوند .در جواب به آنان گفته مي شود : دفن در شب به خودي خود، ايرادي ( بر ديگران ) به شمار نمي آيد بلكه وصيّت به دفن شبانه و خشمگين بودن از آنان و اين كه رفتند و از حضرت امام علي (علیه السلام) درخواست كردند ( ابن قُتَيْبَه دنيوري متوفاي سال 276 گويد : عمر به ابوبكر گفت : بيابرويم نزد فاطمه چون ما او را به خشم آورده ايم . ) با يك ديگر به منزل آن حضرت رفته اجازه خواستند كه بر آن حضرت وارد شوند . حضرت اجازه نداد . نزد حضرت امام علي (علیه السلام) رفته با او صحبت كردند و آن حضرت آن دو را به حضور حضرت فاطمه (علیها السلام) برد . هنگامي كه ، روبه روي آن حضرت نشستند روي خود را به طرف ديوار برگردانيد ، آنان به به آن حضرت سلام كردند . ولي جواب سلام آنان را نداد . ابوبكر لب به سخن گشوده گفت : اي حَبیبة رسول خدا ، به خدا سوگند كه خويشاوندان رسول خدا از خويشاوندان خودم نزد من محبوب تر مي باشند و تو در نزد من از عايشه دخترم محبوب تري و دوست مي داشتم كه ، روز رحلت ( شهادت ) پدرت من نيز از دنيا مي رفتم و بعد از پيامبر خدا در اين دنيا باقي نمي بودم . آيا شما مرا چنين آدمي مي بينيد كه ، با اين كه ، عارف به حق شمايم و فضيلت و شرافت تو را به خوبي مي دانم در عين حقّ حال تو را بگيرم و از ميراث رسول خدا مانع شوم ؟ نه اين چنين نيست جز اين كه ، من از پدرت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شنيدم كه ، مي فرمود « ما ارث

ص: 139

نمي گذاريم(1)هر

آن چه از ما بماند صدقه است » فرمود : آيا شما خود اين چنين مي بينيد كه، اگر من حديثي را از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) برايتان نقل كنم كه، شما با آن حديث آشنا باشيد به آن عمل خواهيد كرد ؟گفتند : آري فرمود : شما را به خدا سوگند مي دهم آيا از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نشنيده ايد كه ، مي فرمود : خشنودي فاطمه خشنودي من و خشم و غضب فاطمه موجب خشم و غضب من است هر كس فاطمه دخترم را دوست داشته باشد مرا دوست داشته و هر كس فاطمه را خشنود و راضي سازد مرا خشنود و راضي ساخته و هر كسي فاطمه را بخشم در آورد مرا به خشم در آورده است .

گفتند : آري ! اين حديث را از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شنيده ايم .

فرمودند : پس من خداوند و فرشتگانش را شاهد و گواه مي گيرم كه ، شما مرا به خشم آورده راضي نساختيد و هرگاه پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را ملاقات كردم از شما به او شكايت خواهم كرد .

ابوبكر گفت : من از خشم و غضب آن حضرت و خشم و غضب تو اي فاطمه، به خداوند پناه مي برم . بعد شروع به گريه كرد و چنان مي گريست كه ، نزديك بود جانش به در رود و در آن لحظه حضرت فاطمة زهرا (علیها السلام) مي فرمود : به خدا سوگند به دنبال هر نمازي كه ، بخوانم تو را نفرين مي كنم، علي (علیه السلام) تا وقتي فاطمه (علیها السلام) زنده بود بيعت نكرد و او بعد از پدرش بيش از 75 شب زنده نبود .(2)

و حضرت از آنان شفاعت كرد و بعد پدر خواست حضرت اجازه فرمود و بعد هم كه ، وارد شدند روي مبارك را از آنان به سوي ديوار برگردانيده ، با آنان صحبتي نكرد تا اين كه ، بيرون رفتند . اين ها طعن و ايراد آنان به شما مي آيد و اگر غير از دفن شبانه چيز ديگري نبود فقط آن را طعن و ايرادي نمي دانستيم و هيچ كس نمي تواند منكر اين جريانات باشد زيرا مشهورتر از آن است كه پنهان ماند .

عبدالرّزاق از مُعَّمَرْ از زهري از عروة از عايشه نقل مي كند : فاطمه و عباس نزد ابوبكر رفته ميراث خود را از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از او خواستند در آن هنگام زمين فدك و سهم او را از خيبر مطالبه مي كردند . ابوبكر به آن دو گفت : از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)

شنيدم كهفرمود : « از ما ارث برده نمي شود ( چيزي به ارث نمي گذاريم ) هر چه از ما بماند ، صدقه است » راوي گويد :

ص: 140

فاطمه خشمگين شد و از نزد او بيرون رفت و از او كناره گرفت و تا هنگام مرگ با او صحبت نكرد . امام علي (علیه السلام) آن را شب دفن كرد و به ابوبكر خبر نداد تا بر جنازة اش حاضر شود . عايشه گويد : تا وقتي كه ، فاطمه زنده بود علي موقعيّت و وجهه اي در بين مردم داشت ولي پس از آن كه فاطمه از دنيا رفت مردم از او برگشته ديگر به آن توجّهي نداشتند .

عيسي بن مهران ( به اسنادش ) از سعيدبن جبير از ابن عبّاس روايت كند : فاطمه (علیها السلام) وصيّت فرمود هنگامي كه ، از دنيا رفت به ابوبكر و عمر اطلاع داده نشود و آن دو بر حضرتش نماز نخوانند .

راوي گويد : علي (علیه السلام) فاطمه (علیها السلام) را شب دفن كرد و آنان را خبر نكرد (1)

اين جمله كه مرحوم شيخ طوسي رضوان الله تعالي عليه فرموده : « علت واگذاري فدك و دنبال آن را نگرفتن همان جهتي است كه، باعث شد حضرت علي (علیه السلام) احكام و دستوراتي كه از ناحية آنان صادر شده بود تنفيذ كند . . . و حضرت در تقيّة شديدي به سر مي برد » شدّت مظلوميّت آن حضرت را ثابت مي كند، همان گونه كه حضرت خود فرمود :

اگر مردم را وادار مي كردم كه ، آن ها را ترك كنند يعني سنت هاي تغيير يافتة پس از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را مي خواستيم به وضعيت قبلي خود برگردانم و به همان گونه كه ، در زمان آن حضرت بود انجام دهم لشكريانم از اطرافم پراكنده مي شدند و تنها و بي كس مي ماندم و يا تنها تعداد اندكي از شيعيانم را داشتم كه ، قرار و منزلت و وجوب امامت مرا از كتاب خداي متعال و سنّت رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) شناخته بودند . آيا فكر نمي كنيد كه اگر دستور مي دادم مقامابراهيم را به همان جايي كه ، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آن را در آن جا نهاده بود . قرار دهند و فدك را به ورثة حضرت زهراء (علیها السلام) بر مي گرداندم . . . مردم از پيرامون من پراكنده و متفرّق مي شدند ؟

به خدا سوگند به مردم دستور دادم كه ، در ماه رمضان جز براي نماز واجب در جماعت حاضر نشويد و اعلام كردم كه ، نمازهاي نافله را به جماعت خواندن بدعت است . برخي از لشكريانم كه ، در ركاب من مي جنگيدند فرياد مي زدند : اي مسلمانان سنّت عمر تغيير يافت ما را از نماز مستحبي در ماه

ص: 141

رمضان باز مي دارند ترسيدم كه يك بار لشكريانم سر به آشوب بردارند . و از اين نمونه بسيار است مانند جنگ صفين كه ، عدّه اي از لشكر امام (علیه السلام) فريب معاويه و عمرو عاصي را خوردند و فريب حَكَمَيْن را خوردند و بر عليه امام (علیه السلام) اقدام كردند . . .

شيخ طوسي قدس سرّه در كتاب: « المفصح في امامة اميرالمومنين و الائمة (علیهم السلام) مي فرمايد : و اما آن چه كه پرسش كننده در مورد نمازگزاردن آن حضرت با آنان پرسيد در پاسخ مي گوييم كه ، نماز خواندن آن حضرت با آنان به صورت اقتدا كردن به آن ها نبود. بلكه حضرت نماز خودش را

مي خواند. » با ركوع آنان به ركوع مي رفت و به همراه تكبيرشان تكبير مي گفت و اين گونه همراهي و هماهنگي به فتواي هيچ يك از فقهاء اقتداء محسوب نمي شود . . . .

و امّا اين كه ، از آنان اموال و بخشش هاي ايشان را مي پذيرفت اين هم به خاطر آن بود كه ، به مقداري از حقّ خود دست مي يافت . و هر كسي كه از ديگري طلبي و حقّي دارد مي تواند از هر راهي كه ممكن شد حقّ خود را بازستاند . . . و اما ازدواج كردن با كنيزاني كه ، به وسيلة لشكريان آنان اسيرشده به عنوان غنايم جنگي نصيب آنان مي شد در اين مورد نظريات دانش مندان مختلف است برخي گفته اند كه ، حنفيّه را رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به آن حضرت بخشيده بود و بافرمايش آن حضرت ازدواج با او برايش حلال شده بود . برخي گفته اند كه او مسلمان شده و حضرت پس از مسلمان شدنش با او ازدواج كرد . و نيز گفته شده كه حضرت او را خريد و آزاد كرد و بعد به وي ازدواج نمود (1)

9- سيّدبن طاووس رحمة الله عليه : مي فرمايد : از جمله نكات دقيق و ظريفي كه ، در مورد بازگردانيدن فدك پس از رسيدن به خلافت از سوي حضرت امام علي (علیه السلام) گفته شده روايتي است كه ، ابن بابويه در كتاب «علل الشرایع» در باب « علت بازنگردانيدن فدك پس از رسيدن به خلافت » آورده است كه ، ابوبصير از حضرت امام صادق (علیه السلام) پرسش مي كند : چرا حضرت امام علي (علیه السلام) پس از آن كه زمام خلافت و حكومت را به دست گرفت فدك را برنگردانيد و از آن ها پس نگرفت ؟ حضرت فرمود : به خاطر آن كه ، هم ظالم و هم مظلوم هر دو از دنيا رفته بودند خداوند ستم گر را كيفر و به ستم ديده پاداش و اجر عنايت كرده بود و حضرت خوشش نمي آمد كه چيزي را كه خداوند غاصبش

ص: 142

را كيفر و غصب شده را پاداش داده بود برگردانده پس بگيرد . وي در همين فصل پاسخي ديگر را ذكر كرده و روايتي را كه اسنادش به ابراهيم كرخي مي رسد آورده كه ، او مي گويد : از حضرت صادق (علیه السلام) پرسيدم : چرا اميرالمومنين (علیه السلام) پس از آن كه ، به حكومت رسيد . فدك را به ملكيّت خود برنگردانيد ؟

حضرت پاسخ داد : به خاطر اقتدا به حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) كه ، پس از فتح مكّه كه عقيل پيش از آن خانه آن حضرت را فروخته بود . هنگامي كه ، به ايشان گفته شد : يارسول الله آيا خانة خود را پس نمي گيريد ؟ فرمود : مگر عقيل خانه اي را براي ما باقي گذارده است ؟ ما خانواده اي هستيم كه ، اگرچيزي از ما ستم گرفته شده پس نمي گيريم و بدين جهت هم حضرت علي (علیه السلام) پس از آن كه ، به حكومت رسيد فدك را پس نگرفت . و نيز ابن بابويه در همين فصل پاسخي ديگر را آورده است . او به اسنادش از علي بن فضّال از پدرش از حضرت موسي بن جعفر (علیه السلام) نقل مي كند كه، از ايشان پرسيدم : چرا اميرالمؤمنين (علیه السلام) پس از آن كه به حكومت رسيد فدك را برنگرداندم فرمود : به خاطر ان كه ما خانواده اي هستيم كه ، حقوق خود را از كسي كه ، به ما ستم كرده باز پس نمي گيريم . و تنها خداوند است كه حقّ و انتقام ما را مي گيرد ما سرپرست و اولياي مؤمنان مي باشيم به سود آنان حكم كرده و حقوق آنان را از كساني كه ، به آنان ستم كرده اند مي گيريم و براي خودمان چيزي را نمي گيريم . (1)

10- جاحظ مي گويد : عدّه اي چنين پنداشته اند كه، دليل بر صداقت خبر ابوبكر و عمر در منع ميراث حضرت زهرا (علیها السلام) و برائت ذمّه و ساحت آنان از اين ستم آن است كه: صحابة رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بر آنان ايراد نگرفته متعرّض آنها نشدند . . . به آنان گفته مي شود كه: اگر عدم تعرّض آنان نسبت به آن دو را دليل بر صداقت و حقّانيت آن دو بگريم، مي بايد نسبت به آن طرف دعوا كه ، ستمديدگان

و طلب كاران باشند . ( با توجّه به اين كه ) همين سكوت و عدم تعرّض از طرف صحابه نسبت به آنان نيز وجود داشته است پس دليل بر صدق ادّعاي آنان و پذيرش و صحيح دانستن گفتارشان باشد چون مي بينيم درگيري و محاجّه و اصرار برباز پس گيري ميراث خود داشتند و چنين رسيده است كه : حضرت زهرا وصيّت كرد كه ابوبكر بر آن نماز نخواند و هنگامي كه ، براي مطالبة حقش نزد ابوبكر

ص: 143

آمده به او گفت : پس از آن كه ، تو بميري ارث تو به چه كسي مي رسيد ؟ گفت : به خانواده و فرزندانم گفت: مارا چه شده كه ، نمي توانيم از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) ارث ببريم ؟آن حضرت هنگامي كه ، از ميراثش ممنوع حقّش ربوده بيماري بر او چيره و كارش دشوار شده مشاهده فرمود كه ، پايمال ولگد كوب گشته است از پرهيزكاري و خدا ترسي آنان نااميد شده آثار ناتواني و كمبود ياور خود را احساس كرد . ابوبكر را مورد خطاب قرار داده گفت :

تو را در نزد خداوند نفرين خواهم كرد وي پاسخ داد : من تو را دعا خواهم نمود . فرمود : به خدا سوگند كه ، هيچگاه با تو صحبت نخواهم كرد گفت : من هيچ گاه از تو دوري نخواهم كرد .

اگر ايراد نگرفتن بر ابوبكر دليل بر درستي كار او در جلوگيري از حقّ حضرت فاطمه (علیها السلام) باشد ، همين ايراد نگرفتن بر حضرت فاطمه (علیها السلام) در مورد مطالبة حق نيز وجود دارد و كمترين چيزي كه ، بر آنان واجب بود همان است كه ، او را نسبت به ادّعاي بي موردي كه ، كرده آگاه كنند و از جهل و عدم آگاهي به درآورده آنچه را كه ، فراموش كرده به او يادآوري كنند و اجازه ندهند كه به بيراهه رود و قدر و منزلت خود را پايين آورده پيوند خود را از دوستان و وابستگان قطع نمايد. وقتي مي بينم كه مردم به هيچ يك از دو طرف درگير كاري ندارند و نسبت به جريانات سياسي بي تفاوت هستند و برايشان فرقي نمي كند نمي توانيم سكوت آنان را دليل بررضايتشان بگيريم، و بايد به اصل حكم الهي در مورد ميراث مراجعه كنيم و اين مراجعه به قانون خدايي براي ما و براي شما واجب تر است .

اگر بگويند : شما چگونه مي پنداريد كه ، ابوبكر به آن حضرت ظلم و ستم روا داشته با اين كه مي بينيم كه، هر چه آن حضرت نسبت به او بيشتر تندي و خشونت به خرج مي دهد او آرام تر و ملايم تر با آن حضرت صحبت مي كند ؟ و نيز از اين جهت كه ، حضرت مي گويد : من هيچ گاه از شما دوري نمي كنم بعد مي فرمايد : به خدا سوگند براي هميشه بر تو نفرين خواهم كرد . او در جواب مي گويد : من براي شما دعا خواهم نمود . و بعد اين سخنان تند و غليظ را در مركز خلافيت و در حضور قريش و صحابه از آن حضرت تحمّل مي كند و با اين اين كه ، لازمة مقام خلافت احترام و تكريم است و بايد هرچه بيشتر شكوه و جلالش حفظ شود در عين حال با كمال احترام با آن حضرت برخورد كرده از آن حضرت پوزش طلبيده با كلماتي محترمانه با او سخن مي گويد .

ص: 144

آبرويش را نگه مي دارد و با گرمي و محبّت روي به آن حضرت كرده مي گويد : هيچ كس نزد من در حال تهي دستي گرامي تر از تو نيست و به هنگام بي نيازي كسي را از تو بيشتر دوست ندارم لكن از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شنيدم كه ، مي فرمود : ما گروه پيامبران چيزي را به ارث نمي گذاريم هر آن چه كه از ما بازمانده صدقه است ؟

به آنان گفته مي شود كه ، اين به دليل برائت از ظلم و بركناري از تعدّی و ستم نيست، ستمگران ، سياستمدار هنگامي كه ، عادت به ظلم و ستم مي كند، در عين حال از هوش سرشاري نيز برخوردارند . بنابراين قيافة مظلومانه به خود مي گيرند و چهره دادخواهي و عدالت جويي و طرفداري از حقّ و تواضع دوستانه نشان مي دهند شما چگونه ايراد نگرفتن مردم را حجّت قاطع و دليل روشن بر حقّانيّت ابوبكر گرفتيد با اين كه ، ديديد كه ، عمربن الخطّاب رسماً بر روي منبر فرياد زد « دو متعة حج و متعة زنان در زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) حلال بود، و من آن ها را منع كرده بر انجام آن ها كيفر مي كنم » شما هيچكس را نمي يابيد كه ، بر اين گفتار او ايراد گرفته تحريم او را نسبت به حلال خداوند زشت و ناروا شمرده باشد و واو را در اين كار بر خطا دانسته از سخنان او به شگفت آمده باشد و يا از او توضيح بخواهد ؟

شما چگونه بر ايراد نگرفتن صحابه استدلال مي كند، با اين كه ، مي دانيد كه ، عمر خود در روز سقيفه شهادت داد كه ، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است : « امامان از قريش مي باشند » و سپس در شكوائيه اش مي گويد : اگر « سالم(1)

» زنده مي بود در خلافت او هيچ شك و شبهه اي به من روي نمي داد . اين سخن را در جايي مي گويد كه شايستگي تمام شش نفري را براي شركت در شوراي خلافت تعيين كرده بود . مورد شك و ترديد قرار مي دهد، با اين كه ، سالم بردة زني از انصار بود كه او را آزاد كرده پس از مرگش ميراث او را از آنِ خود كرده بود . بعد اين سخننارواي او را هيچ يك از صحابه رد نكرده كسي با او رويارويي ننمود و از گفتارش اظهار تعجّب و شگفتي نكرد ايراد نگرفتن دليل بر درستي و صحّت گفتار كسي است كه، هيچ گونه ترس و بيمي نداشته باشد ولي سكوت

ص: 145

و عدم ايراد در مقابل كسي كه داراي جاه و حيروت و امر و نهي و كشتن و بستن و زندان و آزادي است، حجّتي شفابخش و دليلي روشن نخواهد بود . (1)

11- دانشمند گرامي معروف به هاشم الحسَنَی گويد : پرسشي كه ، خود به خود در اينجا به ميان مي آيد ، آن است كه، در صورتي كه ، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فدك را به آن حضرت بخشيد . چنانكه ادّعايش جنين بود و در اين ادّعا راستگو بر حق بود و آن حضرت از منافع و عوايد آن محل به اندازة خرج خود برداشته بقيّه را در اختيار رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مي گذاشت . نمي توان تصوّر كرد كه ، اين موضوع از ديدگاه صحابه پنهان بوده كسي از ان آگاه نبوده است . خصوصاً كساني كه ، پيوسته در خدمت آن حضرت بوده از ايشان جدا نمي شدند . در عين حال، پس چرا اين چنانكه در بعضي روايات آمده كسي جز حضرت علي (علیه السلام) و امّ ايمن و حسنين (علیهم السلام) براي شهادت حاضر نشد ؟

پاسخ اين پرسش آن است كه ، براي فاطمه (علیها السلام) اقامة شهود چندان دشوار نبود و به گواهي افرادي همچون امّ ايمن و يا فرزندانش حسن و حسين (علیهما السلام) كه در آن هنگام صغير بودند نيازي نداشت و خود مي توانست افرادي همچون سلمان و ابوذر و عمّار و مقداد و عبّاس و اولادش و ابوسعيد خدري را براي شهادت بياورد تا كسي نتواند آن ها را رد كرده بهانه اي براي نپذيرفتن شهادتشان داشته باشد، اينان همگي بر صداقت و حقّانيّت آن حضرت در هر شرايطي اگر چه با تحمّلانواع ناراحتي و شكنجه ها شهادت مي دادند، امّا اگر چنني موضوع گيري از آن حضرت اتفاق افتاده و اصل آن صحّت داشته باشد قاعدتاً نبايد فقط به خاطر فدك باشد . زيرا فدك براي آن حضرت چندان اهميّت نداشته است و اگر اين خبر صحيح باشد كه حضرت زهراء (علیها السلام) امير المؤمنين (علیه السلام) و حسنين (علیهما السلام) را براي شهادت به آن جا آورده اين بخاطر آن بوده است كه مخالفت صريح دستگاه خلافت را به فرموده هاي حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) در مورد آنان آشكار سازد كه اگر 20 نفر از ديگر افراد صحابه را احضار مي فرمود به اين هدف نمي رسيد و آن ها هم مي توانستند شهادت آن 20 نفر را با گواهي ده ها نفر ديگر از صحابه رد كنند چنانكه شهادت علي (علیه السلام) و امّ ايمن رضوان الله تعالي عليها را با شهادت عمربن خطاب و عبدالرحمان

ص: 146

بن عوف رد كردند، طوري كه عبارت سابق شرح نهج البلاغه گوياي اين مطلب بوده و به همان گونه كه: ارث بردن آن حضرت را از رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) با جَعل حديث « نَحْنُ مَعاشِرُ الأَنْبيآءِ لا نَورِّثُ » رد كردند . . . (1)

و همچنين مأمون كه از سوي حضرت وكيلي و از سوي ابوبكر نيز وكيلي را تعيين كرده دادگاهي تشكيل داد به نفع حضرت زهرا (علیها السلام) حكم كرد و اگر قضيه چندان معروف و مسلم نمي بود اين كار را نمي كردند با اين كه خود بر كسي خلافت تكيه زده بودند و رضايت و خشنودي مردم رالازم داشتند و مي بايست كاري كه مردم از آن ها متنفرّ شوند هيچ كس از اين كار آنان ناراحت نشد و ايراد نگرفت زيرا مسأله واضح تر از آن بود كه ، بر كسي پوشيده و مخفي بماند . (1)

2- مرحوم علامه مجلسي قدس سرّه الشريف گويد :

حضرت زهرا (علیها السلام) مدّعي شد كه ، فدك را پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به آن حضرت بخشيده و شايد علّت اين كه: در اين خطبه متعرّض مساله بخش نشد، و تنها بر ارث تكيه كرده آن بود كه، از پذيرش ادّعاي بخشش مأيوس بود زيرا خطبه، پس از آن بود كه، ابوبكر شهادت حضرت اميرالمومنين (علیه السلام) و ديگر شهود را رد كرده بود و منافقان حاضر در آن مجلس معتقد بودندكه، فدك از صدقات است و به بيت المال مربوط مي شود و حضرت به حديث ميرات متمسّك شد چون از ضروريات دين بود .(2)

مرحوم مظّفر گويد : گاهي اين پرسش پيش مي آيد كه آيا ادّعاي بخشش جلوتر بوده يا ادّعاي ارث ؟ اگر ادّعاي بخشش جلوتر باشد در نظر اهل سنّت اشكالي نيست ولي اگر ادّعاي ارث جلوتر باشد اشكال وارد است . زيرا اگر در آغاز ادّعاي ارث كرده باشد در ضمن به اين مطلب اقرار نموده كه فدك ملك آن حضرت نبوده بلكه تا هنگام رحلت ( شهادت ) رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) متعلّق به خود حضرت (صلی الله علیه و آله و سلم) بوده است . چگونه ممكن است پس از اين اقرار ادّعاي بخشش و ملكيّت در زمان حيات رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) كرده باشد ؟ ممكن است چنين جواب داده شود كه ، حضرت ادّعاي ارث مطلق مَتْروكات « آنچه كه براي پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مانده باشد » رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را كرده باشد و يا غير از فدك ديگر اموال آن حضرت را طلبيده (3)

و منافات ندارد كه پس از آن مدّعي ملكيّت فدك از راه بخشش باشد . و اگر بپذيريم كه: در ادّعاي ميراث از فدك هم اسم برده است، باز هم اشكالي پيش نمي آيد زيرا اقرار نسبت به لوازم يك شي ء تا وقتي كه ، مورد قصد و نيّت نباشد . حجّت نيست و هيچ كس را نسبت به لوازم اِقرارش نمي توانيم

ص: 148

ملزم بدانيم، و گرنه اگر بخواهيم نسبت به لوازم اقرار، ارزشي قائل باشيم در صورت مقدّم داشتن نحله و بخشش نيز اين مطلب جاري است، زيرا ادّعاي بخشش ادّعاي ميراث مي كند ؟

و اين مطلبي است كه هيچ كس اظهار نكرده است به ناچار بايد گفت : كه ، اقرار لزومي معتبر نيست و ارزشي در دادگاه ها ندارد .

( به اين اشكال چنين مي توان بهتر جواب داد كه، ادّعاي ارث بر سبيل تنزّل و مماشات و در مقام محاجّه و استدلال بوده است، يعني حضرت فاطمة زهرا (علیها السلام) خواسته اند بفرمايند كه ما تَرَك حضرت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) متعلّق به آن است، چه از راه بخشش و نحله و چه از راه ارث، اگر بخشش را قبول نكردند آنان را ملتزم به ميراث كند . و آنان هم ادّعاي نحله را با ردّ شهود و ادّعاي ميراث را با حديث مجعول رد كردند )

خلاصه آن كه حضرت زهرا (علیها السلام) آنچه كه ، در طرح اين دعوي در نظر داشته رسيدن به حقّ خود بوده كاري به طريق اثبات اين مطلب نداشته است، هر كدام را كه ، طرف مقابل بپذيرد مي بايد حق منصوب او را به آن حضرت برگرداند، زيرا در خود اسباب و وسيله ها هدف خاصّي مطرح نبوده بلكه آن ها را براي دستيابي به حقّ خود متذكّر شده است . . .

و خلاصه آن كه ، فدك در تصرّف آن حضرت بود و پس از رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) ابوبكر به ادّعاي آن كه ملك حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) بوده همچون ديگر اموالي كه متعلّق به رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) است . ارث من است آيا تو از پدرت ارث ببري و من از پدرم ارث نبرم ؟

ابوبكر هم با جعل اين روايت كه ، پيامبران چيزي به ارث نمي گذارند فرمايش حضرت را رد كرد و حضرت هم به ناچار اظهار داشت كه ، علّت در اختيار داشتن فدك آن بوده كه ، رسول خدا (صلیالله علیه و آله و سلم) در زمان حياتش آن را به آن حضرت بخشيده براي اين كار شهودي اقامه فرمود .

و اين مطلب به ظواهر اخبار و روايات نزديك تر است . (1)

ص: 149

3- ابوسعيد خُدري گويد : پس از شهادت حضرت رسول، (صلی الله علیه و آله و سلم) حضرت فاطمة زهرا (علیها السلام) براي گرفتن فدك نزد ابوبكر رفت وي گفت: من خوب مي دانم كه ، تو غير از حقّ و راستي چيزي نمي گويي اما دليل و شاهدت را بياور ! حضرت زهرا (علیها السلام) همسرش علي (علیه السلام) را آورد و آن حضرت شهادت داد سپس امّ ايمن را آورد .

و او نيز گواهي داد . گفت : اگر زني ديگر و يا مردي ديگر را بياوري سند فدك را برايت مي نويسم . مرحوم مجلسي (رحمة الله علیه) پس از نقل اين حديث گويد : اين حديثي شگفت است . فاطمة زهراء(علیها السلام) ارث خود را مطالبه مي كرد نيازي به شهود نداشت . زيرا وارثي كه مستحقّ ما تَرَك ميّت مي باشد .

محتاج شاهد نيست مگر هنگامي كه ، صِحّت انتساب او به ميّت و در رديف ورثه قرار گرفتن وي مشخص نشده باشد و گمان نمي كنم كه آنان در نسبت حضرت فاطمه (علیها السلام) شكّ و ترديد داشته باشند . آري اگر ادّعاي نحله مي كرد و مدّعي مي شد كه ، پدرش آن را به او بخشيده نيازمند به اقامة بيّنه بود و براي روايتي كه ابوبكر نقل كرده كه حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است : « ما گروه پيامبران ارث نمي گذاريم » معنايي باقي نمي ماند و چنانچه خوب دقت كنيد اين كاملاً روشن و واضح است (1)

4- مفضّل بن صالح از برخي از اصحاب و دوستانش از يكي از دو امام باقر و صادق (علیهما السلام) روايت كند : حضرت فاطمه (علیها السلام) نزد ابوبكر رفته ميراث خود را نسبت به ماتَرَك رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از او مطالبه نمود ابوبكر پاسخ داد :

« همانا پيامبر خدا ارث نمي گذارد »

فرمود : آيا به خدا كافر گشته كتاب هاي الهي را منكر شده اي ؟ خداوند فرموده است : «وصيكُمُ اللهُ في اَوْلادِكم . . . (2)

5- روايت شده كه براي صحت حديث «نَحْنُ معاشِرُ الأنبياءِ لا نُوَرِّثُ» فقط عايشه و حفصه و مالك بن اوس نضري شهادت دادند و هنگامي كه ، عثمان به خلافت رسيد ، عايشه به او گفت : آنچه را كه

ص: 151

پدرم و عمر به من مي دادند تو هم به من بده گفت : در كتاب خدا و سنّت پيامبر دليل و مدركي براي اين عطا نمي بينم لكن پدرت و عمر از روي دلخواه خود به تو مي داده اند و من چنين كاري را نخواهم كرد . عايشه گفت : پس سهم ارثنم را از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به من بده گفت : مگر تو خودت با مالك بن اوس نظري شهادت نداديد كه ، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده : « ما گروه پيامبران ارث نمي گذاريم » و حقّ فاطمه را باطل كردي اكنون خود آمده اي حقّ ارث طلب مي كني ؟ نه من چنين كاري را نخواهم كرد .

راوي گويد : هرگاه عثمان به نماز مي رفت عايشه پرده را بالا مي زد و فرياد مي كشيد و مي گفت : اين شخص با صاحب اين پرده ( يا پيراهن ) مخالفت كرده است .عثمان از كار او رنجيده خاطر شده بر منبر بالا رفته گفت : اين زنِ كم مو دشمن خداست . خداوند متعالي براي او دوستش حفصه مثالي در قرآن آورده و فرموده :

« امْرَِ أَةَ صالِحَيْنِ فَخانَتاهُما . . . وَ قيلَ ادْخُلاالنّارَ مَعَ الدّاخِلَين ( سوره تحريم آيه 10 )»

عايشه به او گفت : اي پير خرفت ، اي دشمن خدا رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) تو را به نام نعثل يهودي يمني مثال زده است . عايشه او را لعنت و او عايشه را لعنت كرد و عايشه قسم خورد كه ديگر در آن شهر نماند و به مكّه رفت . (1)

6- علامّه حلّي رحمة الله عليه گويد : و از جمله ايرادهايي كه بر ابوبكر وارد است . آن است كه ، وي فاطمة زهراء (علیها السلام) را از ارث خودش منع كرد و حضرت به او فرمود : اي پسر ابي قحافه آيا تو از پدرت ارث مي بري و من از پدرم ارث نمي برم ؟ او در مقابل حضرت به روايتي استناد كرد كه ، در بين تمام مسلمانان فقط به خود او اختصاص دارد به علاوه رواياتش بسيار اندك و علمش نيز كم است . همچنين خود قرض دار بود و مي توانست در صدقه تصرّف كند و از اين جهت مي توانست در معرض اتمام جعل روايت قرار گيرد و آن روايت اين بود كه ، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده : « ما گروهپيامبران ارث نمي گذاريم هر آن چه از ما باقي مانده صدقه است » با اين كه ، قرآن با اين حديث مخالف است و صريح

ص: 152

آية قرآن مي گويد : « خداوند شما را در مورد فرزندانتان سفارش مي كند كه ، پسران دو مقابل دختران ارث ببرند» و پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مشمول اين آية شريفه مي باشد . (1)

7- ابن ابي الحديد مي گويد : سيّد مرتضي گفته است ايرادي كه ، بر استناد صاحب كتاب (2) به روايتي كه آن را ابوبكر نقل كرد و ادّعا نمود كه عمرو عثمان و فلان و فلان بر آن شهادت داده اند . وارد مي شود آن است كه ، استشهاد اين اشخاص مسلم نيست بلكه آنچه كه روايت شده آن است كه، عمر به هنگام كه با امام علي (علیه السلام) و عبّاس در مورد ميراث حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) مخالفت كرد ؟ از اين چند نفر استشهاد كرد و آنان به روايتي كه مقتضي نفي ميراث است، شهادت دادند . . . .

سيّد مرتضي رحمة الله عليه گفته است : چون پس از رحلت ( شهادت ) رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و مطالبة ارث از سوي حضرت فاطمه (علیها السلام) اين روايت را غير از ابوبكر كسي ديگر نقل نكرد و گفته شده كه ، غير از او مالك بن اوس حدثان ( نيز عايشه و حفصه به روايتي نيز بوده است . اما ديگر مهاجراني را كه ، قاضي القضات (عبدالجبّار) نام هاي آنان را ذكر كرده اينان جملگي در دوران خلافت عمر شهادت دادند .

8- و نيز ابن ابي الحديد گويد : از ابوالبختري روايت شده كه ، گويد : عبّاس و علي (علیه السلام) نزد عمر آمده با يك ديگر بر سر ارث رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) اختلاف داشتند عمر به طلحه و زبير وعبدالرّحمن و سعد گفت: شما را به خدا سوگند مي دهم آيا شما از رسول خدا شنيديد كه ، مي فرمود : همة اموال پيامبر صدقه است مگر طعامي كه ، براي خانواده اش تهيّه كرده همانا پيامبران ارث نمي گذاريم گفتند : آري گفت : رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) خود مالش را صدقه مي داد و زيادي اش را تقسيم مي كرد پس از دنيا رفت و ابوبكر دو سال زمام دار اموال شد و به همان گونه كه ، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) رفتار مي كرد . او نيز عمل كرد آيا شما مي گوييد كه او در اين كار به اشتباه رفته ، و در اين كار ستم نموده است . نه او در اين كار راه هدايت را يافته و من پس از ابوبكر زمان اين امر را به دست گرفتم و به شما گفتم : اگر مي خواهيد به همان سنّت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در آن عمل كنم، و شما پذيرفتيد ولي حالا آمده مدّعي شده ايد و با يك ديگر اختلاف نموده ايد ؟ يكي مي گويد : سهميه ام را از برادر زاده ام مي خواهم و ديگري مي گويد : سهم

ص: 153

همسرم را مي خواهم، به خدا سوگند جز به همين روش در بين شما قضاوت نخواهد كرد . بايد توجه داشت كه ، اين نيز مشكل است زيرا بيشتر روايات مي گويد : كه ، اين مطلب را كسي غير از ابوبكر نقل نكرده است . اين مطلب را بزرگترين محدّثان يادآورشده تا آنجا كه ، فقهاء در اصول فقه بر اين كه به روايت يك نفر از صحابه مي شود استناد كرد اتفاق نظر دارند و دليلشان همين روايت است .

در استناد ما، ابوعلي گفته است : در روايت جز نقل دو نفر پذيرفته نمي شود مانند شهادت كه ، بايد حتماً دو نفر باشند . متكلّمان و فقهاء همگي با او مخالفت كرده به اين موضوع استدلال نموده اند . صحابه روايت واحد ابوبكر را كه ، از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل كرده است « نحن معاشر الأنبياء لانوّرث (1)» قبول كرده اند .

9- عمر گويد : ابوبكر اين حديث را به من گفت و سوگند يادكرد كه ، او راستگوست كه: از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شنيده است كه فرمود: « پيامبران ارث نمي گذارند ميراث او در ميان فقراء ومساكين است ( العياذ بالله ) (2)»

مقصود از نقل اين حديث شهادت عمر بر اين نكته است كه حديث را تنها از ابوبكرنشنيده نه از ديگران

10- مرحوم مظفّر رحمة الله عليه گويد در كتاب « الكنز » در فضايل ابوبكر ( فضايلي ندارد ) از بغوي و ابوبكر در غيلاينات، و ابن عساكر از عايشه روايت شده است : هنگامي كه ، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به شهادت رسيد، فرمود . . . و در ميراث آن حضرت اختلاف كردند . در نزد هيچ كس در اين باره مطلبي نيافتند ( تنها ) ابوبكر ( بود كه ) گفت : از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شنيدم كه ، مي فرمود : « هر آنچه كه ، از ما گروه پيامبران بازماند، صدقه است (3)»

اين گفتار عايشه نيز شاهد بر اين است كه: راوي اين حديث تنها پدرش ابوبكر بوده است . چنانكه از ابن ابي الحديد و استادش نيز نقل شد .

ص: 154

11- مرحوم سيّد هاشم الحسني گويد : مورخّان و محدّثان همگي بر اين موضوع اجماع دارند كه: اين حديث فقط از ابوبكر رسيده و تنها منبع و مستند اوّليّه اوست و غير از ابوبكر هيچ كس مدّعي نشده و هر كس كه، پس از او روايت كرده ( مثل عايشه و حفصه و اوس بن حدثان) از قول وي نقل كرده است . . .

پرسشي كه ، در اينجا پيش مي آيد اين است كه ، آيا جايز است پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) حكمي را بر خلاف نصّ صريح كتاب خدا تشريع و جعل كند و با اين كه ، خداوند صريحاً فرموده كه: فرزندان از پدرانشان ارث مي برند آن حضرت بگويد : ما پيامبران ارث نمي گذاريم و بعد از اين حكم مخالف با كتاب خدا را از اطرافيان و صحابه و حتّي از افراد بزرگي همچون علي بن ابي طالب (علیه السلام) و ديگر خويشاوندان آن حضرت با اين كه ، هميشه در خدمت آن حضرت بودند اين مطلب را مخفي نگه دارند و به هيچ كس از آنان جز ابوبكر نگويد با اين كه مي دانيم كه ، حضرت بههنگام نزول وحي اگر مطلبي مربوط به قانون گذاري و تشريع بود مسلمانان راجع كرده به آن ها ابلاغ مي نمود . زيرا تشريع به همگان مربوط مي شد . هر چند مخاطب اوليه خود حضرت بود؟

و آيا براي حضرت جايز بود كه ، اين مطلب را از دختر خويش و نيز پسر عمويش كه ، دروازة شهر علم آن حضرت بوده و علم الكتاب نزدش نهاده شده بود پوشيده بدارد با اين كه ، مي دانست كه، در اين مساله با كساني كه زمام امر را به دست مي گيرند، اختلاف پيدا خواهد كرد و اين موضوع موجب بروز اختلاف ميان مسلمانان خواهد شد بلكه باعث مي شود كه، چيزي را مطالبه كند كه، حقّ او نيست و نتيجه اش آن شود كه ، به زحمت و اذّيت و آزار دچار گردد . با اين كه ، بارها خود آن حضرت فرموده : « خداوند به خاطر خشم و غضب فاطمه خشمگين و با خشنودي اش شادمان مي گردد » و نيز فرموده: « فاطمه پارة تن من است هر آنچه فاطمه را بيازارد مرا آزرده است » گمان نمي كنم كسي كه ، به خدا و رسولش ايمان داشته باشد و با سَبْك و روشي كه پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در تبليغ احكام الهي داشته آشنا بوده موقعيّت و مقام حضرت زهرا (علیها السلام) و علي (علیه السلام) را در پيشگاه آن حضرت بداند . شكّ و ترديدي در جعلي بودن دو حديثي بخود ( چند حديث جعلي ) راه دهد كه به ابوبكر نسبت داده شده است و چنين كذبي را به ساحت مقدّس رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نسبت بدهد (1)

ص: 155

و مانند اين گونه آيات كه ، مربوط به تشريع و قانون گذاري است رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و تمام مكلّفان از افراد بشر با آن حضرت در اين تكاليف شريكند، و تفاوتي بين آن حضرت و ديگران وجود ندارد و مي بايست حضرت هم خود عمل كند و هم به ديگران ابلاغ كند، تا عمل نمايند و آن حضرت از اين جهت نسبت به ديگران اولي و مقدّم است و التزامش نسبت به عمل به آن بيشتر مي باشد و از جمله اين آيات فرمايش خداوند متعال است كه فرمود :

« وَ اوُلوُ الأَرْحامِ بَعْضُهُمْ اَوْلي بِبَعضٍ في كتابِ الله . (1) كه خداوند متعال در اين آيه ارث را حقّ خويشاوندان نزديك ميّت قرار داده است .

و شرع جز بر آنچه كه ، از موروث به وارث منتقل مي شود مانند اموال بر چيز ديگري اطلاق نمي شود و در غير اموال به صورت مجاز و استعاره اطلاق مي شود و بدون دليل و قرينه نمي توان لفظ را در معناي مجازي اش استعمال كرد . يكي از خواسته هاي حضرت زكريّا (علیه السلام) از خداوند اين بود كه: اين، وليّ وارث مرا مورد پسند خود و امتثال كنندة دستورات خود قرار بده و اگر بگويم مقصود از ارث نبوّت است ديگر براي اين درخواست معنا و مفهومي نخواهد بود و لغو و عبث مي باشد . مگر نمي بيني كه ، اگر كسي بگويد : خداوند پيامبري براي ما مبعوث كن و او را عاقل و در اخلاقش مورد پسند خود قرار بده سخن ناروايي گفته است زيرا اگر پيامبر باشد حتماً رضايت و اخلاق پسنديده جزء اخلاق و رفتار او خواهد بود .

مؤيّد اين گفتار آن كه زكريّا (علیه السلام) تصريح كرده كه ، آن حضرت از پسر عموهايش پس از خود مي ترسد در آنجا كه مي فرمايد : « وَ اِنّي خِفْتُ المَواليِ مِنْ وَرائي » و از اين جهت كه، مي ترسيد وارثي را از خداوند درخواست كرد و اين خوف فقط به خاطر اموالش بود، و ارتباطي با نبوّت و علمش نداشت زيرا آن حضرت به خوبي مي دانست كه ، خداوند منصب نبوّت و علم الهي را به كسي كه شايستگي آن را نداشته باشد نمي دهد . به علاوه آن كه براي گسترش علم و انتشار آن در بين مردم مبعوث شده بود چگونه مي توان گفت كه: آن حضرت از گسترش هدف خود نگران بود اگر گفته شود اين مطلب در مورد وراثت مال نيز جاري است . زيرا ترس از انتقال اموال به ديگران مستلزم بخل آن حضرت است .پاسخ آن است كه ، هيچ گاه اين دو مطلب مساوي و يكسان نيستند زيرا مال را خداوند به مؤمني و كافر و به صالح و طالح مي دهد و مانعي ندارد كه ، اگر پسران عمويش افراد فاسدي باشند حضرت از انتقال اموالش به آنان ناراحت و ناراضي باشد چون اگر به اموال او دسترسي پيدا مي كردند چه بسار در مصارف غير مشروع خرج مي كردند بلكه در اين كار نهايت حكمت است زيرا تقويت تبهكاران و اعانت و كمك به آن ها در كارهاي زشت و ناروايشان از نظر شرعي حرام و ممنوع است و اگر كسي اين گونه خودداري از انتقال اموال را بخل حساب كند، بي انصافي كرده است. و فرمايش زكريّا (علیه السلام)

كه فرمود : « من از خويشاوندانم پس از خود مي ترسم » از اين جمله فهميده مي شود كه، ترس آن حضرت به خاطر فساد اخلاق و رفتار آنان بوده و مقصود آية شريفه آن است : « من از خويشاوندانم

ص: 158

مي ترسم كه: پس از من اموالم را به ارث ببرند و در معصيت و نافرماني تو خرج كنند پس اي خداوند به من فرزندي پسنديده ببخش تا وارث اموال من بشود و آن ها را در طاعت خود صرف نمايد!

خلاصه آن كه ، مي بايست ارث در اين آية شريفه را بر اثر اموال، و نه بر نبوّت و پيامبري و امثال آن حمل كرد زيرا معناي مُتبادر به ذهن از لفظ «يَرِثُني» همين ارث مال است، و در اين جا قرينه اي وجود ندارد تا لفظ را از معناي حقيقي كه ارث مال باشد برگردانده در معناي مجازي كه ارث نبوّت باشد استعمال كرده باشد بلكه قرائن فراواني در خود آية شريفه وجود دارد كه، مقصود معناي حقيقي و نه معناي مجازي است .

نظر و رأي خاندان پاك پيامبر كه ، عدل و همتاي قرآن كريم مي باشند و هيچ گاه از قرآن جداشدني نيستند همين معناست و اختلاف و درگيري حضرت زهرا (علیها السلام) با ابوبكر براي مردم روشن و مسلم است و همگان مي دانند كه ، حضرت زهرا (علیها السلام) به ابوبكر پيغام داد و ارث خود از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را از او طلبيد و ابوبكر در جواب حضرت گفت : رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است « ما چيزي به ارث نمي گذاريم از ما هر چه بماند صدقهاست » عايشه گويد : ابوبكر از اين كه چيزي به فاطمه (علیها السلام) بدهد خودداري كرد و تمام ما تَرَك پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را به بيت المال اختصاص داد و هيچ چيزي را از اسباب و لوازم زندگي فروگذار نكرد فاطمه (علیها السلام) بر ابوبكر خشمگين شده از او كناره گرفت و تا وقتي زنده بود با او يك كلمه سخن نگفت و پس از پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) 6 ماه زنده بود آن گاه كه ، از دنيا رفت شوهرش علي (علیه السلام) آن را بر طبق وصيّتش شبانه دفن كرد و به ابوبكر خبر نداد كه ، بيايد و بر آن حضرت نماز بخواند . . .

آري با خشمي كه از قبل داشت و با پرخاش بر او غضبناك شد و خشم خود را اظهار كرده مقنعه بسته چادر بر سر انداخته به همراه گروهي از خويشاوندان و فاميلش نزد ابوبكر رفت . . .

تَعِظُ القَوْمَ في اَتَّمِ خِطابٍ

حَكَتِ المُصْطَفي بِهِ وَ حَكاها

مردم را با كلمات و سخنان تامَّ و تمام پند و موعظه داد و با آن خطابه اش آنان را به ياد پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) انداخت و از سخنان آن حضرت كه دربارة خود گفت ديده ها فروبسته شد، ارواح سركش تسليم آن حضرتش گشت .

ص: 159

و اگر در آن روزگار سياست بازي حاكم نمي گشت خواسته هاي پراكنده را به مركز اصلي خود ، بر مي گرداند و مركب چموش شهوت ها را رام مي نمود . لاكن اسب سياست در ميدان تاخت و تاز مي كرد و درجايي آرام نمي گرفت اكنون هركس در سخنان حضرتش به خوبي دقّت كرده آگاه كامل نسبت به آن پيدا كند درگيري و جهت گيري دقيق آن حضرت را در مقابل آنان مي بيند و مشاهده مي كند كه چگونه بر ارث خود استدلال به آيات حكم و بر امين قاطع و غير قابل انكار مي كند . ازجمله استدلال هاي آن حضرت در آن روز آن بود كه گفت : آيا عمداً از كتاب خدا دست برداشته آن را پشت سر انداختيد ؟ در آنجا كه ، مي فرمايد : سليمان از داود ارث بُرد و در آنجا كه داستان زكريّا (علیه السلام) را بازگو مي كند و مي فرمايد :

به من از سوي خود جانشين عنايت كن كه : از من و از خاندان يعقوب ارث بَرَد و او را مورد پسند و رضايت قرار بده و نيز فرمود : « خويشاوندان برخي از آنان از برخي ديگر در كتاب خداوند سزاوار ترند » و نيز فرمود : خداوند شما را در مورد فرزندانتان سفارش مي كند كه: براي پسر مانند بهره دو دختر ( منظور نماييد ) و فرمود : « بر شما نوشته شده كه ، هرگاه مرگ يكي از شما فرار رسيد اگر مالي از خود بر جاي گذاشت براي پدر و مادر و خويشاوندان به خوبي وصيّت كند و اين كار شايستة پرهيزكاران است (1)»

سپس فرمود : « آيا خداوند در مورد شما آيه اي خاص، نازل كرده كه ، پدرم را از اين قانون مستثني كنيد ؟ يا اين كه شما خود را نسبت به عموم و خصوص قرآن مجيد از پدرم و از پسر عمويم دانا تر و اعلم مي دانيد ؟ و يا اين كه مي گويد اهل دو ملّت از يك ديگر ارث نمي برند ؟ «متن خطبة فدك كه انشاء الله مفصلاً شرح داده شده است .

در آغاز بر ارث گذاردن پيامبران به دو آية مربوط به داود و زكريّا (علیهما السلام) صراحت در ارث گذاري آن دو حضرت دارد . استدلال مي كند و به جان خود حضرت سوگند مي خورد كه ، آن بزرگوار از ديگر كساني كه مدّت ها از نزول قرآن پا به عرصة گيتي نهاده ارث را در اين آيات شريفه مربوط به ارث حكمت و پيامبري دانسته نه ارث در اموال و معناي مجازي را بدون دليل بر معناي حقيقي مقدّم

ص: 160

داشتند . نسبت به فهم آيات قرآن داناتر و اعلم بود كه: اگر تصرّف و دخالت در معناي حقيقي لفظ بدون دليل جايز بود . ابوبكر و يا ديگر كساني كه ، در آن روزها طرف دار او بودند نيز مي توانستند بدين گونه پاسخ حضرت فاطمة زهرا (علیها السلام) را بدهند با اين كه آنان چنين پاسخي را به آن حضرت ندادند به علاوه در اينجا قرائن ديگري نيز موجود است كه ، مي گويد: مقصود از ارث ،ارث در اموال است پس از استدلال به آيات مربوطه به ارث پيامبران حضرت به عموم آيات مربوطه به ارث و عموم آية وصيّت استدلال فرمود و تخصيص اين آيات را بدون دليل شرعي از كتاب و سنّت كاري زشت بر شمرده با لحن و بيان كوبنده اي اين تخصيص بي جهت را بر آنان ايراد گرفته چنين فرمود :

« آيا خداوند دربارة شما آية مخصوصي نازل كرده كه ، پدرم را با آن آيه از اين عمومي خارج كرده باشد ؟ »

با اين استفهام انكاري وجود مخصّص را در قرآن مجيد نفي كرده آن گاه فرمود :

«و يا اين كه شما از پدرم و از پسرعمويم در فهم عموم و خصوص قرآن آگاه تر و داناتريد ؟

با اين پرسش توبيخي وجود مخصّصي را در سنّت ، بلكه مطلق وجود مخصّصي را منتفي دانست زيرا اگر مخصّصي وجود مي داشت ، رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و يا جانشين آن حضرت به آن فهمانيده بيان مي كردند و نمي توان گفت : كه آنان نمي دانستند و از وجود مخصّص خبر نداشتند و يا در بيان اين مسأله به آن حضرت كوتاهي كرده اند، زيرا در آن صورت تفريط و اهمال در بيان حكم الهي و كتمان حق و وادار كردن به جهل و در معرض باطل قرار دادن و گول زدن و فريب او نسبت به كرامت مقامش و سستي در بازداشتن او از جدال و درگيري و كينه توزي و دشمني بي جهت و بيهوده لازم مي آيد كه همگي اين ها در مورد پيامبران الهي و جانشينان شان محال و ممتنع مي باشد .

خلاصه آن كه ، پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بيش از آن چه كه ، ديگر پدران دلسوز و مهربان دختران خود را مكلّف و موظف مي كنند به پارة تنِ خود حضرت زهرا (علیها السلام) تكليف و دستور مي داده است . آن ساية رحمت و عطوفت خود را بر سر وي انداخته حضرتش را از جان خود بيشتر دوست مي داشت و با تمام وجود در تعليم ، تربيت ، رشد و كمال آن حضرت مي كوشيد و تاآخرين درجه ، معرفت و شناخت خدا را به آن بزرگوار چشانيده دستورات و شرايع الهي را به آن حضرت آموخته و چيزي را از آن

ص: 161

فروگذار نكرده و در هيچ موردي كوتاهي ننموده تا اين كه ، آن حضرت را به آخرين درجه و پايگاه فضيلت، اوج داده برفراز قلّه هاي كرامت بالا برده آيا ممكن است اين مسأله را كه ، مربوط به تكليف شرعي آن مي شد از وي پوشيده داشته باشد ؟ هرگز ! چگونه ممكن است با اين كتمان دخترش را در معرض آن همه مشكلاتش قرار داده باشد كه ، در راه به دست آوردن ميراث خود متحمّل شده و به دنبال آن جلوگيري از ارث اين همه فتنه و آشوب دامن گير امّت اسلامي شود ؟ و چه شد كه شوهرش كه خليل نبوّت و برادر مخصوص پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بود نيز با آن همه علم و حكمت حديث « ارث نمي گذارم» را نمي دانست با آن كه خصوصياتي چون پيشگامي در اسلام دامادي پيامبر خويشاوندي ، شرافت و مقام ، ويژگي و مخصوصي بودن ( موقعيّتش نسبت ) به پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ولايت ، جانشين و نجوي را داشت ؟ و چه شد كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) اين مطلب را از آن حضرت كه حافظ سر برطرف كنندة مشكلات دروازة شهر علم در خانة حكمت بهترين قاضي امّت، آستانة آمرزش براي ورود گنهكاران به پيشگاه آن كشتي نجات و درامان قرار دهندة امّت آن حضرت بوده پنهان داشت .

و چه شد كه: عباس ( عموي پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)) كه همتاي پدرش و يادگار گذشتگان از خانواده اش بود . او نيز اين حديث را از آن حضرت نشنيده بود؟ و چه شد كه به هيچ يك از بني هاشم كه آشيانه پناهگاه و سرچشمة پيدايش او بودند اين حديث نرسيده بود كه پس از آن حضرت بر ابوبكر تاخته مدّعي ارث شدند ؟و چه شد كه همسران پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) كه همگي مادر مؤمنان ( مگر حفصه و عايشه ) بودند نيز از اين حديث بي خبر بودند و به عثمان پيغام داده مطالبة ارث خود را از او كردند ؟

و چگونه براي پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) جايز بوده كه اين حكم را از وارث پوشيده داشته براي افرادي كه وارث نيستند بيان كرده باشد ؟ هرگز سيرة پيامبر گرامي (صلی الله علیه و آله و سلم) بدين گونه نبود كه احكام الهي را به مردم نرساند و ابلاغ نكند و در مقام اندار نيز اين شيوه از آن حضرت شناخته نشده است زيرا ابتدا مأمور به انذار خويشاوندان نزديكش بود . اين كتمان با رفتار زيبا و برخورد بزرگوارانه و عنايت و لطف والايي كه نسبت به خويشاوندان خود داشت همانند نيست .

ص: 162

فقط براي حضرت زهرا (علیها السلام) يك راه و يك سخن باقي مانده است كه، با گفتن آن كلمه غيرت آنان را برانگيخته با بلاغت و رسايي هرچه تمام تر در گفتارش جوش و خروش در آنان ايجاد كرد و آن جمله اين بود كه فرمود !

« . . . يا اين كه مي گوييد اهل دو آيين از يك ديگر ارث نمي برند ؟ »

كه مي خواست با اين جمله بفهماند كه عموم آية ارث با آنچه شما ادّعا مي كنيد تخصيص نمي خورد مگر اين كه بخواهيد به جمله اي از آن حضرت كه فرمود : « اهل دو ملّت و دو آيين مختلف از يك ديگر ارث نمي برند » استناد

و بنابراين آيا به چنين كلامي لب مي گشاييد و چنين جمله اي را خواهيد گفت ؟

آيا مي توانيد بگوييد كه من از امّت اسلامي نيستم و در زمرة مسلمانان به شمار نمي آيم و از اين جهت حقّ ارث ندارم و بر اين حساب براي كار خود كه مرا از ارث محروم ساخته ايد حجّت و دليلي داريد ؟ كه در اين صورت بايد گفت :« اِنا لِلّه وَ اِنّا اِلَيهِ راجِعُون » (1)

2- مرحوم علّامه اميني رحمة الله عليه گويد :

اگر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) اين جمله را فرموده بود، مي بايست آن را به خويشاوندان و نزديكان خود كه پس از آن حضرت، مدّعي ارث مي شوند بيان كرده باشد تا عذر و بهانه آنان را كه قاعدتاً به عموم آية ارث و سنّت شريف استناد مي كردند . برطرف كند، تا داد و فريادهايي كه گرفتاري و درگيري هايي را به دنبال داشت پيش نيايد و پارة تن و دختر پاك و طاهره اش با حالت خشم و غضب بر اصحاب پدرش از دنيا نرود و اين مطلب براي هميشه موجب كينه توزي و دشمني در نسل هاي آينده بين دو گروه اسلامي نباشد . با اين كه آن حضرت به خاطر از بين بردن همين پديده هاي ناروا و به وجود آوردن برادري و دوستي بين امّت ها و جوامع مبعوث شده بود .

ص: 163

آيا حضرت از حوادث و فتنه هاي پس از خود آگاه نبود و نمي دانست كه، به خاطر عدم آگاهي خويشاوندان و نزديكانش از اين حكم مخصوص به او چه فتنه ها و آشوب هايي به وجود خواهد آمد ؟ نه هرگز آن حضرت به خوبي آگاه بود زيرا علم مَنايا و بلايا و قضايا و فتنه ها و خون ريزي هاي پس از خود را به خوبي دارا بود .

آيا مي توان گفت : كه ، صدّيق اكبر اميرالمؤمنين (علیه السلام) و همسرش صديقه كبري فاطمه زهرا (علیها السلام) با اين كه ، مي دانستند كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده : كه ، ما پيامبران ارث نمي گذاريم در عين حال به خاطر دستيابي به مال بي ارزش دنيا از آن دستور رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) چشم پوشيدند و در مقابل ابوبكر ايستاده مدّعي او شدند ؟ و يا اين كه آنان از حديثي كه ابوبكر نقل كرد ( جعل كرد ) بي خبر بودند .ما ساحت آن دو بزرگوار را « بر طبق كتاب و سنّت » از ارتكاب اين عمل كه با علم به سنّت ثابت از آن اعراض كرده باشند و يا اين كه به خاطر ناداني و بي خبري از سنّت مدّعي چيزي شده باشند كه حقّ آنان نبوده است . منزّه و پاك مي دانيم .

و به چه دليل ابوبكر را در اين ادّعاي دور و بر كنار از كتاب خدا و سنّت پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) تصديق كنيم كه: جز از طريق ورثه و جانشين او كه ، از آغاز نبوّت در مجامع و مجالس متعدّد سخن و وصيّت او را به ميان آورده وي را وصيّ خود تعيين كرده بود نمي توان فهميد ؟ و چرا نسبت به ادّعاي صدّيقه كبري و شوهرش علي بن ابي طالب (علیهما السلام) كه گفتند : فدك را رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به آن حضرت بخشيده است و اين را جز از طريق آنان نمي توان فهميد، گوش شنوا نداشته باشيم ؟

مالك بن جعونه از پدرش روايت كند كه ، فاطمه (علیها السلام) به ابوبكر گفت : رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) : فدك را به من بخشيده است آن را به من واگذار كن، علي بن ابي طالب (علیه السلام) به نفع آن حضرت شهادت داد وي درخواست شاهدي ديگر كرد امّ ايمن نيز بر اين مطلب شهادت داده گفت : اي دختر رسول خدا ، تو مي داني كه شهادت حز با دو مرد و با يك مرد و دو زن ارزشي ندارد و حضرت از ادّعاي خود منصرف شد .

ص: 164

و در روايت خالدبن طهمان آمده كه، فاطمه رضي الله عنها به ابوبكر گفت : فدك را به من بده زيرا رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آن را به من بخشيده است . از آن شاهد و بيّنه خواست آن حضرت امّ ايمن و رياح غلام حضرت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را آورد و آن دو نفر به اين مطلب شهادت دادند ابوبكر گفت : اين كار جز با شهادت يك مرد و دو زن امكان ندارد .آن گاه خشم و غضب حضرت فاطمه (علیها السلام) به خاطر چه بود . با اين كه ، آن حضرت كسي است كه از پدر بزرگوارش دربارة آن حضرت چنين نقل شده است كه : « خداوند به خاطر خشنودي او خشنود و به خاطر خشم او غضبناك مي شود ؟ آيا از حكمي كه ، پدر بزرگوارش داده با اين كه ، مي دانست كه، آن حضرت از روي هوس سخن نمي گويد عصباني و خشمگين شده است ؟ حاشا و كلاّ و يا از اين كلام قاطع و كوبندة صادر شده از حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) كه ، ابوبكر مي خواهد آن را به اجراء در آورد عصباني و خشمگين شده است يا اين كه اين حكم قطعي و مسلم را فردي امين كه ، مي خواسته احكام اسلامي را گسترش دهد . روايت كرده است و خود آن حضرت نيز او را در نقل اين روايت تصديق كرده است ؟ ماساحت پاك آن حضرت را به نصّ آية تطهير از اين كار زشت منزّه و بركنار مي دانيم و خواه و ناخواه تنها يك احتمال باقي مي ماند و آن اين كه ، بگوييم حضرت راوي اين حديث را متّهم دانسته و يا ايرادي در روايت او داشته و آن را حكمي برخلاف كتاب و سنت مي دانسته است و همين امر باعث شد كه مقنعه بسته چادر بر سرانداخته و به همراه گروهي از خويشاوندان و زنان اقوامش به نزد ابوبكر برود . . . »

و همين مسأله باعث شد كه ، نسبت به مخالفاتش غضبناك گشته تا آخرين نفس پس از هر نمازي بر آنان نفرين كند چنان كه ، تفصيلش خواهد آمد ، آيا اين حكم در بين تمام پيامبران الهي بوده است ؟ يا اين كه ، از احكام ويژه پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) است ؟ قرآن مجيد فرض نخست را نقض مي كند در آن جا كه ، مي فرمايد : « وَ وَرِثَ سُلَيمانُ داوُدَ » ( نمل 16) و فرمايش خداوند دربارة حضرت زكريّا كه گفت : « . . . فَهَبْ لي مِنْ لَدِّنْكَ وَليًّا يَرِثٌيِ وَ يَرِثُ مِنْ آلِ يَعقوُب َ وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضّياً ( مريم 5 و 6 )

معلوم است كه ، حقيقت ميراث عبارت از انتقال مال موروث به ارث پس از مرگ او به حكم خداوند متعال است حمل بر علم و نبوّت چنانكه اهل سنّت انجام داده اند برخلاف ظاهر آية شريفه است زيرا

ص: 165

نبوّت علم به ارث نمي رسند نبوّت دائر مدار مصالج عمومي است و از روز نخست آفرينش در پيشگاه پروردگار مشخص و معيّن گشته و خداوند داناتر است كه ، رسالت و مأموريت خود را در چه كسي و درچه جايي قرار دهد نسبت و وراثت دخالتي در آن ندارد همان گونه كه ، دعا و درخواست از خداوند اثري براي گزينش و اختيار الهي ندارد . علم نيز متوقّف بر آموزش و فراگيري است و مربوط به كسي مي شود كه ، خود را در معرض آن قرار دهد . به علاوه زكريّا (علیه السلام) از خداوند درخواست كرد كه، از فرزندانش كسي را وارث او قرار دهد كه ، وجود وي حاجب و مانع از ديگر افراد خويشاوند و فاميل و پسرعموهايش باشد و اين ممنوعيّت تنها با ميراث اموال مناسبت دارد و معنا ندارد كه ، بخواهد موالي و خويشاوندانش را از علم و نبوّت مانع شود . »

نكتة ديگر اين كه شرط كرد كه ، اين ولي و وارث مورد پسند باشد در آنجا كه گفت :

« واجْعَلْهُ رَبِّ رَضِياً » و اين درخواست پسنديده بودن با نبوّت و رسالت سازگار نيست زيرا عصمت و تقدّس در ويژگي هاي نفساني و ملكات روحي هيچ گاه از پيامبران جدا نيست و بنابراين درخواست اين خصوصيّت بي معنا و بيهوده است . آري اين درخواست در اموال و در مورد كسي كه ، وارث مال مي شود . مناسبت دارد زيرا گاهي وارث مورد پسنداست و گاه مورد پسند نيست .

و امّا اين كه ، حكم مخصوص حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) باشد اين سخن مستلزم آن است كه ، عموم آيات ارث را تخصيص بزنيم . مانند آيات ذيل :

1- يُوصِيكُمُ اللّهُ فِي أَوْلاَدِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الأُنثَيَيْنِ » سوره نساء آيه 11

2- « وَ اوْلوُا الأرْحامِ بَعْضُهُم اَوْلي بِبَعضٍ في كِتابِ الله » سوره انفال آيه 75

3- « اِنْ تَرَكَ خَيْراً الوَصِيَّةُ لِلْوالِدَيْنِ وَ الأَقْرَبينَ باِلمَعْروفِ » سورة بقره آيه 180قرآن مجيد را جز با دليل ثابت و مسلّم نمي توان تخصيص زد و خبر واحدي كه ، عمل به ظاهر آن به خاطر مخالفتش با سيرة تمام پيامبران گذشته صلوات الله علي نبينا و له و عليهم امكان ندارد . نمي توان مخصّص عموم آيات ارث باشد .

ص: 166

خبر واحدي كه ، صدّيقه و صدّيق امّت كه وارث علم پيامبر بزرگوارند و خداي متعال ايشان را چون جان پيامبرش به شمار آورده درست ندانسته در مقابل آن تسليم نشده اند . نمي تواند قرآن مجيد را تخصيص زند .

خبر واحدي كه ، هيچ يك از دانش مندان اسلامي و در پيشاپيش آنان عترت پاك رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آن را نقل نكرده با اين مضمون آن خبر به آنان مربوط مي شود و آنان به خاطر آن خبر از حكم كتاب خدا و سنّت شريف و از ارث پدر خود محروم گشته اند ، نمي تواند مُخَصِّص آيات قرآن باشد زيرا پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) وظيفه داشته كه ، خاندان خود را از وجود آن مُخَصِّصي آگاه كند و با اين كه ، نياز به دانستن آن حكم بود . بيان آن حكم را از وجود آن مُخَصِّص آگاه كند و با اين كه ، نياز به دانستن آن حكم بود بيان آن حكم را از زمان حاجت به تأخير نيندازد و از تمام خانواده و خويشاوندان و امّت خود تا واپسين دقايق زندگي كتمان نكند .

خبر واحدي كه ، اين همه گرفتاريها براي امّت اسلامي پيش آورده دروازة دشمني و عداوت را كاملاً به روي آنان باز كرده آتش بغض و كينه توزي را قرن ها در بين آنان شعله ور ساخت و از نخستين روز تكوين جامعة اسلامي تفرقه نقاق بين آنان پديد آورده صفوف فشرده آنان را از هم گسسته درِ صلح و صفا و توحيد كلمه را به روي آنان بسته است . نمي تواند مُخَصِّص عموم آيات ارث باشد . خداوند راوي اين حديث را از امّت اسلامي جزاي خير دهد ؟ مطلب ديگر آن كه ، اگر ابوبكر در نقل اين حديث صادق بود و به راستي اين حديث را از پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) شنيده بود پس چرا با نوشته اي كه به دست فاطمه (علیها السلام) داد فرمايش پيامبر خدا (صلی الله علیه وآله و سلم) را نقض كرد و فدك را به آن حضرت واگذار كرد و عمر از راه رسيده به او گفت : اين چه نوشته است ؟ گفت : در اين نامه ميراث فاطمه را از پدرش به او واگذار كرده ام .

عمر گفت : از چه راهي به مسلمانان بخشش خواهي كرد با اين كه ، عرب به جنگ تو برخاسته جنگ

با آنان هزینه لازم دارد ؟ بعد عمر نامه را از او گرفته پاره كرد ، این مطلب را سِبط ابن جوزی به طوری كه ، در السیرة الحَلَبِیَّه ج 3 ص 391 آمده است ، نقل كرده است . (1)

ص: 167

عبّاس جعل كرده آن را رهگذری برای ناسزاگویی به امیرالمؤمنین (علیه السلام) قرار دادند . خداوند كینه هاو حسادت هایی را كه ، در سینه هایشان پنهان كرده اند و آنچه را كه ، آشكار می كردند به خوبی می داند و شكوه و شكایت را باید به درگاه خداوند برد . وَ سَیَعْلَمُ الَّذینَ ظَلَموا اَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ

1- در زمان خلافت عثمان، مروان به حكم به دستور او، فدك را به خود اختصاص داد و به تصرّف درآورده چنانكه در سنن بیهقی ج 6 ص 301 آمده است .

2- معاویه در زمان خلافت خود، ثلث فدك را به مروان بن حكم و ثلث دیگر را به عمروبن عثمان بن عُفّان و ثلث سوم را به پسرش یزید داد و این تقسیم پس از شهادت حضرت امام حسن بن علی (علیهما السلام) بود . این ملك تا زمان خلافت مروان بن حكم به همین گونه ، در دست آنان بود و مروان آن را به خود اختصاص داده و به پسرش عبدالعزیز بخشیده و او به پسرش عمربن عبدالعزیز واگذار كرد .

3- هنگامی كه ، عمربن عبدالعزیز به خلافت رسید ، خطبه ای ایراد كرده گفت : همانا فدك از جمله اموالی بود كه ، خداوند به رسولش بخشید و اختصاص داد ، و مسلمانان در راه دستیابی بر آن جنگی نكرده كوشش نداشته ، فاطمه زهرا (علیها السلام) آن را از آن حضرت درخواست حضرت فرمود : تو نمي بايست از من بخواهي و من نيز نمي توانم به تو واگذار كنم . و بعد حضرت در آمدِ آن را به كساني كه در راه مانده ابن السبيل محسوب مي شدند . مي بخشد . (1)

بعد كه، ابوبكر و عمر و عثمان و علي (علیه السلام) به حكومت رسيدند آن را به همان موردي كه ، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) قرار داده بود . اختصاص دادند معاويه كه به حكومت رسيد ، آن را به مروان بن حكم بخشيد و مروان به پدرم و به عبدالمك داد و بعد به من و وليد و سليمان رسيد . وليد كه ، به حكومت رسيد از او خواستم سهمين را از فدك به من ببخشد و همچنين از سليمان خواستم كه ، سهمش را به من بدهد آن دو ، با درخواست من موافقت كرده سهم خود را به من واگذار كردند و من ديگر اموالي را كه ، دارم . بيش از اين مال دوست مي دارم بنابراين آن را به همان موردي كه در اصل بود واگذار كردم .

ص: 169

1- در دوران حكومت عمربن عبدالعزيز فدك در دست فرزندان حضرت زهرا (علیها السلام) بود و بعد كه ، يزيد بن عبدالملك به حكومت رسيده از آنان گرفت و تا پايان خلافت بني اميّه بين مروان دست به دست مي گشت .

2- هنگامي كه ابوالعباس سفّاح ( اول خليفه عبّاسي ) به حكومت رسيده آن را به عبدالله بن حسن بن علي اميرالمؤمنين (علیهم السلام) برگردانيد .

3- بعد كه ابوجعفر منصور دوانيقي به خلافت رسيد . آن را از اولاد امام حسن (علیه السلام) پس گرفت .

4- مهدي پسر منصور عباسي به فرزندان حضرت فاطمه (علیها السلام) برگردانيد .

5- موسي بن مهدي و برادرش آن را از فرزندان حضرت زهرا (علیها السلام) گرفتند و تا زمان خلافت مأمون در دست بني عبّاس بود .

مأمون عباسي در سال 210 آن را به فرزندان حضرت زهرا (علیها السلام) برگردانده به قثم بن جعفر وليّ خود در مدينه چنين نوشت : امّا بعد همانا اميرالمؤمنين (1)با توجّه به موقعيّت و مقامي كه نسبت به دين خدا و جانشيني رسول خدا و خويشاوندي كه ، نسبت به آن حضرت دارد شايسته ترين فرد است كه، به سنّت رسول خدا عمل كرده دستورات او را به كار بندد به هر كس كه آن حضرت بخششي كرده به او ببخشد و هر كس را كه ، مورد تصدّق و صدقة خود قرار داده مورد آن عطا و1- صدقه قرار دهد. توفيق و نگهداري اميرالمؤمنين با خداست و به او « در آنچه كه ، موجب تقرّب به اوست » رغبت و تمايل دارد رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به دخترش فاطمه فدك را بخشيده آن را بر او تصدّق (2)

كرد و اين يك كار ظاهر و آشكار و شناخته شده اي بود كه ، در بين خاندان پيامبر اختلافي در آن وجود نداشت و پيوسته كساني كه ، نسبت به آن اولويّت داشتند مدّعي و خواهان آن بودند از جهت اميرالمؤمنين چنين صلاح ديد كه ، آن را به ورثة حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) برگرداند و به خاطر تقرّب به خدا از طريق

ص: 170

اقامة حق و اجراي عدالت الهي به آنان واگذار كند . و با تنفيذ امر و دستور پيامبر و پرداخت صدقة آن حضرت به صاحبانش خود را به ايشان نزديك گرداند . از اين جهت دستور داد كه ، در دواوين و پرونده هاي نمايندگانش اين مطلب ثبت و ضبط شود كه ، اگر در تمام مراسم ديني پس از رحلت ( شهادت ) پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرياد مي زدند كه، هركس از رسول خدا صدقه اي مي گرفته و يا هبه و وعده اي از آن حضرت داشته بيايد و يادآوري كند قولش پذيرفته وعده اي كه ، به او داده شده انجام مي پذيرد .

در بين همه آنان فاطمه (علیها السلام) سزاوارترين و شايسته ترين آن ها براي پذيرش گفتارش در آنچه كه، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) براي او قرار داده بود اميرالمومنين ( مأمون عليه العنة ) به نمايندة خودش ، مبارك طبري نوشته است كه ، فدك را به وارثان فاطمه دختر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)با تمام حدود و مرزها و همة حقوق مربوط به آن از بردگان و غلّات و غير ذلك مسترد كند . و آن را به محمّد بن يحيي بن حسن بن زيدبن عليّ بن الحسين بن عليّ بن ابي طالب و محمّد بن عبدالله بن حسن بن عليّ بن الحسين بن عليّ بن ابي طالب كه ، اميرالمؤمنين آن دو نفر را متولّي و سرپرست اين اموال قرار داده است تسليم كند .

اين مطلب را به واسطة نظرية اميرالمؤمنين و آنچه كه خداوند در خصوص طاعتش بدو الهام كرده بدان توفيقي كه داشته تا به او و رسولش (صلی الله علیه و آله و سلم) بدين وسيله تقرّب جويد و به كساني كه نزد تو هستند اعلام كن و محمّدبن يحيي و محمّدبن عبدالله را به همان امري كه ، مبارك طبري را مأمور مي كني به كار بگمار و در مورد تعمير و آباداني و فراواني غلّات آنجا به آن ها كمك كن ! ان شاء الله والسلام اين نامه در روز 4 شنبه ، دو روز مانده به آخر ذي القعده سال 210 هجري نوشته شد .

11- هنگامي كه متوكّل (ملعون) علي الله، به خلافت رسيده دستور داد به همان حالت پيش از مأمون برگردد . (1) تمام اين هايي كه ، در دوران خلافت انجام گرفته با آن حديث نامتناسب با كتاب و سنت كه ، خليفه نقل (جعل ) كرد متضاد و مخالف است .(2)

ص: 171

دو نكتة آگاهي بخشاوّل : ابن ابي الحديد معتزلي گويد : بدان كه ، مردم مي پندارند كه ، نزاع فاطمه (علیها السلام) با ابوبكر در دو چيز بوده در ميراث و در نحله ، ولي من در احاديث چنين يافتم كه ، آن حضرت در مسأله سومي با او نزاع داشت و ابوبكر او را از آن ها نيز منع كرده بود كه ، عبارت باشد از سهم ذوي القربي ( ابن ابي الحديد براي اين مطلب اخبار و رواياتي را آورده است كه از آن جمله است )

1- از عروه نقل شده كه گويد : فاطمه (علیها السلام) از ابوبكر فدك و سهم ذوي القربي را مطالبه كرد و او از تسليم آن ها خودداري كرد و آن را جزو اموال بيت المال قرار داد .

2- ابوبكر گويد : و خبر داد به ما ابوزيد از احمد بن معاويه از ميثم از جويبر از ابوالضحّاك ، از حسن بن محمّد بن عليّ بن ابي طالب كه، ابوبكر فاطمه و بني هاشم را از سهم ذوي القربي منع كرد و آن را جزو سبيل الله قرار داد . (1)

مرحوم مظفّر رحمة الله عليه گويد : حضرت زهراء (علیها السلام) ادّعاي سومي هم داشت كه مربوط مي شد به حقّ آن حضرت، از خمس خيبر كه در زمان حيات رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مالك آن شده بود و سهم آن حضرت بود از خمسي كه خداوند آن را تقسيم كرده فرموده بود : « وَ اعْلَمُوا اَنَّما عَنِمْتُمْ مِنْ شَيءٍ فَاَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَلذِي القُرْبي »(2)

(بدانيد آنچه كه غنيمت و سود برديد همانا خمس آن براي خدا و رسول و ذوي القربي است )

بنابراين ، آن حضرت در خمس خيبر داراي دو سهم بود، يك حقّ از آن جهت كه، شريك پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بود و حقّ ديگر از جهت ميراث آن حضرت از حقّ رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و ابوبكر روي تمامي خمس خيبر دست گذاشته بود و از اين جهت مانع دو حق از او شده بود . و ما اگر روايت او را نسبت به «عدم ارث گذاري» صحيح بدانيم و اين حق را به او بدهيم كه ، بر حقّ رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مستولي باشد ( كه نبود ) و مسلّط شود ( كه نمي شود و نخواهد شد ) چه دليل دارد كه ، بتواند بر حقّ ديگران مستولي باشد و جلو حقّ ديگراني را بگيرد كه ، در زمان حياترسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مالك چيزي شده اند . و نيز گويد : حضرت زهرا (علیها السلام) حقّ چهارمي نيز داشت كه ، مربوط مي شد به خمس غنايمي كه ، پس از رحلت ( شهادت ) حادث

ص: 172

مي گرديده چون ابوبكر همان گونه كه ، خمس اهل بيت را كه در زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مانند خمس خيبر، مالك شده بود گرفته بود، آنان را از خمس خيبر مالك شده بود گرفته بود، آنان را از خمس غنايمي كه، پس از آن حضرت حادث شده بود نيز منع كرده، حضرت زهرا (علیها السلام) دربارة آن ها نيز با او به نزاع برخاست . و اخبار در اين مورد بسيار است (1)

دوم : مرحوم مظفّر رحمة الله عليه گويد : ظاهر چنان است كه ، فدك از اموال خالص و مختص ابوبكر و عمر شد . چنان كه ، سيوطي در « تاريخ الخلفاء » آورده است و روايتي كه ، ابوداود در سنن خود در باب « صفايا » ( اموالي كه خالص و برگزيدة رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مي باشد ) آورده دليل بر اين مطلب است . وي در آن كتاب از كتاب « الخرائج » از ابوالطفيل نقل مي كند كه ، حضرت فاطمه (علیها السلام) نزد ابوبكر رفته ميراث خود را از او طلبيد. ابوبكر گفت : من از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شنيدم كه ، مي فرمود : هرگاه خداوند متعال به يكي از پيامبرانش طعمه اي بخشيد آن طعمه براي جانشين و قائم مقام اوست . (2)

(جانشين بر حقش كه علي ابن ابي طالب و يازده فرزند معصومش باشد كه از طرف خداوند سبحان انتخاب و برگزيده شده اند نه تو )

ابوبكر گفت : براي اين ادّعاء شاهد بياور فاطمة زهرا (علیها السلام) ايمن را آورد .

اُمّ ايمن به ابوبكر گفت: من قبل از اين كه ، قول پيغمبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را كه راجع به من فرموده نقل نكنم و بر تو اتمام حجّت شمايم، دربارة زهرا (علیها السلام) شهادتي نخواهم داد .

اي ابوبكر تو را به خدا قسم مي دهم آيا نه چنين است كه ، پيغمبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به من فرمود : ام ايمن زني از زنان بهشت است ؟

ابوبكر گفت : همين طور است من اين مطلب را مي دانم كه ، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) دربارة تو يك چنين سخني فرموده

ام ايمن گفت : من شهادت مي دهم كه ، خداي رؤف به رسول خود (صلی الله علیه و آله و سلم) وحي فرستاد و اين آية شريفه را براي آن حضرت نازل كرد : « وَ آتِ ذَالقُرْبي حَقَّهُ سوره اسراء آية 26»

رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به امر پروردگار خود فدك را به فاطمة زهرا (علیها السلام) بخشيده علي بن ابي طالب (علیه السلام) هم آمدو همين شهادت را داد ابوبكر نامه اي راجع به فدك نوشت و به فاطمة زهرا (علیها السلام) داد وقتي كه عمر آن نامه را ديد پرسيد : اين چه نامه اي است .

ابوبكرگفت : فاطمه ادّعاي فدك را كرد و براي مدّعاي خود، ام ايمن و علي بن ابي طالب (علیه السلام) را شاهد آورده بر صدق مدعاي حضرت زهرا (علیها السلام) شهادت دادند ، لذا من اين نامه را نوشته و به زهرا دادم كه فدك مال او باشد . عمر پس از شنيدن اين موضوع آن نامه را از دست حضرت فاطمه (علیها السلام) گرفت پاره پاره كرد و گفت : فدك غنيمتي است كه ، مال همه مسلمين است .

اوس بن حدثان گفت : عايشه و حفصه دو زنان پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شهادت مي دهند كه، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) : ما گروه پيغمبران ميراثي به جاي من نمي گذاريم . آن چه را كه ، به جايي بماند صدقه است : و از طرفي هم علي بن ابي طالب (علیه السلام) شوهر فاطمه است و شهات علي در حق فاطمه قبول نيست زيرا علي به جهت منفعت خود اين شهادت را مي دهد، آري ام ايمن زن صالحه و پاكدامن است چنانچه يك شاهد ديگر با ام ايمن شهادت دهند قبول مي كنيم .

ص: 174

وقتي كه حضرت فاطمة زهرا (علیها السلام) اين مقاله را شنيد ، با چشمي گريان و دلي اندوهناك از نزد عمر و ابوبكر خارج شد . روز دوّم كه ، فرا رسيد حضرت علي بن ابي طالب (علیه السلام) در موقعي كه ، جمعيت انصار و مهاجر نزد ابوبكر حضور داشتند پيش ابوبكر آمد و فرمود : اي ابوبكر ! چرا فاطمة زهرا (علیها السلام) را از ميراث پدرش پيغمبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) محروم كردي در صورتي كه ، زهرا مرضيه (علیها السلام) در زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) كه ، زنده بود مالك و متصرّف آن بود ؟ابوبكر گفت : فدك غنيمتي است مال همة مسلمين اگر فاطمة زهرا (علیها السلام) شاهد بياورد كه، پيغمبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فدك را به او داده، من هم فدك را به زهرا (علیها السلام) خواهم داد . اما اگر شاهد نياورد من دستور مي دهم كه فاطمه حقّي به فدك نخواهد داشت! حضرت اميرالمؤمنين (علیه السلام) فرمود : اي ابوبكر آيا دربارة ما اهل بيت بر خلاف آنچه كه ، خداوند دربارة مسلمانان قضاوت كرده قضاوت مي كني ؟

ابوبكر گفت: نه

حضرت امام علي (علیه السلام) فرمود : اگر در دست يك نفر از مسلمانان چيزي باشد كه ، او مالك و متصرّف آن باشد و من آن را ادعا كنم تو از چه كسي طلب شاهد خواهي كرد ؟ در صورتي كه ، فدك در موقع زنده بودن پيغمبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در تصرف زهرا (علیها السلام) بود و زهرا (علیها السلام) نسبت به فدك تصرف مالكانه مي كرد و بعد از شهادت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) هم فدك در دست زهرا (علیها السلام) بوده ؟

اگر مسلمانان چيزي را ادعا كنند از آنان شاهد نمي خواهي ولي از من شاهد مي خواهي !!

ابوبكر ساكت شد، ولي عمربن الخطّاب گفت : دست از اين گفتگوها بردار ما طاقت استدلال با تو را نداريم و زهراء حقي به فدك ندارد . حضرت امام علي (علیه السلام) به ابوبكر فرمود : آيا قرآن خوانده اي ؟ ابوبكر گفت : آري

حضرت امام علي (علیه السلام) فرمود : اين آية شريفه كه خداوند متعال مي فرمايد : « . . . اِنَّما يُريدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ البَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً » (1)

ص: 175

در شأن چه كسي نازل شده آيا در شأن ما نازل شده يا در شأن دشمنان ما ؟

ابوبكر گفت : در حقّ شما نازل شده

حضرت امام علي (علیه السلام) فرمود : اگر دو نفر پيش تو شهاتت دهند كه ، فاطمة زهرا (علیها السلام) كار زشتي « العياذ بالله العظيم و نستجيره » كرده چه خواهي كرد ؟

ابوبكر گفت : او را مثل ساير زنان حَدّ مي زنم . امام علي (علیه السلام) فرمود : نزد خداوند سبحان كافر خواهي شد ؟

ابوبكر گفت : چرا ؟

امام علي (علیه السلام) فرمودند : براي اين كه ، شهادت خداوند سبحان را كه ، به پاكي و طهارت شهادت داده رد كرده اي و شهادت بندگان خدا را قبول نموده اي !!

اين موضوع عيناً مثل اين است كه ، خداوند متعال و رسول او فدك را ملك فاطمه (علیها السلام) نموده اند و زهرا (علیها السلام) در زمان حيات رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فدك را تصرّف كرده و تو شهادت خدا و رسول او را رد كرده اي و شهادت يك نفر اعرابي را كه بر پاشنة پاي خود ، بول مي كند قبول نموده اي ، زيرا تو شهات اوس بن حدثان را كه ، مي گويد : پيغمبران ميراثي ندارند قبول كردي فدك را از فاطمه (علیها السلام) گرفتي و گفتي : فدك غنيمتي است براي همه مسلمين ! در صورتي كه ، پيغمبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود : مدعي بايد شاهد بياورد و مدعا عليه بايد قسم بخورد .

تو قول رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را رد كردي و بر خلاف آن رفتار نمودي !چون گفتگو به اينجا رسيد مردم همه رو ترش كردند و گفتند : به خدا قسم كه ، علي راست مي گويد سر و صداي مردم بلند شد امام علي (علیه السلام) به خانه مراجعت نمود موقعي كه ، امام علي (علیه السلام) به خانه مراجعت نمود هنگامي كه امام علي (علیه السلام) در مجمع مردم حق خود و زهرا مرضيه (علیها السلام) را ثابت كرد، منافقان پس از مشورت تصميم گرفتند كه علي بن ابي طالب (علیه السلام) را بكشند و اين وظيفه را به عهدة خالد بن وليد(ملعون) نهادند . لذا خالدبن وليد را احضار كردند و گفتند : ما يك كار مهمّي را به عُهدة تو نهاده ايم ؟ خالد گفت :

ص: 176

چشم اطاعت مي كنم ولو اين كه كشتن علي بن ابي طالب باشد! گفتند : همين طور هم هست، مي روي در مسجد در موقع نماز صبح پهلوي علي مي ايستي وقتي سلام نما گفته شد، گردن او را مي زني

اسماء بنت عُمَيش ( بضم عين و فتح و مُيم ) كه در آن موقع زن ابوبكر بود، چون اين موضوع را شنيد خدمتكار خود را فرستاد در خانة اميرالمؤمنين (علیه السلام) و به او دستور داد كه ، مي روي آن جا و اين آيه را مي خواني « / . . . اِنَّ المَلَاء يَأتَمِروُنَ بِكَ لِيَقْتُلوكَ فَاخْرُج اِنّي لَكَ مِنَ النّاصِحينَ ، (1)

»

يعني : اين مردم دربارة كشتن تو مشورت مي كنند خارج شو من تو را نصيحت مي نمايم .

همين كه ، قاصد اسماء آمد و آية فوق را خواند ، حضرت امام علي بن ابي طالب (علیه السلام) فرمود : خدا أسما را رحمت كند، اگر اين ها مرا بكشند پس چه كسي ناكثين و قاسطين و مارقين را خواهد كشت .

موقعي كه ، منافقين آمدند در مسجد و مشغول نماز صبح شدند، ابوبكر در بين نماز، از اين تصميم پشيمان شد لذا قبل از گفتن سلام نماز، سه مرتبه گفت : يا خالد ! لا تَقَعَل ما اَمَرْتُكَيعني: اي خالد آن دستوري كه من به تو دادم ( براي كشتن علي بن ابي طالب (علیه السلام)) انجام ندهي ! السلام عليكم و رحمة الله و بركاته .

اميرالمؤمنين (علیه السلام) موضوع را دريافت . لذا به خالدبن وليد فرمود : اگر تو را از اين عمل نهي نمي كرد مرا مي كشتي؟ گفت : آري به خدا قسم، حضرت امام علي بن ابي طالب (علیه السلام) فرمود : دروغ گفتي، ابوذر مي گويد :

علي بن ابي طالب (علیه السلام) طوري خالدبن وليد را در ميان دو انگشت خود فشار داد كه ، خالد لباس خود را نجس كرد ، فرياد مي كشيد پا به زمين مي زد !

در اين موقع بود كه ، ابوبكر، عمر را نزد عباس بن عبدالمطلب فرستاد تا عباس نزد علي بن ابي طالب (علیه السلام) شفاعت كند و خالد را نجات دهد عباس آمد خدمت اميرالمؤمنين (علیه السلام) و آن حضرت را به حقّ صاحب ( قبر كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) باشد ) و به حقّ حضرت زهرا (علیها السلام) و به حقّ دو امام حسن و امام حسين (علیهما السلام)

ص: 177

قسم داد كه، از خالد دست بردارد عباس پشياني علي (علیه السلام) را بوسيد و اميرالمؤمنين (علیه السلام) هم دست از خالد برداشت (1)

و مرحوم مجلسي رحمة الله عليه مي نويسد : حضرت فاطمة زهرا (علیها السلام) با عدّه اي از زنان بني هاشم نزد ابي بكر آمدند . فاطمة زهرا (علیها السلام) به ابوبكر فرمود : مي خواهي آن زميني را كه ، پدرم به امر خداوند متعال به من داده پس بگيري ؟ در صورتي كه ، آن بزرگوار غير از فدك چيزي براي فرزندان خود نگذاشته ، مگر نشنيده اي كه ، پيغمبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند : احترام هركسي را بايد دربارة فرزندانش رعايت كرد ؟ابوبكر از ترس سرزنش مردم، دواتي خواست كه ، نامه اي براي حضرت زهرا (علیها السلام) بنويسد و فدك را به آن حضرت رد كند .

عمر گفت : تا فاطمه شاهد نياورد تو اين نامه را منويس !

فاطمة زهرا (علیها السلام) فرمود : آيان آن قضاوتي كه ، تو دربارة مسلمانان مي نمائي و مي گوئي :

مدّعي بايد شاهد بياورد دربارة من نمي كني ؟

در صورتي كه ، فدك در تصرّف من است تو كه ، مي خواهي فدك را از من بگيري، بايد شاهد بياوري ! عمر گفت : تا شاهد نياوري نمي دهم .

فاطمة زهرا (علیها السلام) آمد و علي ، حسن ، حسين و ام ايمن را آورد . ايشان شهادت دادند ولي عمر گفت : شهادت علي اعتباري ندارد ، زيرا كه ، علي براي منفعت خود و فرزندانش، شهادت مي دهد . حسن و حسين هم كودكند . ام ايمن هم زن عجمي است و شهادتش معتبر نخواهد بود .

طبق روايت ديگري ابوبكر نامه را نوشت و به حضرت فاطمه (علیها السلام) داد ولي عمر آن نامه را از دست حضرت زهرا (علیها السلام) گرفت . آب دهان به آن انداخت و آن را پاره كرد .

ص: 178

فاطمه زهرا (علیها السلام) در حقّ عمر، نفرين كرد و فرمود : همچنان كه ، نامة مرا پاره كردي خدا شكم تو را پاره كند (1)

( مورخين همه نوشته اند كه ابو لؤلؤ شكم عمربن الخطّاب را پاره كرد و اين كه، فعلاً زنان عجم بچه هاي خود را به اين جمله مي ترسانند و مي گويند : لولو! بيا اين بچه را بخور ! از همان موقع بوده كه ترسابولؤلؤ در دل مردم جاي گرفته بود عجمي ها كلمة ابو را از جملة : ابو لؤلؤ حذف كردند تا گفتن آن آسان تر شود )

ابو بصير مي گويد : به امام صادق (علیه السلام) عرض كردم . چرا اميرالمؤمنين (علیه السلام) در آن موقعي كه ، به خلافت رسيد و متولّي امور مردم شد فدك را پس نگرفت و به چه جهت بود كه ، آن را واگذار كرد ؟

امام صادق (علیه السلام) فرمود: براي اين كه ، خداوند غاصبين فدك را در مقابل آن عملي كه ، انجام دادند عقاب خواهد كرد و دربارة مظلوميّت زهرا (علیها السلام) ثواب خواهد داد . لذا علي بن ابي طالب (علیه السلام) دوست نداشت چيزي را كه ، خداوند قهّار، غاصبين آن را عقاب خواهد نمود و در مقابل صاحبش ( كه ، حضرت زهرا (علیها السلام) باشد ) ثواب خواهد داد پس بگيرد .

صاحب منتخب التواريخ مي نويسد: فدك پس از آن كه، غصب شد در دست غاصبين بود تا زمان عثمان بن عفان ، عثمان بن عفان بود كه فدك را به پسر عموي خود كه ، مروان بن حَكَم باشد داد، از آن به بعد فدك در تصرّف آل مروان بود تا زمان عمربن عبدالعزيز ، عمربن عبدالعزيز بر حقّ بودن حضرت زهراء (علیها السلام) دربارة فدك تصديق كرد، لذا فدك را به امام باقر (علیه السلام) رد كرد .

موقعي كه ، عمربن عبدالعزيز از دنيا رفت، يزيدبن عبدالملك فدك را غصب كرد .

همين كه ، سَفّاح روي كار آمد، فدك را رد كرد به فرزندان حضرت امام علي بن ابي طالب (علیه السلام) ، منصور دوانيقي بود كه ، در زمان خود فدك را غصب كرد و مهدي عباس بعد از منصور ، فدك را به فرزندان حضرت فاطمة زهراء (علیها السلام) رد كرد . پس از مهدي، پسرش هادي فدك را غصب كرد و مأمون

ص: 179

بعد از هادي فدك را به اولاد حضرت فاطمة زهرا (علیها السلام) رد كرد ، فدك تا زمان متوكّل در تصرّف فرزندان فاطمة زهرا (علیها السلام) بود و ايشان را بي نياز مي كرد .

وقتي متوكل( ملعون ) غصب خلافت نمود، فدك را هم غصب كرد (1)

ابن شهر آشوب مي نويسد : هارون الرشيد، به حضرت موسي بن جعفر (علیه السلام) گفت : حدود فدك را معلوم كن تا من آن را به شما رد كنم؟ موسي بن جعفر (علیه السلام) فرمود يك حدّ آن عَدَن(2) (به فتح عين و دال) است و يك حدّ ديگرش سَمَرْقَنْد، حدّ سوّم افريقيه و حدّ چهارم آن، سيف البحر است . هارون گفت : پس از براي ما چيزي باقي نخواهد ماند يعني : اي هارون تمام اين مملكتي كه ، در دست تو مي باشد در حكم فدك مي باشد و غصب است و حق ما خانواده خواهد بود .

اما حدّ اول آن سرزمين عَدَن است (1)

هنگامي كه هارون اين سخن را شنيد چهره اش دگرگون شد و گفت : عجب ، عجب . . .

امام (علیه السلام) فرمودند : و حدّ دوم آن سَمَرقند است (2)

امام (علیه السلام) فرمودند : و حدّ سوم آفريقا است ( بين آفريقاتا بغداد هزار فرسخ است )

در اين جا صورت هارون از شدّت ناراحتي سياه شد و گفت عجب ! . . .

امام (علیه السلام) فرمودند : و حدّ چهارم آن سواحل درياي خزر و ارمنستان است ، هارون گفت : پس چيزي براي ما باقي نمانده ، برخيز جاي من بنشين و بر مردم حكومت كن! « اشاره به اين كه ، آنچه گفتي مرزهاي تمام كشور اسلام است »

امام (علیه السلام) فرمودند : من به تو گفتم اگر حدود آن را تعيين كنم ، هرگز آن را نخواهي داد . در اين جا بود كه هارون تصميم گرفت موسي بن جعفر (علیه السلام) را به قتل و شهادت برساند (3)

3- در زمان خليفة اول: اين آبادي غصب شد . و در اختيار حكومت وقت قرار گرفت و آن ها با سر پيچي از نافرمان الهي تصاحب شدند و با سر سختي عجيبي در حفظ آن كوشيدند .

4- اين امر همچنان ادامه داشت تا زمان عمربن عبدالعزيز خليفه اموي كه، نسبت به اهل بيت پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) روش ملايم تري داشت .

او به فرماندارش در مدينه « عمربن حرم » نوشت كه : فدك را به فرزندان فاطمه (علیها السلام) بازگردان .

فرماندار مدينه در پاسخ او نوشت : فرزندان فاطمه بسيارند و با طوايف زيادي ازدواج كرده اند به كدام گروه بازگردانم ؟

عمربن عبدالعزيز خشمناك شد ، نامة تندي به اين مضمون در پاسخ فرمان دار مدينه نگاشت .

« اَمّا بَعْدُ فَاِنّي لوْ كَتَبْتُ اِلَيكَ آمُرُك اَن تَذْبَحَ شاةً لَكَتَبْتَ اِلَيَّ اَجَمّاءُ اَمْ قَرْناءُ ؟ اَوْ كَتَبْتُ اِلَيْكَ اَنْ تَذْبَحَ بَقَرَةً لَسَأَلْتَني ما لَوْنُها فَاِذا وَرَدَ كِتابي هذا فَاَقْسِمْها في وُلْدِ فاطِمَةَ مِنْ عَليٍّ وَ السَّلامُ »(1)هرگاه من ضمن نامه اي به تو دستور دهم گوسفندي ذبح كن تو فوراً در جواب خواهي نوشت آيا بي شاخ باشد يا شاخ دار؟

و اگر بنويسم گاوي را ذبح كن سؤال مي كني رنگ آن چگونه باشد ؟هنگامي كه اين نامة من به تو مي رسد فوراً فدك را به فرزندان فاطمه از علي (علیهم السلام) تقسيم كن .

و به اين ترتيب با يك چرخش بزرگ، فدك بعد از ساليان دراز به دست فرزندان فاطمة زهراء (علیها السلام) افتاد .

5- ديري نپائيد كه يزيدبن عبدالملك خليفة اموي آن را مجدداً غصب كرد .

6- سرانجام بني اُميّهَ منقرض شدند و بني عباس روي كار آمدند . ابوالعباس سفاح خليفة معروف عباسي، آن را به عبدالله بن حسن بن علي بن عنوان نمايندة بني فاطمه (علیها السلام) بازگرداند .

ص: 182

7- چيزي نگذشت كه ، ابوجعفر عباسي آن را از بني حسن گرفت « زيرا آن ها قيامي بر ضد بني عباس كردند »

8- مهدي عباسي فرزند ابوجعفر « منصور دوانيقي » آن را به فرزندان حضرت فاطمة زهراء (علیها السلام) بازگرداند.

9- موسي الهادي خليفة ديگر عباسي، بار ديگر آن را غصب كرد و هارون الرشيد نيز همين معني را ادامه داد .

10- مأمون به خاطر تظاهر به علاقة شديد نسبت به اهل بيت پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و فرزندان علي (علیه السلام) و فاطمه (علیها السلام) آن را با تشريفاتي به فرزندان فاطمة زهرا (علیها السلام) بازگرداند . . . (1)نويسنده كتاب فدك، مي نويسد مأمون به اِتكاء روايت ابوسعيد خُدري كه مي گويد : پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فدك را به فاطمه (علیها السلام) بخشيد دستور داد فدك به فرزندان فاطمة زهرا (علیها السلام) بازگردانده شود . (2)

11- اما متوكل عباسي به خاطر كينه شديدي كه از اهل بيت (علیهم السلام) در دل داشت . بار ديگر فدك را از فرزندان فاطمة زهراء غصب كرد .

و متوكل آن را قطيعه عبدالله بن عمر البازيار، كرد . و در فدك 11- اَصله درخت خرما بود كه ، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آن ها را با دست مبارك خود كاشته بود . عبدالله بن عمر كسي را به نام بشران بن ابي اميه ثقفي روانه كرد تا آن درخت ها را قطع كند او هم مأموريت نحس خود را انجام داد . و در مراجعت فلج شد .

12- فرزند متوكل به نام « منتصر » دستور داد كه ، آن را مجدداً به فرزندان امام حسن مجتبي (علیه السلام) بازگردانند .(3)

مهمترين مستغلّات حاصل خيز بود . زيرا زميني كه ، حاصل اندك و غير مهمّي داشته باشد ، چگونه جزء اموال عمومي و ثروت ملي اعلام مي شود مخصوصاً در وقتي كه ، به مناسبت شهادت رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) احتمال حمل دشمنان دين به حوزه اسلام مي رفت و مي بايست دولت اسلامي سپاه مجهّزي داشته باشد . علاوه بر اين از جواب خليفه كه ، گفت : « انّ هذا المال لم يكن للنبي (صلی الله علیه و آله و سلم) و اِنما كان مالاً من اموال المسلمين يحمل النبي به الرجال و ينفقه في سبيل الله ، يعني: اين مال ملك رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نبود ، بلكه از اموال عمومي مسلمانان است كه ، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) با آن مخارج عده اي را مي داد و در راه خدا انفاق مي نمود . به خوبي وضع فدك روشن مي شود . و باز از هر دو مهم تر تقسيمي است كه معاويه ميان سه نفر ، يزيد، مروان ، عمربن عثمان انجام داد بديهي است مزرعه اي كه با زحمت از آن مخارج يك سالة خانواده اي تأمين شود چگونه قابل بخشش ميان سه نفر از افراد كه ، هر يك در زمان خود از ثروتمندان بودند خواهد بود ؟

بنابراين جاي هيچگونه استبعاد نيست كه ، آن چه سيّد بن طاوس رضوان الله عليه در كتاب نفيس «كشف المُحَجَّةَ لثمرة المهجة » چاپ نجف ص 124 نقل كرده راست باشد : و كان دخلها في رواية الشيخ عبدالله بن حماد الانصاري اربعة و عشرين الف دينار في كلّ سنة عايدات، فدك در هر سال بر حسب نقل شيخ عبدالله حماد انصاري 24 هزار دينار بوده است .

2- اين ادّعا در پيرامون اين مطلب مي چرخد كه حضرت زهرا (علیها السلام) مدّعي شد پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در حيات خود فدك را به آن حضرت اعطاء كرده است .

فدك : قريه اي بود كه از مدينه به اندازه دو سه روز راه پيمائي فاصله داشت قسمتي از اراضي آن كشاورزي و حاصل خيز و بقيّه به صورت باغستان هاي خرما در آمده بود كه در وسط آن چشمهفوراني وجود داشت (1)

و درختان خرماي آن را به اندازه درختان خرماي كوفه در قرن ششم هجري تخمين زده اند(2)

.

ص: 184

مجموع عايدات سر تاسري آن در سال از 24 هزار تا 70 هزار دينار طلا نقل كرده اند (1) كه ممكن است اين اختلاف نقل بر حسب اختلاف درآمد آن سال هاي مختلف بوده است .

3- هنگامي كه معاويه به خلافت رسيد « فدك » را ميان سه نفر تقسيم كرد:

مروان بن حكم عمربن عثمان و يزد فرزند خودش (2)

از اين تقسيم استفاده مي شود كه « فدك » يك سرزمين قابل ملاحظه اي بوده كه معاويه (ملعون)، توانست آن را ميان سه نفر « با اشتها » كه هر كدام نماينده فاميل بزرگي بودند، تقسيم كند .

4- هنگامي كه حضرت فاطمه (علیها السلام) با ابابكر درباره « فدك » گفتگو نمود و گواهان خود را براي اثبات مدّعاي خود ، پيش او آورد ابوبكر در پاسخ دختر پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) گفت : « فدك » ملك شخص پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نبود بلكه از اموال مسلمانان بود كه از درآمد آن سپاهي را مجهّز مي كرد و براي نبرد با دشمنان مي فرستاد و در راه خدا نيز انفاق مي كرد يعني درآمد « فدك » براي تجهيز سپاه كافي بود و اين نشانة بزرگي است .5- شهر فدك : در كتب تاريخي از « فدك » به عنوان قريه با شهر « فدك» تعبير شده است و گفته شده كه منطقه « فدك » 50 كيلومتر در 50 كيلومتر مي باشد .

فَلِلّهِ وَ اللِرَّسُولِ وَلذي القُرْبي وَ اليتمي وَ المساكينِ وَ ابْنِ السَّبيلِ كَيْ لايَكُونَ دَوْلَةً بَيْنَ الاَغْنيآءِ مِنْكُمْ وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذوُهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهوُا وَ اتَّقُوا اللهَ اِنَّ اللهَ شَديدُ العِقابِ حشر 6 و 7

خداوند هر غنيمتي از آنان ( يهوديان بني النضير ) به رسول خود برگردانيد . بدون جنگ شما بود و شما بر اموال آنان هيچ اسب و شتري نتاختيد لكن خداوند رسولان خود را بر هركس كه بخواهد مسلّط مي گرداند و او قادر بر هرچيزي مي باشد .

آنچه خدا از اموال اهل قري به رسول خود برگرداند از آن خدا و رسول او و از آنِ خويشان رسول و فقيران و مساكين و درماندگان در راه است تا اموال بين توان گران دست به دست نچرخد و هر دستوري كه رسول خدا به شما داد بگيريد و از هرگناهي نهتيان كرد . آن را ترك كند و از خدا بترسيد كه خدا عقابي سخت دارد .گفته شد كلمه « فَيْ » مصدر فاء فيي ء و به معناي رجوع و بازگشت مي باشد و چون پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مالك حقيقي تمام اموال مي باشند زماني كه صاحبان اراضي و املاك بدون جنگ و خون ريزي تسليم شوند اين اموال دوباره آن بزرگوار بر مي گردد و ملك خاصي آن ها مي شود كه ، در اصطلاح به آن « فَيي ء » مي گويند . و آية شريفه : « وَ ما اَفاءَ الله عَلي رَسُولِهِ » تصديق بر اين مطلب دارد كه فَيءِ سرزميني است كه ، « بِلاخَيْلٍ وَلارِكابٍ » بدون جنگ و خون ريزي به دست پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) رسيده و مالك آن ايشان مي باشند .

از ابن عبّاس روايت شده است كه ، آيه شريفه « ما اَفاءَ الله عَلي رَسُولِهِ مِنْ اَهْلِ القُري » درباره اموال كفار ( اهل قري ) نازل شد و اهل قري عبارت بودند از بني النضير و بني ( قُريَضْهَ كه ، در مدينه بودند ) و اهل « فدك » « كه ، سرزميني است سه ميلي مدينه » و اهل خيبر و دهات عرينه و ينبع كه خداي تعالي اختيار اموال اينان را به رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) سپرد تا بر هر نحوي كه خواست در آن حكم كند و خبر داد كه ، تمامي اين اموال ملك شخصي آن حضرت است و لذا وقتي عده اي اعتراض كردند كه: چرا پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) اين اموال را تقسيم نمي كند ؟ در پاسخشان آيه مذكور نازل شد (1)

ابن ابي الحديد روايت كرده كه ، ابوبكر گفت : ابوزيد عمر بن شبه از حيان بن بشر از يحيي بن آدم از

ص: 186

ابن زائده از محمّد بن اسحاق از زهري روايت كرده كه ، گويد : تعدادي از اهالي خيبر در حصار خود باقي مانده و از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) درخواست كردند كه ، خونشان را نريزد و به آنان اجازه دهد تا از آن سرزمين كوچ كنند . حضرت با درخواست آنان موافقت فرمود . اهالي « فدك » از اين قرارداد با خبر شدند و درخواست كردند كه ، با آنان نيز بدين گونه رفتار شود و حضرت با تقاضاي ايشان موافقت فرمود .

وَ كانَتْ لِلنَّبيِّ خاصَّة ُ: لِاَنَّهُ لَمْ يُوْجَفْ عَلَيْها بَخيلٍ وَ لاركابٍ (1)

و از آن جا كه « فدك » با قهر و غلبه و تاخت و تاز لشكر اسلام فتح نشده بود تمامي آن ملك خاصي رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مي باشد . ثانياً دليل بر اين كه ، « فدك » ملك پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بوده است ( نه جزء بيت المال مسلمين ) اِقرار خود ابابكر در جواب حضرت فاطمه (علیها السلام) مي باشد زماني كه ، حضرت فاطمة زهرا (علیها السلام) براي گرفتن «فدك» به ابابكر مراجعه نمودند، ابابكر نگفت فدك جزء بيت المال بوده و حق تو نيست، بلكه گفت : پيامبران ارث نمي گذارند و معناي اين جمله اقرار به اين مطلب است كه ، « فدك » ملك پيغمبر الهي (صلی الله علیه و آله و سلم) بوده ولي چون پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ارث نمي گذارد اين ملك از پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) به شما نمي رسد .

ثالثاً : اقرار خود عمر است بر او

صاحب جامع الاصول از صحيح ابي داود روايت مي كند كه ، عمر گفت : اموال بني نضير اموالي است كه خداوند بدون جنگ و خون ريزي و لشكركشي به رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بازگردانيده ، فكانَتْ لِرَسول الله خاصَّةً قُري عُرَيْنَةٍ وَ فَدَكٍ وَ كَذا وَ كَذا يُنْفِقُ عَلي اَهْلِهِ مِنْها نَفَقَةَ سَنَتِهِم . . . (2)

پس قريه هاي عرينه و فدك و كذا ملك خاص رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بود و ايشان نفقه ساليانه اهل خود را از اين اموال مي داد . و مابقي آن را در تهيه اسلحه و چهارپا براي آماده ساختن سپاه براي جهاد در راه خدا صرف مي كرد و سپس آيه :

« وَ ما اَفاء اللهُ علي رَسُولِه مِنْ اَهْلِ القُري افَلِلّهِ وَ لِلرَسُولِ » را تلاوت مي نمود .

ص: 187

همچنين در روايتي كه، در صحيح مسلم آمده و در آن منازعه حضرت علي (علیه السلام) و عبّاس ذكر شده است در ابتداي آن، عمر با خواندن آيه « وَ ما اَفاء الله » بر اين مسئله اقرار كرده است . (1)

رابعاً اقرار علماي سنّت است .

شيخ شهاب الدين يا قوت حموي در معجم مي نويسد . . . بنابراين « فدك » از جمله آبادي ها

و املاكي است كه، به صورت جنگ و تاخت تاز فتح نشده و از اين رو به صورت خالص ملك آن حضرت شد . . . (2)

تاريخ نويس مشهور محمدبن جرير طبري متوفاي سال 310 مي گويد : خيبر « فَيي ء» مسلمانان ولي « فدك » از آن رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بود زيرا آنان تاخت و تازي نسبت به آن جا نداشتند (3) ابن منظور در لسان العرب گويد : « فدك » دهكده اي در خيبر است و گفته شده كه در ناحيه مجاز مي باشد در آن جا چشمه و نخلستاني است خداوند آن را به پيامبرش بخشيد (4)

خامساً : تا سال هفتم هجرت عده اي از يهوديان در فدك ساكن بودند و از درآمد آن استفاده مي كردند در سال هفتم هجري بر حسب پيمان شكني يهود خيبر يا مسلمين، پيغمبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) دستور پيكار با يهوديان خيبر را صادر كرد .

سربازان مسلمان هفت حصار قلعه خيبر را محاصره نمودند و چند ديوار آن را فتح كردند . دو حصين و قلعه آن باقي ماند كه ساكنين خيبر امان طلبيدند (5)

پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آنان را امان داد آن ها از قلعه خارج شدند و تمامي ثروت و خانه و املاك مرزوعي خود را به مسلمانان واگذار كردند . و به طرف شام هجرت نمودند .اين پيروزي مسلمانان ترس شديدي در يهوديان فدك ايجاد كرد، از آن طرف پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شخصي را به نزد آن ها فرستاد و آنان را با سلام دعوت فرمود آن ها از مسلمان شدن امتناع ورزيدند ولي با پيغمبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) قرار داد بستند كه ، نصف اراضي و باغستان هاي فدك را به پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم)

ص: 188

واگذار كنند به اين شرط كه ، كشاورزي و برداشت محصول در تمام اين اراضي چه در نيمه سهم خود آن ها و چه در نيمه مربوط به پيغمبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) به مباشرت آنان باشد ، و آن ها محصول چيده شده نصف ملك فدك و با قيمت آن را به پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بپردازند و هرگاه حسب صواب ديد رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) اقتضاء داشت به كلّي آن ها از اين سرزمين جلاي وطن كنند . و پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) معادل املاك و خانه هاي آنان در هر كجا كه اراده كند آن ها باشند ملك و خانه بدهد .

هم زمان با تصويب اين قرار داد ، از طرفين ، آيه قرآن به رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل شد .

وَ ما اَفاءَ اللهُ عَلي رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَما اَوْجَفَتْم عَلَيْهِ مِن خَيلٍ وَ لا ركابٍ وَلكن اللهُ يُسَلِّطُ رَسُلَهُ علي مَنْ يَشآءُ وَ اللهُ علي كُلّ شيءٍ قدير (1)

آنچه خدا بر پيامبرش بهره داده است از آن ها شما بر آن با لشكريان و سواران تاخت و تاز نكرده ايد ولكن خدا مسلّط مي كند پيامبرانش را بر هركس بخواهد . خدا بر همه چيز توانااست . با اين كيفيت فدك به صورت ملك شخصي پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) درآمد ، رسول خدا (صلیالله علیه و آله و سلم) شخصاً درامد فدك را برداشت مي كرد تا آن هنگام كه ، اين آيه بر حضرتش نازل شد وَ آتِ ذَالقُربي حَقَّهُ (2)

حقّ نزديكان را بپرداز پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در اين مورد از جبرئيل توضيح خواست كه ، مراد از ذالقربي كيست ؟ جبرئيل عرض كرد : فدك را به فاطمه (علیها السلام) واگذار كن تا وسيله گشايشي براي آن حضرت و فرزندانش باشد به عوض آن ثروت كلاني كه ، مادرش خديجه (علیها السلام) در راه خدا صرف و خرج نمود و به پاس مجاهدت پي گيري كه ، آن بانوي بزرگوار در مسير پيشرفت اسلام انجام داد .

پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فاطمه (علیها السلام) را طلبيد و فدك را به آن حضرت داد . در اين هنگام مالكيّت پيامبر نسبت به فدك پايان پذيرفت و فدك در تصرّف آن بزرگوار قرار گرفت .

هنگامي كه، پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) به شهادت رسيد و ابوبكر حكومت مردمي تشكيل داد فدك را تصاحب كرد و از دست فاطمة زهراء (علیها السلام) خارج كرد . در برابر اين تجاوز ، حضرت زهرا (علیها السلام) بر آشفت كه ،

ص: 189

اين فدك نِحله و اِعطائي پدرم پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است . ابوبكر درخواست بيّنه كرد و حال اين كه اين مطلب بر خلاف اصل مسلّم فقه است زيرا حضرت فاطمة زهرا (علیها السلام) متصرّف بود و خود تصرّف نشانه ملكيّتمي باشد . اگر غير متصرّف براي خود ادّعاي ملكيّت كند يا بر متصرّف ادّعاي عدم ملكيّت كند بايد بيّنه اقامه كند . زيرا ايشان مدّعي و متصرّف مدّعي عليه است .

دليل بر اين كه ، حضرت فاطمة زهراء (علیها السلام) متصرّف فدك بود لفظ اِيتآء در آية شريفه فَآتِ ذَي القُربي حَقَّهُ به معني اعطاء و اداء است . در اين آيه خدا به پيغمبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) امر مي كند كه ، حقّ ذي القرُبي را اداء كند و برحسب اخباري كه ، در اين مورد وارد شده است . رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به عنوان حق تعالي فرمان حق فدك را به فاطمة زهرا (علیها السلام) اعطاء فرمود، لفظ اِعطاء و اقطاع (1) در اخبار (2)

نيز دليل ديگري است بر اين كه فاطمة زهراء (علیها السلام) متصرّف فدك بوده است ( فدك در دست آن حضرت بود ) زيرا اعطاء و تمليك خود، عين تسيلم است . و در نتيجه تسيلم طرف مقابل متصرّف خواهد بود . علاوه بر اين ادّعاي فاطمه (علیها السلام) ، در حالي كه ، كاملترين زنان جهان است به اين كه، فدك اعطائي پدر بزرگوارش و نيز شوهر گراميش امام علي (علیه السلام) « كه، دادخواه ترين افراد اُمت اسلام است » بر اين مطلب بزرگترين دليل است . بر اين كه، حضرت زهرا (علیها السلام) متصرّف فدك بوده و اگر آن حضرت متصرّف نبود و ادّعا مي كرد كه، فدك اعطائي پدر بزرگوارش است، ديگر ردّ كردن ادّعاي آن حضرت احتياج به درخواست بيّنه نداشت كه ، ابي بكر شاهد مطالبه كند ، بلكه خود عدم تصرّف ، بزرگترين دليل بود كه ، عطاء و بخششي از پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) صورت نگرفته است . (3)

گذشته از اين ها ، اصولاً بيّنه و شاهد يك دليل ظنّي است كه ، از طرف شارع مقدّس براي اثبات آنچه كه نبوت و عدم آن احتمال داده مي شود جعل شده است .

در اين مورد سيّدة نسآء عالمين (علیها السلام) كه ، خداوند آن حضرت را به تطهيرذاتي پاك ساخته و پاره تن سرور پيامبران قرارش داده است .

ص: 190

ادّعا مي كند كه ، فدك ملك اوست . با اين ادّعا و با فرض اين كه ، فاطمة زهراء (علیها السلام) صدّيقه است و خدا و رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) به راستگوئي آن حضرت گواهي داده اند .

هركس ادّعا كند فاطمه (علیها السلام) (العياذبالله) دروغ گفته است، نتيجه اين ادّعا ، انكار آيه قرآن است و انكار طهارت و عصمت و شهادت خداوند به پاكي آن بزرگوار مي باشد، چون خداوند فرموده : اِنَّما يُريدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ البَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً ، و هيچ مسلماني چه سنّي و چه شيعه، منكر اين مطلب نيست كه ، شخص فاطمة زهراء (علیها السلام) جزء اين اهل البيت است كه ، خداوند عموم پليدي ها را از آن حضرت برطرف فرموده است و از همه پليدي ها بدتر دروغ است، پس اگر كسي مدّعي شد، كه فاطمة زهراء (علیها السلام) دروغ گو است (نستحبير بالله العليّ العظيم ) اين آيه را انكار كرده و در نتيجه كافر خواهد بود

و هركس فاطمة زهرا (علیها السلام) را دروغ گو بداند، قطعاً مسلمان نيست، پس يقين حاصل مي شود كه فدك ملك آن بزرگوار بوده و در صورت وجود قطع، معني ندارد براي اثبات مقطوع دليل ظنّي ( بيّنه و شاهد ) مطالبه شود و اين نكته بسيار مهمّ است كه، كمتر متذكر آن شده اند زير ما وقتي قائل به عصمت آن بزرگوار شديم كه ، هستيم و خداوند سبحان گواهي به طهارت و عصمت آن حضرت داده است ، اصلاً نياز به اين مسائل فقهي مانند شاهد و بيّنه و قسم و غيره نيست يا حتّي قانون ذواليد كه ، متذكر مي شويم ، اين براي ظواهر امر است نه براي يك معصوم، خليفه ناحق اول خود مي دانست كه ، آن بزرگوار راستگو است اين مطلب در متن خود خطبه فدك وجود دارد از آن بيّنه و شاهد مطالبه كرد و در عين حالي كه ، آن حضرت متصرّف و ذواليد و مدّعي عليه بود، آن را مدّعي قرار داده چه بايد كرد ؟تاكنون حق با زور بوده است . به قول شاعر عرب : ادّعاي زورمند همچون ادّعاي درندگان است (1) كه دليل آن چنگال و دندان برنده مي باشد .

در اين هنگام ناچار فاطمة زهرا (علیها السلام) شهودي اقامه كرد بر اين كه : فدك اعطائي رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) است و روايات متعدّدي در اين مورد :رسيده كه ، فاطمه (علیها السلام) در دفعات مكرّر گوناگوني نزد ابي بكر برد كه از نظر عدد و كيفيت هر دفعه با مرتبه ديگر فرق داشت ، در مرتبه اول امام علي (علیه السلام) و امّ ايمن را به

ص: 191

عنوان شاهد نزد ابي بكر برد و ابابكر در جواب گفت : آيا به وسيله يك مرد و يك زن، مطالبه حقّ خود مي كني؟ و در روايتي رسيده كه ، ابوبكر گفت : اي دختر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) تو مي داني كه بايد شاهد يك مرد و دو زن باشند .

البتّه : حضرت زهراء (علیها السلام) خود مي دانست كه ، در محاكمه هاي معمولي و عادي بايد شاهد دو مرد و يا يك مرد و دو زن و يا چهار زن باشند ولي اين محاكمه مثل ساير محاكمات عادي نبود ، زيرا محاكمه عادي آن است كه ، طرف نزاع و ادّعائي در كار باشد و در اين قضيّه براي حضرت زهرا (علیها السلام) خصم و طرف ادّعائي نبود ، بلكه اين يك موضوع شخصي بود ، حاكم وقت براساس قدرت خودمالي را كه شخصي متصرّف بوده از او گرفته بود و مي گفت : اگر راست مي گوئي اين مال مال توهست ديگري هم گفتار تو را تصديق كند . در اين جا يك شاهد هم كفايت مي كرد . زيرا فرض اين است كه ، خليفه (ناحق) خود قاضي بود و طرف نزاع نبود ولي چه بايد كرد كه ، خليفه ، خود را هم قاضي و هم خصم و طرف ادّعا به حساب آورده است ( چنين محاكمه اي در هيچ حكومتي از حكومتهاي دنيا، حتّي حكومت هاي ارستكرارسي ديكتاتوري ( فزون وسطائي) هم سابقه ندارد قضاوت و محاكمه به دست خصم و طرف نزاع قلدر و زورمندي باشد . كه ، با يك زن مظلومه طرفيّت كرده و مال آن را چپاول نموده است )

در اين هنگام حضرت زهراء (علیها السلام) ناچار شد كه ، برنامه شهود در را تغيير بدهد و گواه بيشتري در محكمه حاضر كند .

در اين بار، فاطمة زهراء (علیها السلام) علي (علیه السلام) و امّ ايمن و اَسماء بنت عُمَيْس و امام حسن و امام حسين (علیهما السلام) را به عنوان گواه نزد ابي بكر آورد، در اينجا خليفه و دستيار وي در برابر يك حقيقت محكم قرار گرفته بودند. با خود انديشيدند چگونه از اين درگيري خلاص شوند و از حق فرار كند ؟ تنها راهي كه به نظرشان رسيد . سَفْسَطه و مغالطه در شهود بود، (سفسطه به فتح هر دو سين يا بكسر هر دوسين به معناي استدلال و قياس باطل براي دگرگون نشان دادن حقائق انكار حسيّات و بديّهات سفسطات جمع) گفتند : امّا علي كه ، همسر زهرا و امام حسن و امام حسين علیهما السلام فرزندانش هستند و شهادت آن ها

ص: 192

پذيرفته نيست . زيرا به نفع خود گواهي مي دهند . و امّا اسماء بنت عميس چون مدّتي همسر جعفربن ابي طالب بوده است روي حسّاسيّت عاطفي، خود نسبت به بني هاشم گواهي مي دهد .

و امّ ايمن يك زني است كه ، اصالةً غير عرب است و نمي تواند با فصاحت سخن بگويد ، ابن حجر عسقلاني در كتاب صواعق المحرقه مي گويد : در پذيرش گواهي شوهر به نفع زن بين علماء اختلاف است و مي گويند : گواهي فرع ( زن براي شوهر و شوهر براي زن و فرزندان براي پدر و مادر ) و صغير پذيرفته نيست ، زيرا آن ها به نفع خود شهادت مي دهند . (1)و البتّه : اين علماء اين چنين هيچ دليل و مدركي براي گفتار خود ، جزء سيرة شيخين ندارند ، [( بنابر اعتقاد علماء سنّي ) شيخين ، در رديف خدا و رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) ( العياذبالله ) از جمله مشرّعين و آورندگان دين هستند و پيروي آن ها واجب است ] . برفرض اين كه ، اين گفتاردر مورد همسر و فرزند صحيح باشد ( كه گواهي آنان پذيرفته نيست ) آن همسر و فرزندي ، گواهيشان پذيرفته نمي شود كه مورد تهمت در اين مطلب قرار گيرند كه ، به نفع شخصي شهادت داده اند . ولي اميرالمؤمنين (علیه السلام) و حسنين (علیهما السلام) با اين كه ، آية تطهير در مورد آن ها نازل شده و در مباهله به انصاري نجران شركت كردند و تعداد بسياري سوره و آيات قرآني درباره آن ها نازل شده است و پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به بهشتي بودن آن ها گواهي داده است . با اين همه فضايل بي اندازه، آنان مورد اين اتّهام ( كه ، به نفع شخصي گواهي به دروغ بدهند ) قرار نمي گيرند و با وجود اين همه آيات و اخبار، اگر كسي آن ها را متّهم كند ( كه ايشان به پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) دروغ بستند و تصميم اجحاف در حقّ مسلمانان و فقرا دارند ) يقيناً مسلمان نيست . زيرا خدا و پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را دروغ گو دانسته است، العياذ بالله العظيم

آيا ممكن است در ايمان و پرهيزكاري و صدق گفتار شخصي همچون امام علي (علیه السلام) ترديد شود ؟ كه ، مي گويد : سوگند به خدا اگر آسمان هاي هفتگانه با آن چه به زير دارد به من داده شود كه ، در مورد گرفتن پوست جوي از دندان مورچه اي، معصيت خدا را انجام دهم به جا نخواهم آورد، دنياي شما از برگ سبزي كه ، در دهان ملخي است و آن را مي جود در نظر من پست تر است : علي (علیه السلام)

ص: 193

با اين نعمت هاي و لذّت هاي از بين رفتي ، چكار دارند (1) آري علي (علیه السلام) را به راستي و درستي مي شناختند و هيچگاه گفتار برخلاف كردارش نبوده است امّا حسنين (علیهما السلام) اينكه گفته مي شود آن ها كودك بودند و گواهيشان مورد اطمينان نبوده است كاملاً درست نيست ، زيرا از نظر راستگوئي و پذيرش شهادت آن ها كودكي و كم سنّي اثر ندارد، در صورتي كه پيغمبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بيعت آن دو را پذيرفت در حالي كه بيعت عقدي از عقود است و شرط آن بلوغ مي باشد آيا پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) اين شرط نمي دانست ؟ با اين كه به اين شرط توجه نداشت ؟ و علّت اين كه بيعت آن ها را پذيرفت چون مورد ايشان داراي حكم ويژه اي بود و بيعت به مراتب از شهادت مهم تر است .

در صورتي كه ، بيعت آن ها پذيرفته شده باشد به طريق اولي، شهادت آنان پذيرفته است مخصوصاً اين كه ، ايشان در هنگام شهادت از نظر سنّي بزرگتر بودند تا هنگام بيعت (2)

و اما اسماء بنت عميس : ( كه يكي از گواهان بود ) زماني است كه پيغمبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در مورد او شهادت داده كه ، وي اهل بهشت است، اين بانوي پاكدامن به عنوان اين كه ، دوستدار بني هاشم است متّهم شد و شهادت وي را ردّ نمودند آيا دوستدار كسي بودن موجب مي شود كه، شهادت اونسبت به دوستش پذيرفته نباشد و آيا حتماً بايد دشمنان شخصي به نفع وي گواهي بدهند تا حقّش ثابت گردد ؟

اما امّ ايمن : وي دومين زني است كه ، پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نيز شهادت داده كه ، از زنان بهشتي است . گواهي وي را به عنوان اين كه ، وي زني غير عرب است و فصيح سخن نمي گويد ، ردّ كردند . آيا شرط پذيرفته شدن شهادت در اسلام اين است كه ، حتماً شاهد از عرب باشد ؟ و حتماً فصيح سخن بگويد ؟ آيا غير از عرب راستگو نخواهد بود ؟

ص: 194

و ساير مسلمانان كه ، عرب نيستند شهادت آن ها در اسلام پذيرفته نيست ؟ در اين مورد، شريف مكّه اشعار زيبائي سروده است .(1)

فاطمه (علیها السلام) فرمود : فدك اعطائي پدرم مصطفي است ولي آن دونفر عطا نكردند، گواهاني اقامه كرد پس گفتند : شوهر وي گواه اوست و فرزندانش را نپذيرفتند، گواهي دو پسر پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را كه پيشواي مردم بودند . زيرا آن دو با زهرا (علیها السلام) دشمني ورزيدند راستگو نبوده است علي (علیه السلام) و نه فاطمه (علیها السلام) در نزد آن ها و نه هم فرزندانشان

البتّه افراد نيك، از مسلمانان پرهيز مي كردند به خاطر خدا از قُبْح زورگوئي و حسادت ، گواهان نااميد به قهقهرا برگشتند و از اين كه آن مردم شهادت آن ها را نپذيرفتند عواطفشان را آن چنان جريحه دار ساختند كه ، ديگران از افرادي كه ، واقع مطلب را مي دانستند ( مانند ابي سعيد خدري – و ابن عبّاس كه روايت كرده اند : رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فدك را به زهرا (علیها السلام) مرحمت فرمود ) جرأت نكردند شهادت بدهند ، زيرا مي دانستند اين افراد برحسب عداوت شديد با اهل البيت (علیهم السلام) گواهي آن ها را رد خواهند كرد همچنانكه شهادت علي (علیه السلام) و حسنين (علیهما السلام) و اسماء و امّ ايمن رضوانالله تعالي عليهما را ردّ نمودند . اما حضرت زهرا (علیها السلام) از انقلاب خود فرو نشست به اميد اين كه ، روزي اين مجاهدت اثر مي بخشد و هدفش اين بود كه ، حجّت را بر غاصبين حقّ خود، تمام كند . در مرتبه سوّم باد لايل و براهيمن ديگري مراجعه كرد، در اين هنگام كه ، ابوبكر با اصرار شديد حضرت زهرا (علیها السلام) روبه رو شده بود تصميم گرفت كه ، آب پاكي به دست حضرت زهرا (علیها السلام) بريزد و براي هميشه اميد او را از اين كه فدك به او برگردد قطع كند كه ديگر مطالبه آن قيام نه فرمايد .

اين دفعه گفت : اصلاً فدك مال پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نبوده و در اصل جزء اموال مسلمين بود و چون پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) ولايت مدار و حاكم مسلمانان بوده آن را به دست گرفته بود و هم اكنون كه ، من حاكم مسلمين هستم، بايد به دست من باشد . (2) بنابراين ، براي ابي بكر فدك در اصل ملك پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نبوده است كه:

ص: 195

به هركس بخواهد عطا كند، بلكه آن از اوّل جزء ثروت هاي عمومي مسلمين به حساب مي آمده و معناي اين حرف اين است كه : اگر حضرت زهرا (علیها السلام) هفتاد شاهد ديگر هم اقامه كند كه، پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فدك را به آن عطاء كرده ، باز هم ابوبكر فدك را به فاطمه (علیها السلام) ردّ نمي كند . زيرا عقيده او اين است كه ، در اصل فدك ملك پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نبوده كه ، به زهرا (علیها السلام) بدهند و اين بزرگ ترين طغيان از ابي بكر در برابر حكم خدا بود زيرا خداوند مي فرمايد : « وَ ما اَفاءَ اللهُ عَلي رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَما اَوجَفَتْمُ عليه مِنْ خَيْلٍ وَلارِكابٍ وَ لكِنَّ اللهُ يُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلي مَنْ يَشاءُ وَ اللهُ عَلي كُلَّ شَيي ءٍ قديرٌ » آنچه خداوند براي پيغمبر از كفّار غنيمت قرار داده است پس شما مسلمانان بر آن با لشكركشي سواره مسلّط نشديد و خداوند مسلّط مي كند پيامبران خود را بر هركس بخواهد و خداوند بر همه چيز توانا است، و ابيبكر امتناع داشته، اگر حرف ابي بكر صحيح بود چرا در همان وحله اوّل كه، حضرت زهرا (علیها السلام) مطالب فدك بوي مراجعه كرد، با همين مطلب او را ردّ ننمود ؟ و چرا از حضرت فاطمة زهراء (علیها السلام) ، بيّنه و شاهد مطالبه كرد ؟ و شهود را متّهم ساخت ؟ هنگامي كه ، مطلب بدين جا كشيد، حضرت زهرا (علیها السلام) ميدان نبرد را ترك گفت و نزد همسر مهربانش علي (علیه السلام) برگشت و با اين سخنان جانگداز از شكوه خود را به عرض پسر عموي قهرمان رسانيد، اينك پسر ابي قحافه اعطائي پدرم و نصيب فرزندانم را به زور چپاول نموده است . من در مقام مخاصمه با وي كوشش كردم و در سخنم بر او پيروز شدم (1)

فدكيه جواب داده و توضيح داده كه ، از قرآن نمونه مي آورد كه انبياء از يكديگر ارث بردند مانند سليمان و داود و ذكريا و قانون ارث بردن دختر و پسر، و دروغ ابي بكر را ثابت نموده در حضور مهاجرين و انصار و عمرو ابي بكر، اين خود بهترين جواب است ديگر نيازي به توضيح نيست كه انشاء الله در بحث شرح خطبه خواهد آمد

اما براي كذب و جعل اين حديث، ناچاريم ايرادها و اشكالاتي كه ، اين حديث دارد از قول علماي شيعه و سنّي، مطرح كنيم و تا جزاي كسي كه ، دروغ عمدي بر پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) مي بندد براي مردم خصوص كساني كه ، رعيّت و مريد او بودند و هستند، آشكار شود كه كذب و دروغ بستن بر ساحت مقدّس رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) كار ساده اي نخواهد بود و آن روايتي كه ، فرمودند كسي كه بر من دروغ عمدي ببندد جايگاه او در جهنم است و آيا خليفه اي كه به اصطلاح خودشان بعد از پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) با شوري و بيعت مردمي روي كار آمده، نه نص و انتصاب كه ، سخن ما مي باشد كه مي گوئيم انتخاب پيامبر و يا امام (علیه السلام) با نص است و خداوند از اوّل، قبل از خلقت موجود است ، در عالم ذرّ برگزيده و در لوح فاطمه (علیها السلام) فرموده وظيفه هر كدام را ، حتّي در كتب سنّي ها اين مطلب قطعاً وجود دارد، مِن جمله فرائدالسمطين كه ، اين روايت و حديث لوح فاطمه (علیها السلام) را آورده است و البتّه خليفه اي كه مردم انتخاب مي كنند، اين عوارض را در برخواهد داشت، اما راوي اين روايت كيست ؟

ابن حجر عسقلاني در كتاب الصواعق المحرقه فصل 5 ص 20 گفته است : بعد از رحلت [شهادت] پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در ميراث آن حضرت اختلاف شد و هيچكس نمي دانست كه ، بايد در مورد ارث رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) چه كرد ؟ در اين بين، ابوبكر به تنهايي اظهار داشت كه ، من از پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) شنيدم مي فرمود : ماجمعيت پيامبران ارث نمي گذاريم و هرچه از ما بماند صدقه است .در تاريخ الخلفاء سيوطي فصل خلافت ابن بكر صفحه 28 از ابوالقاسم البغوي و ابوبكر شافعي و ابن عساكر نقل شده كه، عايشه گفت : پس از پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مردم در ميراث آن حضرت اختلاف كردند و هيچ كس در اين خصوص علمي نداشت و نمي دانست چه بايد كرد ؟ ابوبكر به تنهايي گفت : من از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شنيدم مي فرمود : ما جمعيت پيامبران ارث نمي گذاريم ، و هم چنين در منتخب كنزالعمال درباب خلافت ابي بكر نقل شده است . از اين دو نقل ثابت شد كه ، عمر اين حديث را نمي دانست و از پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم)

ص: 197

نشنيده است و او حديث را از ابي بكر نقل مي كرده همچنانكه در منتخب كنزالعمال در باب مذكور نيز نقل شده كه ، عمر به علي (علیه السلام) و عباس گفت : ابوبكر به من خبر داد و سوگند ياد كرد كه ، ابوبكر راستگو بود كه ، او از پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) شنيده كه ، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مي فرمود :

اِنَّ النَّبيِّ لا يُوَرِّثُ وَ اِنَمّا ميراثُهُ في فُقَرآءِ المُسْلِمينَ : پيغمبر ارث نمي گذارد و ميراث او متعلّق به فقراء مسلمين است . (1)

ابن تَيْمِيَه در كتاب منهاج السُنَّة ج 2 ص 79 گفته است به اتّفاق علماء به مجرّد اين كه:شخصي گفت پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) چنين گفته گفتار، او حجّت نيست . زيرا اگر اين گفتار حجّت باشد، لازم مي آيد همه احاديث و اخبار حجيّت داشته باشد اگر بگوئيد مقصود از اين كلام ابن تَيْمِيَه عدم حجيّت خبر واحد ظنّي در برابر اصول مذهب است .

مي گوئيم : مذهب منعقد شده بر اين كه، واجب است احكام قرآن عموماً مورد اجراء قرار بگيرد و همه احكام قرآن جزء اصول هر مذهبي از مذهب منتسب به اسلام محسوب مي شود و مسئله ارث به طور كلّي در قرآن نسبت به همه يكسان است و پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) يك حكم ويژه اي داشت بايد آن حكم بين امّت اسلام معلوم و مقطوع باشد و يا به وسيله آيه و يا احاديث متواتر آن حكم ثابت شود نه اين كه ، تنها با يك روايتي كه ، احدي غير از ابي بكر آن را از پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نشنيده رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) را از حكم كلّي منطوق قرآن خارج كنم .

مسلّم ، اگر كسي ( مثلاً ابوهريره ) در برابر ابي بكر ادّعا مي كرد و مي گفت من از پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) شنيدم كه فرموده خانه ابي بكر بابي هريره متعلّق است يا فرموده خانه ابوبكر متعلّق به همه مسلمانان است و خود او حقّ تصرّف در منزلش ندارد . هيچگاه اين ادّعا از نظر ابي بكر مسموع ( شنيده ) نبود و صرفاً

ص: 198

به عنوان اين كه ، يك نفر چنين مطلبي را ادّعا مي كرد كه ، از پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از خانه و زندگي خود دست برنمي داشت ، پس چگونه ممكن است حضرت فاطمة زهرا(علیها السلام) از حقّ مسلّم خود كه ، قرآن براي او ثابت كرده، صرفاً به عنوان يك روايتي كه ، غير از ابي بكر نقل نكرده محروم گردد ؟

اگر گفته شود : چون ناقل اين حديث ابوبكر است و با در نظر گرفتن جهات شخصيّتي ابن بكر حديثي را كه ، وي نقل كرده جاري مجراي حديث قطعي است .

ما مي گوئيم با در نظر گرفتن تمام شئون ابن بكر اين حديث را در مقام منازعه و خصومت با فاطمه (علیها السلام) اظهار كرده و خود وي در برابر حضرت زهرا (علیها السلام) مدّعي بوده است و با اين حديث، مي خواسته منازعه را به نفع خود فيصله بدهد، لذا نمي توانيم اين حديث را جاري مجراي حديث قطعي بدانيم پس اگر گفته شود : كه ، ابوبكر در اين حديث قابل اتّهام تكذيب نيست .

زيرا در اين مخاصمه خود نفع شخصي نداشته و ادّعا مي كرده كه ، متروكه پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) صدقه است و نمي گفته به من تعلّق دارد .

ما مي گوئيم : فاطمة زهرا (علیها السلام) در ادّعاي خود تكذيب نمي شوند زيرا قبلاً فدك در دست آن ها بوده سابقاً درباره عصمت آن حضرت سخن و روايت ( سخنان حضرت علي (علیه السلام) در خطاب به ابي بكر ) گذشت و آنان متصرّف فدك بوده اند و هيچ گاه متصرّف در مقام ادّعاي مالكيّت متهّم به كذب نيست همچنانكه خود اميرالمؤمنين (علیه السلام) مي فرمايند:

بَلي كانَتْ في اَيْدينا فَدَكَ مِنْ كُلِّ ما اَظَلَّتْهُ السَّمآء، بلي فدك در دست ما بود از هر چه آسمان بر او سايه انداخته است .

پس وقتي كه ، حضرت فاطمة زهرا (علیها السلام) از طريق نحله ( بخشش ) با ادلّه كافي و وافي سخن گفتندو ابوبكر قانع نشد ناچار از طريق ادعاي ارث سخن گفتند : فرمودند اگر شما قبول نداريد كه ، پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) « فدك » را در زمان حيات به من بخشيده لااقل بايد قبول كنيد « فدك » بعد از شهادت آن حضرت

ص: 199

به عنوان ارث به تنها به فرزندش مي رسد. ابي بكر وقتي با اين احتجاج جديد حضرت ، روبه رو شد و ديد با هيچ دليل نمي تواند حضرت را از حقّ خود محروم كند به يك روايت جعلي تمسك جست و گفت :

اِنّي سَمِعْتُ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) يَقُولُ : اِنّا ( نَحْنُ ) مَعاشِرَ الأَنْبياءِ لا نُوَرِّثُ ما تَرَكْناهُ صَدَقَةً (1)

من از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شنيدم كه فرمودند : ما گروه انبياء ارث نمي گذاريم آن چه از ما باقي مي ماند صدقه است س 7 ذيل ، اين حديث مباحث و سؤالات مختلفي پيش مي آيد

8- اين حكم در هيچ يك از انبياء گذشته سابقه نداشته است .

9- جهل ابابكر و عمر به احكام اسلامي در صحّت حديث و تمسك به آن، انسان را به شك مي اندازد .

10- اضطراب روايات ابي بكر در نقل اين حديث آن را از حجيّت مي اندازد .

11- نقل و تمسّك ابابكر به اين حديث، با روش او در منع نقل حديث از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) تناقض دارد.

12- استفاده هاي شخصي و عمل كرد زنان پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ابابكر و عمر از حجره هاي تناقض دارد .

13- نقض حديث توسط ابابكر عمر، عثمان، عايشه و حفصه .

14- عمل كِرد خلفاء بني اميّه و بني عبّاس، با اين حديث تناقض دارد .اما اين خبر با قرآن تعارض دارد .

در بحث دلالت اين روايت، بايد گفت : بزرگترين و مهمترين اشكال روايت اين است كه ، با آيات ارث در قرآن كريم تعارض دارد و حضرت زهراي مرضيه (علیها السلام) در احتجاجات (1)

خود با ابوبكر و در خطبة فدكيّه با استدلال به آيات ارث ، ابوبكر را بر اشتباه خود آگاه ساخته و او را محكوم نمودند آنجا كه مي فرمايد : يَابْنَ اَبي قُحافَة ! اَفيِ كِتابِ الله اَنْ تَرِثَ اَباكَ وَلا اَرِثَ اَبي ؟ لَقَدْ جِئْتَ شَيْئاً فَرِّيا ! (2)

اي فرزند ابوقحافه آيا در كتاب خدا است كه ، تو از پدرت ارث ببري و من از پدرم ارث نبرم ؟ چه دروغ عجيبي ساخته اي

يعني اين حديثي كه ، تو از پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل مي كني كلام رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نيست چون با قرآن مطابقت ندارد و بعد از اين استدلال كلّي به بعضي از آيات ارث بالخصوص اشاره كرده و فرمودند :

ص: 201

اَفَعَلَي عَمْدٍ تَرَكْتُم . . . عَذابٌ مُقيمٌ

آيا از روي عمد كتاب خدا را ترك گفتيد و در پشت سر انداختيد . . . ان شاء الله در شرح خطبه (فدك) خواهد آمد .

كه ، قابل انتقال است . اما اين انتقال حقيقي نيست براي اين كه ، استاد علم خود را به شاگرد انتقال نمي دهد و گرنه بايد ديگر خودش علم نداشته باشد . ليكن اين انتقال مجازي هم در علم فكري و حصولي منصور است كه با درس خواندن به دست مي آيد ولي علمي كه انبياء اختصاص به آن داده شده اند از مقوله درس خواندن نيست بلكه كرامتي است از خدا به ايشان كه دست فكر و ممارست بدان نمي رسد بلكه ممكن است با همان عنايت و مجاز بگوييم . فلان مرد عادي ، علم را از پيغمبري ارث برده يعني آن پيغمبر وي را تعليم داده ولي نمي شود گفت : فلان پيغمبر علم خود را از پيغمبر ديگر يا از غير پيغمبر ارث برده است . (1) و اما آيه بعد تصريح بر ارث بردن يحيي از زكريا دارد :

« وَ اِنّي خِفْتُ المَوالي مِنْ وَرَائي وَ كانَتِ امْرَأَتي عاقِراً فَهَبْ لي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيّاً يَرِثُني وَ يَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقوبَ وَ اجْعَلْهُ رَبِّ لي رَبِّ رَضيّاً » (2)

من خويشاوندان و اقاربي كه از من ارث مي برند مي ترسم و زن من نازاست پس از جانب خود ولي ( فرزندي ) به من عطا كن كه او از من و از خاندان يعقوب ( خاندان همسرم ) ارث ببرد و پروردگارا او را مورد پسند خود قرار بده

« اللهُ يَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسالَتَه » (1) و اگر آن خويشان شايسته مقام نبوت نباشد باز جاي ترس براي زكريا (علیه السلام) باقي نمي ماند ، چون خداوند فرموده من رسالت را به ظالمين واگذار نمي كنم : « لايَنالُ عَهْدِي الظّالِمينَ »

- آيه 124 سوره بقره و در نتيجه ترس از انتقال نبوت صحيح نيست و با اين قرينه قطعي ثابت مي شود ترس زكريا (علیه السلام) از امور مالي بوده چون مي ترسيد كه ارث و تَرَكة آن حضرت را خويشان فاسدش در معصيت استفاده كنند .

لذا از خداوند متعال درخواست فرزندي شايسته براي ارث بردن از مالش نمود چنانچه از دعاي او ( بارالها او را مايه خشنودي خود قرار بده ) همين معني استفاده مي شود براي اين كه ، درخواست اين قيد با ارث بردن نبوت مناسبت ندارد . زيرا مانند آن است كه ، شخصي بگويد : خداوندا پيامبري براي ما مبعوث گردان كه مورد رضايت تو باشد .

و اين نكته نيز قرينه ديگري است كه ، منظور از « يَرِثُني » در آية شريفه ارث مال است . همان طور كه حضرت زهرا (علیها السلام) از اين آيه چنين استفاده اي نموده اند (2)

و ضمناً اكثر علماي اهل تسنن نيز بر اين مطلب اقرار دارند كه ، اَنبياء ارث مالي مي گذارند از جمله در كُتب تفسير الكبير ، تفسير القرطبي جامع البيان ، معاني البيان ، فتح القدير زاد المسير فتح الباري ، الدرا المنثور و كشاف علماي اهل تسنن در ذيل آيات ارث بر اين مسئله اذعان كرده اند كه اَنبياء برايفرزندان خود مال به ارث گذارده اند (3)

و مسئله ديگر كه بايد متذكر شد اين كه اگر ارث در آيات ارث مالي نباشد و منظور ارث نبوّت است . پس بايد فرزندان تمام انبياء (علیهم السلام) پيامبر باشند در حالي كه يقيناً اين چنين نيست .

قرآن مي گويد : همه مكلفين ارث مي گذارند ولي اين روايت انبياء را جدا نموده و مي گويد : انبياء ارث نمي گذارند . در جواب بايد گفت : اين روايت بر ( فرض صحّت ) مخصص آيات نيست ، بلكه معارض با آيات ارث مي باشد ، يعني : روايت به صورت كلي مي گويد : أنبياء ارث نمي گذارند ولي قرآن مي گويد : سليمان از داود ارث بُرد و يحيي از زكريا ارث مي برد .

يعني دو نفر از اَنبياء كه ارث گذارده اند را به تصريح نام برده است .

مرحوم علامه اميني رحمة الله تعالي عليه ، در جواب اين عده مي فرمايد :

تخصيص قرآن تنها با دليلِ قطعي جايز است نه با خبر واحدي كه نمي توان عموم آن را به خاطر مخالفت آن با سيره انبياء گذشته پذيرفت، و نه با خبر واحدي كه صديقه اين امّت (علیها السلام) و صدّيق آن (علیه السلام) كه وارث علم پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است و خداوند سبحان در قرآن او را جان پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) شمرده است آن را نپذيرفت . نه با خبر واحدي كه همه اين محنتها و كينه ها را بر امت تحمل كرد و باب دشمني را كاملاً گشود و آتشي بغض و دشمني را در قرن هاي بعدي در ميان آن ها شعله ور ساخت و اجتماع مسلمين را از روز نخست از هم گسست وسلامتي و ملايمت و وحد كلمه آن ها را نابود ساخت (1) حال اگر گفته شود شما برعكس سخن بالا عمل كنيد يعني عموميت خبر را با آيات قرآن تخصيص بزنيد ( توضيح اين كه : خبر « لانورث » به صورت كلّي مي گويد كه : همه انبياء ارث نميگذارند و قرآن مي فرمايد : به استثناء دو نفر از آن ها حضرت داود و يحيي (علیهما السلام) ارث گذارده اند در اين صورت ديگر بين خبر و آيات تعارضي پيش نيامده بلكه آيه مخصص خبر گرديده است ) در جواب بايد گفت : استثناء كردن اين دو پيامبر خدا (علیهما السلام)

از حكم انبياء مخالف اجماع امّت است چون تمامي علماي شيعه و اكثر علماي تسنن بر اين مطلب اجماع دارند كه، انبياء ارث مي گذارند و اجماع عدة خاصي از علماي اهل تسنن بر اين است كه ، انبياء ارث نمي گذارند و استثناء نمودن اين دو پيامبر (علیهما السلام) (هيچ كدام از انبياء ارث نمي گذارند مگر حضرت داود و يحيي (علیهما السلام)) قول جديدي است كه ، مخالف هر دو

ص: 205

اجماع مي باشد ، و هيچ كس قائل به آن نشده است (1)

ج يقيناً اين سكوت مردم دليل بر رضايت آن ها نبوده است براي روشن شدن مطلب به چند چيز بايد توجه كرد .

و اعدل باشند كه ، در اين صورت آن خبر واحد : شاذّ مردود به حساب مي آيد كه هيچ يك از علماء عمل به آن را صحيح نمي دانند (1)

روايت « انا معاشر الأنبياء لانورث » از همين قسم است يعني تمام علماء شيعه آن را خبري مي دانند كه فقط و فقط ابوبكر آن را از رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل كرده و چون معتقد به فسق راوي مي باشند و آن را مخالف قرآن و احاديث مشهور مي دانند عمل به آن را مردود دانسته و از آن اعراض كرده اند . و البتّه خود علماي اهل سنّت ، نيز اين روايت را خبر واحد مي دانند . (2)

ولي آن را پذيرفته اند و حتّي با آن قرآن را تخصيص زده اند كه ، بحث هاي آن را در ادامه سوال سوم گذشت .

وعايشه نيز به اين موضوع اقرار دارد كه ، پدرش تنها ناقل اين روايت است .

ابن حجر در « صواعق المحرقه » و متقي هندي در كتاب « كنزل العمال » در بخش فضائل ابابكر از ابوالقاسم نجوي و ابن عساكر از عايشه روايت كرده اند كه عايشه گفت :

اِنَّ النّاسَ اِخْتَلَفُوا في ميراثِ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فَما وَجدُوا عِنْدَ اَحَدٍ مِنْ ذلك عِلْماً فقا اَبوُبِكُر: سَمِعْتُ رَسُولِ الله يَقُولُ اِنّا مَعاشِرَ الأنبيآء لا نُوَرِّثُ ما تَرَكْناهُ صَدَقَةً (3)روايت شده است ( رُويَ ) كه ابابكر در روزي كه با حضرت احتجاج كرد : گفت : شمارا به خدا قسم مي دهم هر كس در اين موضوع مطلبي شنيد است بازگو كند پس مالك بن اوس بن الحدثان روايت كرد كه : اين مطلب را از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شنيده است .

حال بايد گفت : با نگاه اوّل روايت مشخص مي شود كه ، راوي خبر مشخص نيست كه ، چه كسي مي باشد و در اصطلاح راوي خبر مجهول است و اين نوع روايت در نهايت ضعف مي باشد و از همين جهت خود علماي اهل تسنن نيز با تعبير ( قيل ) « گفته شده است است » از آن ياد مي كنند و در نتيجه اين روايت را خبر واحدي مي دانند كه ، راوي آن فقط ابابكر مي باشد، و نكته ديگر اين كه

ص: 209

چگونه ممكن است مالك بن اوس حديثي را از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل كرده باشد در حالي كه ، هيچ كس او را جزء صحابه به شمار نياورده و هيچ روايتي از پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل نكرده و در هيچ جنگ يا صلحي در كنار پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اصحاب رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نام او ذكر نشده است . (1) و اميرالمؤمنين (علیه السلام) از او به عنوان يك اعرابي كه ، بر پشت پايش بول مي كند تعبير كرده اند ، باز اگر گفته شود عمر ، عثمان ، عبدالرحمان ، زيبر و سعد بن ابي وقاص نيز تصديق نموده اند كه اين خبر از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است پس در نتيجه اين خبر واحد نيست و از چند طريق ثابت مي شود . در جواب اين عمده بايد اوّل روايتي را كه علماء اهل تسنن از آن چنين استفاده اي را برده اند اول مطرح شود بعد پاسخ به اين شبهه داد و آن منازعه حضرت امام علي (علیه السلام) و عباس بن عبدالمطلب در زمان عمر است . كه البتّه سابقاً هم ذكر شد .روايتي درباره منازعه حضرت امام علي (علیه السلام) و عباس عمومي پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در زمان عمر ، در صحاج اهل تسنّن و ديگر كتب معتبر آن ها (2)

ذكر شده است كه علماء از جهات مختلف ، روي اين روايت بحث نموده اند :

مالك بن اوس مي گويد : حضرت علي (علیه السلام) و عباس براي ادعاي ارث از پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) پيش عمر آمدند و اين در حالي بود كه عثمان و عبدالرحمن بن عوف و زبير و سعد در جلسه حاضر بودند (3)

فَدَخَلا فقالَ عَبّاسُ . . .

زماني كه حضرت علي و عباس وارد شدند عباس به عمر گفت : ببين من و اين شخص دروغ گو گنهكار « و كذا و كذا » قضاوت كن ( پناه به خدا مي بريم از اين تهمت هاي ناروا ) پس حاضرین گفتند : اي عمر ببين آن ها قضاوت كن و آن ها را از اين مشاجره راحت نما ، عمر گفت : صبر كنيد و مهلت دهيد آن گاه عمر رو به عثمان ، عبدالرحمن بن عوف ، زبير و سعد كرد و گفت : شما را به آن خدايي كه ، باذن او زمين و آسمان برپا داشته شده است . قسم مي دهم كه آيا شما مي دانيد كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود : ما انبياء ارث نمي گذاريم آنچه از ما باقي مي ماند صدقه است ؟ اين چند نفر

ص: 210

« عثمان ، عبدالرحمن بن عوف ، زبير ، سعد » گفتند : بله ، سپس عمر رو به علي و عباس كرد و گفت : شما را به آن خدايي كه به اذن او آسمان و زمين برپا داشته شده است آيا مي دانيد كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود : ما انبياء ارث نمي گذاريم آنچه از ما باقي مي ماند صدقه است ؟اين دو نفر گفتند : بله . تا اين كه عمر گفت : چون رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از دنيا رفت ابي بكر گفت : من جانشين رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) هستم پس شما ( علي و عباس ) آمديد و ميراث خود را طلب نموديد عباس ارث خود را از پسر برادر خودم و علي ارث همسر خود از پدرش پس ابوبكر در جواب شما گفت : پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ما انبياء ارث نمي گذاريم آنچه ما باقي مي گذاريم صدقه است ولي شما ابوبكر را دروغ گو، گنهكار ، فريبكار و خائن مي دانستيد و خدا مي داند كه او راستگو ، نيكوكار ، هدايت گر و تابع حق بود .

سپس ابوبكر وفات و من جانشين رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) هستم و الان شما من را دروغ گو ، گنهكار ، فريبكار و خائن مي دانيد و خداوند مي داند كه من راستگو و نيكوكار ، هدايت گر و تابع حق هستم . (1)

اما اشكالات به اين روايت ، پنج اشكال وارد است :

1- راوي خبر مالك بن اوس بن الحَدثان مي باشد و او همان كسي است كه ، شهادت داد كه ابوبكر حديث « لانورث » را از پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) شنيده است و علماء علم حديث او را جزء صحابه رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) نمي شناسد . و حضرت علي (علیه السلام) او را اين چنين وصف مي كند . عربي كه ، پشت پايش بول مي كند (2)

2- در اين روايت ذكر شده كه حضرت امام علي (علیه السلام) و عباس در نزد عمر به يك ديگر فحش دادند و اين واضح ترين دليل بر كذب خبر است . چون حضرت امام علي (علیه السلام) كه ، حتي به دشمنان هم فحش نمي دهد و پيروانش را از فحش دادن منع مي كند ، چگونه ممكن است به عباس بن عبدالمطلب عموي پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و بزرگترين صحابه آن حضرت ناسزا بگويد و چگونه ممكن است عباس نسبت كذب و خيانت به حضرت امام علي (علیه السلام) و حال آن كه مي داند كه آيه تطهير در شأن آن حضرت نازل شده است .

ص: 211

پس معلوم مي شود كه اين خبر ، قول منافقين است كه مي خواهند ، به امام (علیه السلام) ناسزا بگويند و كار خلاف ابوبكر و عمر را اصلاح كنند . (1)

3- در اين روايت به اقرار حضرت امام علي (علیه السلام) و عباس به خبر ابابكر اشاره شده است آن جا كه ، عمر آن ها را قسم مي دهم كه آيا شما مي دانيد كه پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود : ما انبياء ارث نمي گذاريم آنچه از ما باقي مي ماند صدقه است ؟ و در جواب آن ها مي گويند : بله

در اين جا بايد گفت : اگر اين دو نفر اين روايت را قبول داشتند . پس چرا اين ها براي ادعاي ارث نزد عمر آمده اند با قطع نظر از مقام عصمت و علم مولاي متقيان ما اميرالمؤمنين (علیه السلام) مقام زهد و تقوي آن بزرگوار بر هيچ منصفي پوشيده نيست . بنابراين چگونه است كه آن حضرت با اين همه كمالات و با اين كه مي داند پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ارث نمي گذارده باز براي گرفتن ارث همسر خود ادعائي داشته باشد .

و ابن حجر عسقلاني ( سنّي ) متذكر اين تناقض عجيب در اين روايت شده است و مي گويد : وَ في ذلِكَ اِشكالٌ شَديدٌ . . . در مضمون اين روايت اشكال شديدي مي باشد زيرا اهل داستان اين است كه: عباس و علي مي دانستند كه پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود : « لا نوَّرِثُ » پس اگر اين حديث را از پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) شنيده بودند چرا آن را از ابابكر مطالبه مي كردند ؟ و اگر از ابوبكر شنيده بودند به طوري كه بر ايشان اطمينان حاصل شده كه اين روايت از پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است ، چگونه و چرا آن را از عمر مطالبه مي كردند ؟ پس معلوم مي شود كه حضرت امام علي (علیه السلام) و عباس با ادعاي ارث مي خواسته اند ابابكر و عمر را دروغ گو و خائن معرفي كنند و از قضا خود عمر هم متوجّه اين مطلب شده آن جا كه به حضرت امام علي(علیه السلام) و عباس مي گويد : فَرَأَيْتُماهُ كَاذِبَاً غادِراً خائِناً . . . فَرَأتُماني كاذِبَاً آثِماً غادِراً خانئاً . . . پس شما ابابكر را دروغ گو ، گنهكار ، فريبكار و خائن مي دانيد . شما مرا نيز دروغ گو ، گنهكار و خائن مي دانيد .

4- به نظر فقهاي شيعه عمو، با بودن دختر ، ارث نمي برد چون عمو در طبقه سوّم ارث و دختر در طبقه اوّل مي باشد هر چند در احكام ( سنّي ها ) اين حكم تغيير كرده و آن ها عمو را با وجود دختر وارث مي دانند .

ص: 212

5- اگر اين خبر صحيح باشد در آن طعن بر خلاف ابي بكر و عمر است چون عمر به حضرت علي (علیه السلام) و عباس گفت : شما ابابكر را دروغ گو ، گنهكار ، فريبكار ، و خائن مي نمايند و من را نيز دروغ گو ، گنهكار ، فريبكار و خائن مي دانيد و اين افزار خود عمر بر اين است كه حضرت علي (علیه السلام) و عباس كه بزرگان بني هاشم هستند ، راضي به خلافت ابي بكر و عمر و حكم آن ها دربارة « فدك » نيستند و حجّتي قوي تر از اين روايت كه صحيح نجاري و صحيح مسلم و صحيح بن حنبل و نجاري در نقل حديث تحريف كرده اند و به جاي دو كاذِبًا اَثما غادراً كلمه « كذا و كذا » گذاشته اند .

6- اگر اين خبر را با تمام اشكالاتي كه بر آن وارد است علي فرض قبول كنيم، بايد بگوييم كه نزاع بين حضرت امام علي (علیه السلام) و عباس يك نزاع ساختگي بوده است ، تا اين كه عمر و پيروانش را بر خطاي او در غصب « فدك » و ميراث پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آگاه سازند (1)

كما اينكه اين دو نفر در زمان خلافت ابوبكر نيز به همين صورت ( منازعه ظاهري ) عمل نمودند كه روايت آن را شيخ طبرسي در كتاب احتجاج ذكر كرده است و سابقاً گذشت .و مشابه اين قضيه را قرآن در تنازع ظاهري دو مَلَك در حضور حضرت داود (علیه السلام) بيان مي كند براي روشن شدن اين حكايت شنيدني است .

يحيي بن خالد برمكي در حضور هارون الرشيد از هشام بن حكم سؤال كرد :

آيا حقّ مي تواند در دو جهت مختلف باشد . سپس هشام گفت : نه ، يحيي، برمكي گفت : به من خبربده از دو نفري كه در حكم دين تنازع و اختلاف كردند : آيا ممكن است از اين سه حالت بيرون باشند ؟

1- هر دو صاحب حقّ باشند

2- هر دو باطل باشند

3- يكي حق و ديگري باطل باشد

ص: 213

هشام گفت : بله از اين سه حالت خارج نيست و بلكه جايز نيست كه هر دو صاحب حق باشند . يحيي گفت : به من خبر بده از علي و عباس زماني كه آن دو در ميراث منازعه كردند كدام حق و كدام باطل بودند ؟

فقالَ هِشام : فَنَظَرْتُ اِذا اَنا قُلْتُ عَليٌّ هُوَ المُحِقُّ ضَرَبَ عَنُقي وَ اِنْ قُلْتُ العبّاسُ هُوَ المُحِقُ خَرَجْتُ عُنْ ديني وَ كَفَرْتُ .

هشام گفت : من ديدم اگر بگويم علي (علیه السلام) حقّ است گردنم را مي زنند ( چون هارون الرشيد از فرزندان عباس بود ) و اگر بگويم عباس حق است از دينم خارج شده كافر شده ام .

آن گاه به ياد قول امام صادق (علیه السلام) افتاد كه حضرت فرمودند : اي هشام تا زماني كه با زبانت ما را ياري مي كني روح القدس تو را تأييد و كمك مي كند .

پس گفتيم : هيچ كدام از اين دو خطا نكرده اند و هر دو صاحب حقّ بودند و نظير اين تنازع در قرآن در قصّة حضرت داود (علیه السلام) آمده است : قال الله تبارك و تعالي :وَهَلْ اَتاكَ نَبَؤُالخَصْمَ اِذْ تَسَوَّروُا المِحْرابَ . . . (1)

و اي رسول ما آيا حكايت آن دو خصم « دو ملك » به تو رسيده كه از بالاي محراب بر حضرت داود وارد شدند و داود سخت هراسان شد آن دو گفتند : نترس ما ، دو خصم يك ديگر هستيم كه بر هم ظلم كرده ايم ميان ما به حق حكم كن و ما را به راه راست هدايت فرما .

اين برادر من 99 ميش دارد و من يك ميش او با قهر و غلبه مي گويد . اين يك ميش را هم به من واگذار كن داود « بدون تأمل و درنگ » گفت : به تو ظلم كرده است كه ، مي خواهد ميش تو را به 99 ميشن خود اضافه كند . . . « پس از اين قضاوت بي تأمل و سريع هر چند به حق » داود دانست كه ما او را سخت امتحان كرده ايم . (2)

ص: 214

هشام پس از قرائت آيات گفت : حال كدام يك از اين دو ملك خطاكار و كدام بر حق مي باشند ؟

يحيي گفت : هر دو بر حقّ بودند چون اين دو در حقيقت نزاعي با هم نداشتند و بلكه اين دو ملك اين نزاع ساختگي را پيش داود (علیه السلام) بردند تا او را بر خطايش هشام گفت : همچنين حضرت علي (علیه السلام) و عباس در حقيقت با هم اختلافي نداشتند بلكه اين اختلاف و نزاع را طاهر نمودند تا ابابكر را بر غلط و خطايش در ميراث پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آگاه سازند .

و ثالثاً : اين چند متّهم هستند كه با حضرت امام علي (علیه السلام) دشمني باطني داشته اند و شهادت چنين افرادي قابل اعتماد نيست .رابعاً اين ها در اين جهت هم متّهم هستند كه ، با اين شهادت خود نفعي را براي خود جلب مي كنند . زيرا وقتي « فدك » صدقه شد ، آن ها نيز از آن صدقه استفاده خواهند كرد .

خامساً : از علماي اهل سنّت و از جمله : قاضي القضاة سؤال مي كنيم كه ، شما چرا آن چهار نفر را شاهد بر روايت گرفته اند ، ولي علي (علیه السلام) و عباس را شاهد بر روايت ندانسته ايد ؟

سادساً : ابن ابي الحديد بر شهادت عثمان اشكال گرفته است آن جا كه ، مي گويد : اگر عثمان مي دانست كه ، پيامبران ارث نمي گذارند پس چرا او از طرف زن هاي پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مأمور شد تا ارث آن ها را از ابابكر طلب نمايد (1)

نكته ديگر در مورد روايت « لانوّرث » اين است كه : اين جا راوي خبر خود مدعي نيز مي باشد و اين مسئله او را در معرض تهمت جعل حديث قرار مي دهد . توضيح اين كه ابابكر ادعا دارد كه « فدك » از آنِ حضرت فاطمه (علیها السلام) نيست بلكه فدك جزء اموال مسلمين است و بايد بين آن ها تقسيم شود و در اين صورت خود ابابكر هم در « فدك » ذي حق مي شود پس اين مدعي نمي تواند براي اثبات ادعاي خود روايتي را از پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل كند كه فقط و فقط خود او شنيده است .

جالب تر اين كه ، راوي خبر علاوه بر مدعي بودن ، قاضي نيز مي باشد . و مي خواهد با اين دليلي كه: خود آورده ذي حق بودن خودش را خود او حكم كند و بايد گفت : در هيچ كجاي كره زمين و در هيچ زماني چنين دادگاهي تشكيل نشده و چنين قضاوتي صورت نگرفته است كه ، شخصي درآنِ واحد مدعي و شاهد و قاضي باشد و يقيناً رأي چنين دادگاهي از پيش مشخص مي باشد . مخصوصاً اگر قاضي اين دادگاه ، ابوبكر و همكار او عمر باشد.

علاوه بر اين ، تاكنون معلوم شد كه ، روايت « لانوّرث » خبر واحد است كه ، راوي آن فقط و فقط ابابكر بوده است . حال با توجه به اين مطلب كه اعتبار خبر به اعتبار راوي آن است ، بايد ديد كه آيا

ص: 216

راوي خبر يعني ابابكر شخصي مورد اعتماد و عادل است . تا خبر او را قبول كنيم يا غير قابل اعتماد و جزء روايات مردود شمرده مي شود . و ما براي ثابت كردن فسق شمرده مي شود . و ما براي ثابت كردن فسق ابوبكر در ميان روايات به ذكر چند روايت كه ، قبل از واقعه صفين حضرت علي (علیه السلام) فرمود : . . . در جريان جنگ خندق عَمْروبن عَبْدَوُد ، عُمَر را به اسم صدا زد و عمر پشت به او كرد و به دوستان خود پناهنده شد و پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) وقتي وحشت عمر را ديدند تبسمي كردند و فرمودند :

اَيْنَ حَبيي عَليّ؟ دوستم علي (علیه السلام) كجاست ؟ اي دوستم يا علي ، جلو بيا اين در حالي بود كه عمر در روز خندق به دوستان خود گفت: وقتي دشمن از هر طرف بر ما هجوم آورد ، ما محمّد را به آن ها تحويل خواهيم داد تا از اين واقعه سال خارج شويم .

فقالَ : لَهُ صاحِبُهُ لا وَلاكِنْ نَتَّخِذُ صَنَماً عَظيماً نَعْبُدهُ لِأَنّالا نَأَمَنُ اَنْ يَظْفِرَ ابْنِ اَبي كَبِشيَةِ فَيَكُونُ هَلاكَنا وَلكِنْ يَكُونُ هذا الصَّنَمُ لَنا ذُخْرَاً فَاِنْ ظَفَرَتْ قُرَيْشٌ أَظْهَرْنا عِبادَةَ هذا الصَّنَمِ وَ اَعْلَمْناهُمْ اِنّالَنْ نُفارِقْ دينَنا وَ اِنْ رَجَعَتْ دَوْلَةُ اِبْنِ اَبي كَبيشَةِ كُنّا مُقِيمِينَ عَلي عِبادَةِ هذا الصَّنَمِ سِرّاً (1)

ابابكر به عمر گفت : نه لكن ما بت بزرگي را براي پرستيدن بر مي گيريم چون ما ايمن از پيروزي پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نيستم . اين بت ذخيره خوبي براي ماست ، تا اگر قريش بر ما پيروز شد، بت پرستي خود را ظاهر كنيم و به آن ها بفهمانيم كه ما از دين خود دست بر نداشتيم و اگر دولت محمّد پيروز شد ما مخفيانه بر بت پرستي خود باقي خواهيم ماند . . .و خلاصه ادامه روايت چنين است كه : جبرئيل اين خبر را بعد از قتل عمربن عدود ، به پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) رساند و پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) حضرت امام علي (علیه السلام) را مأمور كردند تا آن بت را از مخفيگاهش خارج كرده و آن را تكه تكه كند حضرت امام علي (علیه السلام) مي فرمايند : به خدا قسم ناراحتي شكسته شدن بت آن ها را تا آخر عمر در چهره آنها مي ديدم .

مرحوم علامّه اميني رحمة الله تعالي عليه در الغدير ( ج 7 از ص 95 به بعد ) در رابطه با قمار بازي و ميگساري ابوبكر ، مطالبي را از كتب اهل تسنّن نقل كرده است . و از جمله اين روايت را كه : بزاز

ص: 217

مي گويد: انس بن مالك گفت : من در خانه اباطلحقه ساقي آن گروه ( يازده نفره ) بودم و با ده انگور و انجير به هم آميخته را در بين آن ها تقسيم مي كردم و در ميان آن ها مردي به نام ابوبكر بود كه چون از آن شراب نوشيد اين چنين شعر خواند : و بر انگيختة خدا به ما مي گويد : كه دوباره زنده خواهيم شد چگونه آن كسي كه ريشه كن شده زندگي باز خواهد يافت .

و در همين حالت نوشيدن و مستي بودند كه مردي از مسلمانان وارد شد و گفت چه مي كنيد ؟ خداوند تبارك و تعالي دستور حرام بودن شراب را فروفرستاده است . . . (1)

ثالثاً : پيامبر گرامي (صلی الله علیه و آله و سلم) بايد طبق آية شريفه « وَ اَنْذِرْ عَشيرَ تَكَ الاَقْرَبينَ (1)

خويشان نزديك خود را انذار كن و بترسان .

ابتدا نزديكان را به احكام و سنن آشنا كند و حال آنكه كسي از خلق ، نزديكتر ازدخترش فاطمه (علیها السلام)و دامادش امام علي بن ابي طالب (علیه السلام) نبود پس چگونه ممكن است . ابوبكر به تنهايي اين حكم را شنيده باشد و نزديكان پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از علي و فاطمه (علیها السلام) عباس و بني هاشم و زنان پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) واحدي از صحابه اين حكم را نشنيده باشند . ام سلمه رضوان الله تعالي عليها در مسجد رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) بعد از خطبه حضرت زهرا (علیها السلام) به اين آيه استناد كرد و فرمود :

اَتَزْعَمُونَ اَنَّ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم)

حَرَّمَ عَلَيْها ميراثَها وَلَمْ يُعْلِمُها وَ قَدْ قالَ اللهُ تعالي وَ اَنْذِرْ عَشيرَتَكَ الأَقْرَبينَ ، اَفانْذرَها و خالَفَتْ مُتُطَلِّبَة ؟! وَ هيَ خِيرَةُ النِّسوانِ وَ اُمُّ سادَةِ اَشْبالِ ؟! آيا گمان مي كنيد رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) ميراث خود را بر فاطمه حرام كرده است و اين حكم را به او اعلام نكرده و در حالي كه ، قرآن مي فرمايد ؟ خويشان نزديك را انذار كن و يا اين كه رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) به دخترش فاطمه گفته : ولي او برخلاف حكم رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مطالبه ارث مي كند ؟ چگونه چنين چيزي ممكن است در حالي كه او بهترين زنان عالم است و مادر شير بچه هاي رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است .

يعني شما با جعل حديث « لانوّرث » بايد يكي از اين دو خلاف را قائل شويد :

1- يا بايد بگوييد پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بر خلاف دستور خدا حكم را به فاطمه نفرموده است .

2- يا اين كه ، پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) حكم را فرموده ولي فاطمه بر خلاف حكم پدر مطالبه ارث مي كند راوي مي گويد : ام سلمه را به خاطر دفاع از حضرت فاطمه زهراء (علیها السلام) آن سال ، از حقوق بيت المال محروم كرد . (2)جهل ابابكر و عمر به احكام اسلامي در صحّت حديث « لانوّرث » و تمسّك به آن ، انسان را به شك از عجايب اين است كه ، ابابكر بر كرسي قضاوت نشسته و مالكيّت حضرت زهرا (علیها السلام) را رد مي كند ، در

ص: 219

حالي كه ، علماء و محدّثين شيعه و سنّي بر اين مسئله اتفاق دارند كه ، او به بسياري از احكام اسلامي جاهل بود . به طور مثال درباب ارث حكم جده ( مادر بزرگ ) را نمي دانست كه ، آيا او از ميت ارث مي برد يا نه ؟

و همچنين رفيق او عمر معناي كَلاله در باب ارث در آية: « وَ اِنْ كانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلالَةً » را نمي دانست . (1)

و خود او اقرار كرد كه :

كُلُّ النّاسِ اَفْقَهُ مِنْ عُمَرَحَتَّي المُخَدّراتِ فِي البُيُوتِ وَ كُلُّ اَفْقَهُ مِنْ عُمَر حتَّي العَجآئِزَ فِي البُيُوتِ ، همه مردم از عمر ( اَفقه ) فقيه تر هستند حتي زن هاي درخانه ها (2) همه مردم ، حتي پيرزنان از عمر داناترند حال كساني كه در اين مرتبه از جهل و عجز از علم به كتاب خدا و احكام شريعت هستند چگونه اين حديث را نقل كرده اند و اين حكم عجيب را خلاف قرآن از آن استنباط نمودند، آن هم در مقابل حضرت علي (علیه السلام) و زهرا (علیها السلام) كه ، همه ( از جمله خود عمر و ابابكر ) اقرار به اعلميّت آن ها در همه علوم بخصوص در علم به آيات قرآن دارند ( مرحوم اميني 22 مورد از جهل ابوبكر و عمر به احكام اسلامي را از كتب اهل تسنّن نقل كرده است، رجوع شود به الغدير ) اضطراب روايات ابي بكر در حديث لانوّرث : از نكته هاي مهمّ در اين بحث كه فقط به آن اشاره مي شود، اين است كه كلمات ابوبكر در اين حديث به صورت هاي مختلف ذكر شده كه ، علاوه بر اختلاف در لفظ حديث باعث اختلاف در معني هم مي شود .

1- نَحْنُ مَعاشِرَ الأنْبيآءِ لانُوَرِّثُ ما تَرَكْناهُ صَدَقَةً2- اِنَّ النَّبي لا يُوَرِّثُ

3- اِنَّ اللهَ اِذا اَطْعَمَ نَبِيّاً طُعْمَةً فَهِيَ لِلَّذي يَقُومُ مِنْ بَعْدِه

4- اِنَّما هِيَ طُعْمَةٌ الله في حَياتي فَا ذِامِتُّ فَهِيَ يَبْنَ المُسْلِمينَ

5- اِنَّ اللهَ تعالي يُطْعِمُ النَّبي الُطْعَمةً ما كانَ حَيّاً فَاِذا قَبَضَهُ الله اِلَيْهِ رُفِعَتْ

ص: 220

6- نَحْنُ مَعاشِرَالأَنْبيآءِ لانُوَّرِثُ ذَهَباً وَلا فِضَّةً وَ لا داراً وَ لاعِقارَاً وَ اِنَّما نُوّرثُ الحِكْمَة وَ الكُتُبَ وَ العِلْمَ وَ النُّبُوَةَ وَ ما كانَ لَنا مِنْ طُعْمَةٍ فَلِوَليِّ الأَمْرِ بَعْدَنا اَنْ يَحْكُمَ فيه بِحُكْمِه

و شكّي نيست كه ، اضطراب در يك حديث تا اين حد، آن هم در خبري كه راوي آن فقط يك نفر باشد منحرف به سقوط حديث از حُجيَّت و اعتبار مي شود . (1)

متضاد بودن عمل ابابكر به حديث لانورث و نهي او از نقل حديث ذهبي عالم اهل تسنن روايت كرده است .

جَمَعَ اَبُوبَكرٌ النّاسَ بَعْدَ وَفاةِ نَبيِّهمْ فقالَ : اِنَّكُمْ تُحَدِّثونَ عَنْ رَسُولِ الله اَحادِيثَ تَخْتَلِفُونَ فيها وَ النّاسُ بَعْدَكُمْ اَشَدُّ اِخْتلافاً فَلاتُحِدِّثُوا عَنْ رَسُولِ الله شَيئًا فَمَنْ سَأَلَكُمْ فَقُولوُا : بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمْ كِتابُ الله فَاسْتَحَلُّوا حَلالَهُ وَ حَرِّمُوا حَرامَه

ابوبكر بعد از رحلت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) مردم را جمع كرد و گفت : شما از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) احاديثي نقل مي كنيد كه در آن اختلاف داريد و مردم بعد از شما به اختلاف شديدتري دچار مي شوند از اين به بعد از رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) سخني نقل نكنيد و اگر كسي از شما سؤالي كرد، بگوييد : بين ما و شما، كتاب خدا حكم مي كند، سپس حلال قرآن را حلال و حرام قرآن را حرام بدانيد .آنگاه ذهبي مي گويد : ابابكر جميع احاديث پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را كه ، در كتابي بود و تعداد آن به 500 حديث مي رسيد در آتش سوزانيد (2)

حالا با اين روش و برخورد ابابكر ، چند اشكال به وجود مي آيد .

1- چرا كسي كه ، مانع از نقل حديث است ، حديثي از قول پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل مي كند و بر طبق آن عمل كرده و حضرت زهرا (علیها السلام) را از « فدك » محروم مي نمايد .

2- كسي كه ، مردم را به عمل كردن به قرآن امر مي كند ( بحسب ظاهر ) پس بر خلاف آيات قرآن كه: از ارث گذاشتن انبيآء خبر مي دهد عمل مي كند .

ص: 221

3- ابوبكر مي گويد : حديث نقل نكنيد چون باعث اختلاف بين امت اسلامي مي شود . پس چگونه خودش حديثي نقل كرد كه باعث شديد ترين اختلافات بين مسلمانان از آن زمان تاكنون گرديده است . البتّه خليفه دوم نيز براي جلوگيري از نوشتن احاديث پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) طي بخشنامه اي ، به تمام مناطق اسلامي نوشت . هركس حديثي از پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نوشته ، بايد آن را از بين ببرد ، وي تنها به صدور اين بخش نامه اكتفاء نكرد ، بلكه به تمام ياران پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و حافظان حديث اكيداً هُشدار داد كه از نقل و كتاب حديث خودداري كنند . او هر كس را كه اقدام به نقل حديث مي نمود ، به شدت مجازات مي كرد ، چنانكه « ابن مسعود » و « ابودرداء » و « ابوذر غفاري » را به جرم نقل حديث ، زنداني كرد و اين سه تن تا هنگام مرگ عمر در زندان به سر مي بردند (1)

اين بزرگترين شاهد بر اين است كه ، ابابكر فدك را غصب نكرد ، مگر به خاطر دشمني با اهل بيت پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و آن سخن و حديث « لانوّرث » را نگفت مگر اين كه ، افتراء و دروغ بر خدا و پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) زد (1)

« فَضَّلَ اللهُ المُجاهِدينَ عَلَي القاعِدينَ اَجْراً عَظيمًا » (1)

خداوند مجاهدين را بر قاعدين ( نشستگان ) اجري عظيم و بزرگ داده است و علي مجاهدت مي كرد و آن دو نشسته بودند پس علي افضل از آنان است، ابوحنفيه گفت : « به برادر رافضيت بگو » ابابكر و عمر در كنار رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) دفن شدند ، و حال آن كه علي در مسافتي دور دفن شده است ، چه فضيلتي بالاتر از اين ؟ فضّال گفت : من اين مطلب را به برادر رافضيم گفته ام، وليكن او با اين آيه از قرآن جواب مرا گفت .

كه خداوند مي فرمايد : « يا اَيُّها الذَّيَن اَمَنوُا لا تَدْخُلوُ بُيُوتَ النَّبيِّ اِلّا اَنْ يُؤذَنَ لَكُمْ (2)»

اي كساني كه ايمان آورده ايد بدون اجازه وارد خانه پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نشويد و پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در خانه خود دفن شده بود و ثابت نشده است كه ، پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) اجازه دفن ابابكر و عمر را در خانه خود داده باشد .

پس اين دو نفر با آيه قرآن مخالفت كردند چون در خانه پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بدون اذن او دفن شده اند ؟

ابوحنفيه گفت : عايشه و حفصه چون مهريه خود را در زمان ازدواج از پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نگرفته بودند دفن پدرانشان در اين مكان را بدل از مهريه قرار دادند .

فضّال گفت : من اين مطلب را هم به برادر رافضيم گفته ام، ولي او به من گفت : مگر آيه قرآن را نشنيده اي كه مي فرمايد :« يا اَيُّها النَّبيّ اِنّا اَحْلَلنا لَكَ اَزْواجَكَ الّلاتي آتَيْتَ اُجُورَهُنَّ » (3)

اي پيامبر ما زناني كه مهرشان را عطا كردي بر تو حلال كرديم . و اين آيه تصريح به اين مطلب دارد كه ، زن هاي پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مهريه خود را گرفته اند و در ذمّه رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) چيزي باقي نمانده است. ابوحنيفه گفت : به برادر رافضيت بگو : اين دو ، در سهم عايشه و حفصه ، از ارثش كه ، به پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) رسيده بود دفن شده اند پس فضّال گفت : من به او گفته ام . ولي او به من جواب داد كه : شما

ص: 224

( اهل سنّت ) ادّعا داريد كه پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ارث نمي گذارد و به همين دليل ابوبكر حضرت فاطمة زهرا (علیها السلام) را از « فدك » محروم نمود و به ايشان گفت : من از پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) شنيده ام كه : پيامبران ارث نمي گذارند پس چگونه عايشه و حفصه از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) ارث مي برند در حالي كه ، همسر اويند ولي حضرت فاطمه (علیها السلام) دختر پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است و نزديك ترين خلق به اوست از پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ارث نمي برند ؟!

و اگر تسليم شويم كه ، عايشه و حفصه از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) ارث مي برند ( بايد بگوئيم ) كه ، پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) 9 همسر داشت و سهم همة آن ها يك هشتم است و اگر يك هشتم را تقسيم بر 9 كنيم حق هر كدام از آن ها بسيار ناچيز مي شود و اگر بخواهيم حق عايشه و حفصه را از حجرة پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) حساب كنيم به مقدار يك وجب هم نميرسد بلكه به اندازة يك تخم مرغ مي باشد . پس چگونه عمر و ابابكر به اندازة دو قبر در اين حجره تصرف كردند ؟ پس ابوحنيفه ساكت شده سپس فرياد زد او را خارج كنيد او خودش يك رافضي خبيث است و برادري ندارد . (1)

نكته ديگر

جمله آخر اين حديث مي گويد :

ما تَرَكْناهُ صَدَقَة ، جميع اموال پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بعد از او صدقه است . جميع اموال پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بعد از او صدقه است .

در حالي كه ، در تاريخ و از اصحاب رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) هيچ مطلب و شاهدي بر اين مسئله ذكر نشده است كه، تمام اموال پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بعد از او به عنوان صدقه بين مسلمانان تقسيم شده يا جزء بيت المال گرديد و مسئله ديگر اين كه : شخص موصي ( وصيت كننده ) طبق شرع حق ندارد در پيش از ثلث مالش وصيت كند پس چگونه ممكن است پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) كه ، صاحب شريعت هستند تمام اموالشان صدقه باشد پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) اصحاب خود را منع مي كردند كه ، به بيش از ثلث وصيت كنند و مي فرمدند : اگر

ص: 225

ورثة شما غني باشند بهتر از آن است كه ، آن ها را محتاج به مردم رها كنيد (1) حال چگونه ممكن است . پيامبر گرامي (صلی الله علیه و آله و سلم) تمام اموال خود را براي مسلمين قرار دهند و وارثين خود را از ارث بردن محروم نمايند ( اگر عقل دارند تعقّل كنند )

و اين كلام صراحت دارد . بر اين كه ، پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) ارث مي گذارد و اهلش وارث او هستند ، و اين اقرار او ، مخالف روايت « لا نوّرث » مي باشد .

2- عمر : برگرداندن « فدك » به حضرت امام علي (علیه السلام) و عباس در زمان عمر كه روايت آن در صحيح بخاري و صحيح مسلم ذكر شده (1) و همچنين در متن الغدير كه چند صفحه بعد آورده مي شود . اشاره به اين مطلب شده است .

3- عثمان و زنان پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)

الف) شيخ ملّاتقي هندي سنّي در كتاب كنزل العمال « در باب خلافة الصدّيق » روايتي از ابن عباس نقل مي كند كه : حضرت امام علي (علیه السلام) و عباس مشاجره ارث خواهي از پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را بعد از ابابكر و عمر در زمان خلافت عثمان به نزد او بردند و عثمان در برابر اظهارات آن ها ساكت شد و سرخود را پايين انداخت و اين حديث دلالت دارد بر اين كه ، عثمان سخن ابوبكر و عمر را تأييد نمي كند و تقريباً در مورد تسليم ميراث پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به امام علي (علیه السلام) و عباس و تقسيم بيني آن ها فكر مي كند، و اين مطلب بر خلاف آن حديثي است كه ابوبكر به پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) نسبت داده است زيرا اگر عثمان حديث « لانوّرث » را پذيرفته بود نبايد سر به زير بياندازد بلكه سزاوار بود ، بدون درنگ با كمال قاطعيّت، همان سخن ابابكر و عمر را باز گو نمايد .ب) قال مالِكُ بْنِ اَوْس : اَنَا سَمِعْتُ عايشة يَقُولُ : اَرْسَلَ اَزْواجُ النَّبيِّ عُثمانَ بْنِ عُفّان اِلي اَبي بَكْرٍ ، يَسْأَلُ لَهُنَّ ميراثَهُنَّ مِنْ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) مِمّا اَفاءَ اللهُ عَلَيْهِ حَتّي كُنْتُ اَرُدُّهُنِّ عَنْ ذلك فَقُلْتُ اَلا تَتَّقِينَ اللهَ اَلَمْ تَعْلَمْنَ اَنَّ رَسُولَ اللهِ يَقُولُ : لا نُوَّرثُ ما نَزَ كْناهُ صَدَقَةً (2)

مالك بن اوس مي گويد : من از عايشه شنيدم كه مي گفت : زن هاي پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) عثمان بن عفان را به نزد ابوبكر فرستادند وارث خود را از اموال پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) مطالبه كردند و من ( عايشه ) آن ها را از اين طلب منع كردم و گفتم : آيا از خدا نمي ترسيد آيا نمي دانيد پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود : ما ارث نمي گذاريم و متروكه ما صدقه است .

ص: 227

از اين روايت به خوبي استفاده مي شود كه زنان پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) از ابابكر مطالبه ارث نمودند و اين دليل است كه ، آن ها روايت ( لا نوّرث ) را قبول نداشتند . و همچنين عثمان نيز با قبول وكالت از طرف آن ها به طور عملي اعلام كرد ، كه من نيز حديث ( لانوّرث ) را قبول ندارم والا او بايد در جواب زنان پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مثل ابوبكر و عمر ، چنين مي گفت : پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است پيامبران ارث نمي گذارند، اين كه خودش در مطالبه ارث از ابوبكر وكيل مدافع همسران پيامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) گردد .

4- عايشه : فروة بن مجاشع ، از امام باقر (علیه السلام) روايت مي كند كه ، حضرت فرمود : عايشه نزد عثمان آمد و گفت : آن سهميه اي را كه ، پدرم و عمربن خطاب به من مي دادند، به من رد كن ، عثمان گفت : من در كتاب و سنّت جايي براي چنين چيزي كه، براي تو مقرّر باشد، نيافتم و همانا پدرت و عمربن خطاب از روي رضايت خاطر و دلخواه خود به تو بخشش مي كردند و من اين كار را نمي كنم .قالَتْ لَه : فَأَعْطِنِي مِيراثي مِنْ رَسُولِ الله فقالَ لَها أَوَلَمْ تَجيئيني اَنْتِ وَ مالِكُ بْنُ اَوْسِ النَّصْرِيُّ فَشَهِدْتُها اَنَّ رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) لا يُورِّثُ حَتّي مَنَعْتُما فاطِمَةَ ميراثَها وَ اَبْطَلْتُما حَقَّها فَكَيْفَ تَطْلُبينَ اليَوْمَ ميراثاً مِنَ النَّبيِّ (صلی الله علیه و آله و سلم) ؟ فتَرَ كَتْهُ وَ انْصَرَفَتْ . . . (1)

عايشه به عثمان گفت : پس سهم ارث مرا از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بده عثمان گفت : مگر تو و مالك بن اوس نصري نزد من نيامديد و گواهي ندادي كه ، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) ارث نمي گذارد تا جايي كه ، فاطمه را از ارث خود منع كرديد و حقّ او را پايمال نموديد ؟ حال چگونه امروز ارث از جانب پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) طلب مي كني ؟ عايشه او را رها كرد و برگشت از آن روز به بعد ، هر گاه عثمان براي نماز بيرون مي شد عايشه پيراهن رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را مي گرفت و بر سر چوبي بلند مي كرد و مي گفت : همانا عثمان با صاحب اين پيراهن مخالفت ورزيده و سنّت او را رها ساخته است .

در كشف الغمه : روايت شده است كه ، عايشه و حفصه هر دو براي مطالبه ارث نزد عثمان آمدند و چون عايشه ، عثمان را « به آن صورت كه ، در روايت قبل ذكر شد » اذيت كرد ، عثمان نيز بر منبر رفت و چنين گفت : اِنَّ هذِهِ الزَّعراءِ عَدُّوَةُ اللهِ

ص: 228

اين زن كم مو دشمن خداست خداوند مَثَل او و رفيقش حفصه را در قرآن چنين آورده :

« ضَرَبَ اللهُ مَثَلاً لِلَذّينَ كَفَروُا امرَأَةَ نُوحٍ وَ امْرَأَةَ لُوطٍ كانَتا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبادِنا صالِحَيْنِ فَخانَتا هُمُا فَلَمْ يُغْنِيا عَنْهُما مِنَ الله شَيئاً وَ قيلَ ادْخُلا النّارَ مَعَ الدّاخِلينَ (1)»خداوند براي كساني كه كافر شده اند به همسر نوح و همسر لوط مثال زده است كه آن ها تحت سرپرستي دو بنده از بندگان صالح ما بودند ولي به آن دو (پيامبر) خيانت كردند و ارتباط آن ها با اين دو ( پيامبر ) سودي به حالشان « در برابر عذاب الهي » نداشت و به آن ها گفته شد :

وارد آتش شويد همراه كساني كه وارد مي شوند، عايشه در جواب عثمان گفت : اي نعثل ( پيرمرد خِرفت ) اي دشمن خدا همانا رسول خدا تو را به اسم نعثل يهودي يمني، اسم گذاري كرد . بعد عايشه و عثمان همديگر را لعن نمودند . و عايشه قسم خورد كه ، در شهري كه عثمان حاضر است زندگي نمي كند و به سوي مكّه خارج شد . (2)

لازم به تذكر است كه، در اين روايت علاوه بر عايشه، حفصه، نيز مطالبه ارث كرده و او نيز جزء ناقضين روايت « لانورث » شناخته مي شود و اين مطلب را روايتي كه شريك بن عبدالله در كتاب الايضاح ، نقل كرده است تاييد مي نمايد . (3)

صاحب مستدركات عوالم العلوم مي گويد : ابن اعثم صاحب كتاب « الفُتُوح » نقل كرده است كه: عايشه گفت : اين پيرمرد خرفت ( نعثل ) را بكشيد خداوند او را بكشد چون او سنّت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را تغيير داده است و حال آن كه ، آب غسل پيراهن رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) خشك نشده است و در اين حال عايشه به سوي مكّه خارج شد . و غير او ( ابن اعثم ) چنين روايت كرده اند : و چون عثمان كشته شد عايشه به مدينه برگشت و شخصي با او ملاقات كرد پس عايشه از اخبار زمان سوال كرد و چون در جواب شنيد كه مردم راضي به خلافت علي (علیه السلام) شده اند ، گفت : به خدا قسم من انتقام خون عثمان را مي گيرم ، به او گفته شد تو حريص بر قتل عثمان بودي حال چگونه مي خواهي انتقام خون عثمان

ص: 229

را بگيري؟ عايشه گفت : آن زماني كه من دستور قتل عثمان را دادم او را نكشتند و او را رها كردند تا اين توبه كه كرد و از گناهان پاك شد . (1)

خود را نزد عمر مطرح كردند، وي از اين كه ، بين آن دو حكم كند خودداري كرده و گفت : شما به شأن و موقعيت خود آگاه تر هستيد من آن را به شما واگذار كردم ، به اين كتب مراجعه شود (1):

اشكالات و ايرادهاي وارد شده به احاديث اين باب ، مثل اصل نزاع خيالي ( كه قبلاً هم ذكر شد و رد شد ) بين عباس و علي (علیه السلام) و يا عبارتي كه ، در صحيح مسلم آمده كه، عباس به عمر گفت : اي امير . . . بين من و اين دورغ گو گنهكار و فريب كار خائن قضاوت كن ، آيا واقعاً مي شود قبول كرد كه ، عباس با علي بن ابي طالب (علیه السلام) آن آقا و بزرگ خاندان پاك و مطهّر بدين گونه رفتار كند ؟ با اين كه ، در پيش روي خود آيه تطهير را داشت و ديگر آياتي را كه ، در قرآن مجيد در شأن آن بزرگوار نازل شده بود و همه را مي دانست ؟ در اين صورت براي عباس بن عبدالمطلب چه قدر و ارزشي باقي ماند، و با در نظر گرفتن فرمايش پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره علي (علیه السلام) ديگر چه حكمي مي توان براي عباس صادر كرد كه ، فرمود : هر كس علي را سبّ كند ( دشنام دهد ) مرا سبّ كرده است و هركس مرا سبّ كند خداوند را سبّ كرده و هركس خداوند را سبّ كند او را به صورت به آتش جهنم مي افكند .ابداً چنين جسارتي عباس نكرده و منزّه و مبرّا از اين گونه بي ادبي ها به ساحت مقدس امام زمان خودش بوده بلكه مطلب از اين باب خواهد بود كه ، آنان مي خواستند امام علي (علیه السلام) را سبّ كنند اين احاديث دروغين را از قول عباس جعل كرده آن را رهگذري براي ناسزا گويي به اميرالمؤمنين (علیه السلام) قرار دادند . خداوند كينه ها و حسادت هايي را كه ، در سينه هايشان پنهان كرده اند و آن چه را آشكار مي كردند به خوبي مي داند و شكوه و شكايت را بايد فقط به پيشگاه خداوند برد و بس .

2- در زمان خلافت عثمان ، مروان بن حكم به دستور عثمان « فدك » را به خود اختصاص داد و به تصرّف درآورد ، چنانكه در سنن بيهقي ج 6 ص 301 آمده است .

3- معاويه ( ملعون ) در زمان خلافت خود ، ثلث « فدك » را به مروان بن حكم و ثلث ديگر را به عمربن عثمان بن عفان و ثلث سوّم را به پسرش يزيد داد و اين تقسيم پس از شهادت حضرت امام حسن

ص: 231

بن علي (علیهما السلام) بود . اين ملك تا زمان خلافت مروان بن حكم به همين گونه در دست آنان بود و مروان آن را به خود اختصاص داده به پسرش عبدالعزيز بخشيد و او به پسرش عمربن عبدالعزيز واگذار كرد .

4- هنگامي كه ، عمربن عبدالعزيز به خلافت رسيد خطبه اي ايراد كرده و گفت : همانا « فدك » از جمله اموالي بود كه ، خداوند به رسولش بخشيد و اختصاص داد و مسلمانان در راه دستيابي بر آن جنگي نكرده و كوششي نداشتند : فاطمه (علیها السلام) آن را از آن حضرت درخواست كرد . حضرت فرمود : تو نمي بايست از من بخواهي و من نيز نمي توانم به تو واگذار كنم . و بعد حضرت در آمد آن را به كساني كه ، در راه مانده ( ابن السبيل ) محسوب مي شدند مي بخشيد بعد كه ، ابوبكر ، عمر ، عثمانو امام علي (علیه السلام) به حكومت رسيدند آن را به همان موردي كه ، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) قرار داده بود اختصاص دادند. معاويه كه ، به حكومت رسيد آن را به مروان بخشيد و مروان به پدرم و به عبدالملك داد و بعد به من و وليد و سليمان رسيد . وليد كه ، به حكومت رسيد از او خواستم سهمش را از « فدك » به من ببخشد . همچنين از سليمان خواستم كه سهمش را به من بدهد . آن دو ، با درخواست من موافقت كرده سهم خود را به من واگذار كردند و من ديگر اموالي را كه ، دارم بيش از اين مال دوست مي دارم . بنابراين آن را به همين موردي كه در اصل بود واگذار كردم . (1)

عمربن عبدالعزيز ، دوات و كاغذ خواست و ابتدا كرد : بسم الله الرحمن الرحيم ، هذا ماردّ عمربن عبدالعزيز : ضلامة محمّدبن علي الباقر، فدك اين است آن چه رد كرد و باز داد عمربن عبدالعزيز به محمّد بن علي الباقر « فدك » را كه ، به ظلم گرفته بودند و تسليم كرد و معترف شد كه ، ابوبكر و عمر و عثمان بر فاطمه ظلم كردند

5- در دوران حكومت عمربن عبدالعزيز « فدك » در دست فرزندان حضرت زهرا (علیها السلام) بود و بعد كه يزيدبن عبدالملك به حكومت رسيد . از آنان گرفت و تا پايان خلافت بني اميّه بين بني مروان دست به دست مي گشت .

6- هنگامي كه ابوالعباس سفاج به حكوم رسيد آن را به عبدالله بن حسن بن حسن بن علي اميرالمؤمنين (علیهما السلام) برگردانيد .

ص: 232

7- بعد كه ابوجعفر منصور دوانيقي (ملعون) به خلافت رسيد آن را از اولاد امام حسن مجتبي (علیه السلام) پس گرفت 8- مهدي پسر منصور عباسي به فرزندان حضرت فاطمه (علیها السلام) برگردانيد .9- موسي بن مهدي و برادرش آن را از فرزندان حضرت فاطمة زهرا (علیها السلام) گرفتند و تا زمان خلافت مأمون در دست بني عبّاس بود .

10- مأمون در سال 210 آن را به فرزندان حضرت فاطمة زهرا (علیها السلام) برگردانده به قثم بن جعفر والي خود در مدينه ، چنين نوشت : اما بعد همانا امير . . . مأمون با توجه به موقعيّت و مقامي كه نسبت به دين خدا و جانشيني رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و خويشاونديي كه نسبت به آن حضرت دارد ( دروغ مي گفت (ملعون) واقعيّت ندارد چون خود هزاران ظلم و جنايت كرد كه سرآمد آن ها شهادت امام رضا (علیه السلام) بود )

شايسته ترين فرد است كه به سنّت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) عمل كرده دستورات او را به كار نبدد ، به هركس كه آن حضرت بخششي كرده به او ببخشد و هر كس را كه مورد تصدّق و صدقه خود قرار داده مورد آن عطا و صدقه قرار دهد . توفيق و نگهداري اَميرمأمون

با خداست و به امر او در آن چه كه ، موجب تقرّب به اوست رغبت و تمايل دارد . رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) به دخترش فاطمه (علیها السلام) « فدك » را بخشيده و اين يك كار ظاهر و آشكار و شناخته شده اي بود ، كه ، در بين خاندان پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) اختلافي در آن وجود نداشت و پيوسته كساني كه ، نسبت به آن اولويّت داشتند مدّعي و خواهان آن بودند، از اين جهت امير مأمون چنين صلاح ديد كه ، آن را به ورثة حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) برگرداند .

و به خاطر تقرب به خدا از طريق اقامة حق و اجراي عدالت الهي به آنان واگذار كند و با تنفيذ امر و دستور پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) خود را به ايشان نزديك گرداند .

از اين جهت دستور داد كه دَواين و پرونده هاي نمايندگانش، اين مطلب ثبت و ضبط شود كه، اگر در تمام مراسم « ديني پس از رحلت ( شهادت ) پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرياد مي زدند كه ، هر كس از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) صدقه اي مي گرفته و يا هبه و وعده اي از آن حضرت داشته بيايد و يادآوري كند ، قولش پذيرفته شده وعده اي كه به او داده شده انجام مي پذيرد در بينهمه آنان فاطمه (علیها السلام) براي پذيرش گفتارش در آنچه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) براي او قرار داده بود سزاوارترين و شايسته ترين فرد به شمار مي رفت .

ص: 233

امير ( مأمون ) به نماينده خويش ، مبارك طبري نوشته است كه: «فدك» را به وارثان فاطمه دختر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) با تمام حدود و مرزها و همه حقوق مربوط به آن از بردگان و غَلّات و چيزهاي ديگر بازگرداند ، و آن را به محمّدبن يحيي بن حسين بن زيد بن علي بن الحسين بن علي بن ابي طالب و محمّد بن عبدالله بن حسن بن علي بن الحسين بن علي بن ابي طالب كه، امير ، آن دو نفر را متولّي و سرپرست اين اموال قرار داده است تسليم كند . اين مطلب را از رأي و نظر امير مأمون و الهام خداوندي در طاعتش و توفيق خداوندي در تقرّب به او و رسولش دانسته .

و به كساني كه ، در نزد تو هستند اعلام كن و محمّد بن يحيي و محمّد بن عبدالله را به همان امري كه مبارك طبري را مأمور مي كني، به كار بگمار و در مورد تعمير و آباداني و فرواني غلّات آن جا، به آن ها كمك كن اِن شاء الله و السلام اين نامه در روز چهارشنبه دو روز مانده به آخر ذي القعده سال 210 هجري نوشته شده

11- هنگامي كه متوكل علي الله ( علي الشَّيْطان ) به خلافت رسيد ، دستور داد فدك را به همان حالت پيش از مأمون برگردد . به كتب زير مراجعه شود . (1)

در اينجا كلام مرحوم علامه اميني رحمة الله عليه در كتاب شريف الغدير تمام شد (2)در كتاب فدك و العوالي جريان « فدك » بعد از متوكّل چنين آمده است :

اكثر تواريخ ماجراي « فدك » بعد از متوكّل را ذكر نكرده اند و متذكر نشده اند كه ، فدك در زمان « منتصر » فرزند متوكّل در دست چه كسي بود ، فقط مسعودي (3) و ذهبي به اين مسئله تصريح كرده اند كه : « منتصر » فدك را به فرزندان فاطمه (علیها السلام) برگرداند(4)

مرحوم علّامه مجلسي : مي نويسد : « معتضد» آن را رد كرد و « مُكتَفي » آن را پس گرفت و گفته شده « مقتدر » دوباره آن را به

ص: 234

فرزندان فاطمه زهراء (علیها السلام) برگرداند . (1)

و مرحوم مظفّر بعد از تاريخ « فدك » مي گويد : . . . و بعد از آن خليفه « الراضي » آن را به فرزندان فاطمه (علیها السلام) برگرداند . (2)

تاريخ نشان مي دهد كه « فدك » از سال 11 هجري ، يعني زمان ابوبكر تا سال 322 هجري كه زمان خليفة « الراضي » بوده است دست به دست گشته و هميشه مورد نزاع قرار گرفته است و نشان مي دهد كه « فدك » يك بُعد سياسي داشته كه، آن بُعد مهّم تر از مسائل اقتصادي آن بوده است .

هر وقت سياست حكم مي كرده خلفاء آن را در اختيار مي گرفتند و هر وقت صلاح مي دانستند آن را به فرزندان فاطمه زهراء (علیها السلام) برمي گرداند . (3)

تشكيل جلسه هزار نفري علماء در امر « فدك » در زمان مأمون خليفة عبّاسي ، دانشمند پارسا سيّدبن طاووس رحمة الله تعالي عليه مي فرمايد : عدّه اي از اولاد امام حسن و امام حسين (علیهما السلام) در زمان مأمون خليفه عبّاسي داستان « فدك » را نزد وي برده به او گفتند : كه فدك وعوالي از مادرشان حضرت زهرا (علیها السلام) بوده و ابوبكر آن را از دست آن حضرت به ناحق گرفته است و از او خواستند كه اين ستم را از آنان دفع كرده حق ايشان را بازگرداند .

مأمون دويست نفر از علماي عراق و حجاز و ديگر نقاط را احضار كرده و به آنان سفارش اكيد كرد كه در اين مورد حق حقيقت، صداقت و راستي را در نظر گرفته ، امانت را به صاحبش برگرداند و مطالبي را كه وارثان فاطمه (علیها السلام) به او گفته بودند بازگو كرده از آن ها خواست احاديث صحيحي را كه در اين مورد دارند بيان كنند .

عدّة زيادي از آنان از جمله : بشيربن وليد و واقدي و بشربن عناب در ضمن احاديثي كه ، سندش از طريق صحابه به رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مي رسيد . نقل كردند كه ، آن حضرت پس از فتح خيبر چندين روستا از روستاهاي يهود را به خود اختصاص داد . جبرئيل بر آن حضرت نازل شده اين آيه را آورد كه خداوند مي فرمايد :

ص: 235

« وَ آتِ ذَالقُرْبي حقَّهُ » (1)

حضرت از جبرئيل (علیه السلام) پرسيد : « ذَالقُرْبي » چه كسي است ؟ و حقش چيست ؟

جبرئيل (علیه السلام) گفت : « ذَالقُرْبي » فاطمه زهراء (علیها السلام) است « فدك » را به او واگذار كن ، حضرت، فدك را به ايشان او عطا كرد و پس از چندي عوالي (2)

را نيز به آن حضرت بخشيد، از آن زمان تا هنگام رحلت ( شهادت ) پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) عوايد و منافع آن به فاطمه زهراء (علیها السلام) رسيد، ابوبكر پس از روي كار آمدن و بيعت مردم با او آن حضرت را از تصرّف در فدك و عوالي جلوگيري كرده آن ها را از آن حضرت گرفت، فاطمه زهراء (علیها السلام) در اين مورد با او صحبت كرده گفت : اين ها به من تعلّق داشتهو پدرم به من بخشيده است . ابوبكر پاسخ داد : من از آنچه كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به تو بخشيده تو را منع نمي كنم . بنابراين تصميم گرفت در اين مورد سندي نوشته به آن حضرت بدهد . عمر از او خواست كه اين كار را متوقّف ساخته و انجام ندهد و گفت : او يك زن است از او نسبت به آنچه كه ادعا كرده تقاضاي شاهد و بيّنه كن . ابوبكر از حضرت خواست براي ادّعاي خود شاهد بياورد ايشان هم امّ ايمن و اسماء بنت عميس را به همراه علي بن ابي طالب (علیه السلام) به عنوان شهود معرّفي كردند . و آنان همگي بر اين مطلب شهادت دادند . ابوبكر سند « فدك » را نوشت اين خبر به عمر رسيد نزد ابوبكر آمده علت اين كار را از او پرسيد ابوبكر داستان را به او گفت وي نامه را از او گرفته و نابود ساخت و گفت : فاطمه يك زن است و علي بن ابي طالب شوهرش مي باشد . او به نفع خود نظر مي دهد

و نمي توان به شهادت دو زن بدون اين كه ، مردي در بين باشد ترتيب اثر داد .

ابوبكر به حضرت فاطمه (علیها السلام) پيغام داده او نظرية عمر را گفت :

حضرت فاطمه (علیها السلام) به خداوند يكتا سوگند ياد كرد كه ، اينان جز به درستي و راستي شهادت نداده اند . ابوبكر گفت : شايد تو راستگو باشي اما شاهدي را بياور كه ، نخواهد به نفع خود شهادت دهد . حضرت فرمود : آيا شما دو نفر از پدرم رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نشنيده ايد كه ، مي فرمود : اسماء دختر عميس

ص: 236

و ام ايمن اهل بهشت مي باشند ؟ آن دو نفر گفتند : آري حضرت فرمود : آيا مي شود دو زني كه اهل بهشتند به باطل و دروغ گواهي دهند ؟

حضرت باحال گريه و ناله از نزد آنان بيرون آمده در حالي كه ، پدرش را صدا مي زد و مي گفت پدرم به من خبر داد كه ، من، نخستين كسي هستم كه به او مي پيوندم .به خدا سوگند از اين دو نفر به اوشكايت خواهم كرد . پس از چندي حضرت بيمار شد و وصيت كرد كه ، آن دو نفر بر او نماز نگذارند . و تا هنگام وفات ( شهادت ) از آن دو كناره گرفته با آنان سخني نگفت ، و حضرت امام علي (علیه السلام) و عبّاس ، آن حضرت را به شبانه دفن كردند .

مأمون آن عدّه را از مجلس خود مرخص كرده روز ديگر هزار نفر از دانش مندان و فقيهان را احضار و شرح حال را به آنان گفت و به تقوا و ترس از خدا آنان را سفارش كرده آنان با يك ديگر به بحث و جدال پرداخته و سپس به دو گروه تقسيم شدند .

عدّه اي گفتند : به نظرما شوهر هميشه به نفع خود شهادت مي دهد و بنابراين شهادت او اثري ندارد . اما سوگندي كه ، فاطمه ياد كرد . به همراه شهادت آن دو زنِ ديگر ادعاي او را ثابت مي كند . گروه ديگر گفتند : به نظر ما شهادت به همراه سوگند حكمي را ثابت نمي كند ، اما شهادت زوج در نزد ما حجّت است و مامعتقد نيستيم كه ، به نفع خود شهادت داده است . بنابراين شهادت حضرت امام علي (علیه السلام) همراه با شهادت دو زن ، مُثبت حكم مي باشد . نتيجة نظرية هر دو گروه ، با اين كه ، در مقدماتش با يكديگر اختلاف داشت . اين مي شود كه : « فدك » و عوالي ملك فاطمه زهراء (علیها السلام) است . ( البته هر دو گروه گرچه بحسب ظاهر حكمي را ثابت كرد، اما در واقع هر دو گروه معرفت به ساحت معصومين (علیهم السلام) نداشتند و الّا اگر معرفت به مقام و شأن و عصمت آنان مي داشتند، بايد مي گفتند بدون چون و چرا چه علي (علیه السلام) شهادت دهد ولو يك نفر باشد و چه فاطمه زهراء (علیها السلام) اِدّعا كند، چون مالك و ذي اليد است پذيرفته است، علاوه بر اين كه اين تازه مرتبه نازله اي است كه ، در ميان مردم عادي صورت مي پذيرد . اما مقام معصوم كه قابل قياس نيست آنان نياز به گواه و شاهد ندارند )

پس از پايان اين نظرخواهي، مأمون از آنان خواست كه ، شمّه اي از فضائل امام علي (علیه السلام) را بازگو كنند . آنان فضائل متعدّدي از آن حضرت را بازگو كردند كه، در ساله مأمون آمده است .

ص: 237

سپس از آنان خواست كه ، در فضائل حضرت فاطمه زهراء (علیها السلام) رواياتي بياورند و آنان نيز رواياتي را از پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در اين زمينه خواندند .

دربارة امّ ايمن و اسماء بنت عميس از آنان پرسيد . در اين زمينه نيز احاديثي از پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) روايت كردند كه ، آن دو از اهل بهشت مي باشند .

مأمون گفت : آيا مي توان گفت و يا معتقد شد كه، علي بن ابي طالب (علیه السلام) با آن همه زهد و پرهيزكاري بي جهت و به دروغ به نفع فاطمه زهراء (علیها السلام) گواهي دهد، با اين كه خداوند و رسولش آن حضرت را به داشتن اين فضائل ستوده اند ؟ و آيا مي توان گفت : كه ، او با آن همه علم و فضلي كه داشت حكم نمي دانسته و از روي جهل به مَحْكمه رفته و شهادت داده است ؟ وَ آيا جايز است كه گفته شود حضرت فاطمه زهراء (علیها السلام) با آن طهارت و عصمتي كه ، داشت و با اين كه ، ايشان بانوي زنان جهانيان و بانوي زنان اهل بهشت است ( بدان گونه كه ، روايت كرديد ) چيزي را بخواهد كه ، به آن حضرت تعلق نداشته و در اين ادّعا به همة مسلمانان ستم روا دارد ؟ و بر اين مطلب به خداوند يكتا سوگند ياد كند . و آيا جايز است كه ، بگوييم اُمّ اَيْمَنْ و اَسماء بنت عُمَيْس، به دروغ شهادت داده اند . با اين كه آن دو از اهل بهشت مي باشند ؟

طعن و ايراد بر حضرت فاطمه زهراء (علیها السلام) و گواهان آن حضرت ، طعن و ايراد بر كتاب خدا و الحاد و كژ انديشي در دين اوست . خداوند پاك و منزه است كه قضيه و داستان چنين باشد كه ذكر شده است. سپس مأمون با آنان به همان حديثي بحث و احتجاج كرد كه ، خودشان روايت كرده بودند كه حضرت امام علي (علیه السلام) پس از رحلت ( شهادت ) حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) به صداي بلند در بين مردم فرياد زد و چنين فرمود : هركسي كه ، طلب يا وعده اي از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) دارد . بيايد و از من بگيرد عدّه اي نزد حضرت جمع شدند حضرت بدوناين كه از آن ها بيّنه و شاهدي بخواهد هر آن چه كه گفتند، به آنان داد، ابوبكر نيز بدان گونه ندا در داد .

جريربن عبدالله حاضر شده مدّعي گرديد كه ، چيزهايي را از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) طلب كار است . ابوبكر نيز بدون اين كه ، از او بيّنه و شاهدي بخواهد آن ها را به او داد . جابربن عبدالله نيز نزد ابوبكر آمده

ص: 238

و گفت: حضرت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به او وعده داده كه ، از اموال بحرين سه مشت به او بدهد هنگامي كه، مال بحرين رسيده ابوبكر سه مشت از آن ها را برداشته بدون اين كه از جابربن عبدالله بيّنه و شاهدي درخواست كند ، به او بخشيد .

عبدالله محمود گويد : حَميدي اين حديث را در « الجمع بين الصحيحين » در حديث نهم از افراد مسلم از مسند جابر آورده و ذكر كرده كه، جابر گفت : من شمردم ديدم 500 تا مي باشد ، ابوبكر گفت : دو برابر آن را بگير .

راويان رساله مأمون گويند : مأمون از اين امر تعجّب كرده و گفت : آيا فاطمه زهراء (علیها السلام) و شهود و گواهانش به اندازه جريربن عبدالله و جابربن عبدالله نزد اينان ارزش نداشتند ؟ پس نوشته هاي اين رساله را فرستاده دستور داد كه در مَوْسم حجّ پيش روي همه مردم خوانده شود . و «فدك» و عوالي را به محمد بن يحيي بن حسين بن علي بن الحسين بن علي بن ابي طالب (علیهم السلام)سپرده تا آن را آباد كرده منافع و درآمد آن را بين ورثة حضرت فاطمة زهرا (علیها السلام) دختر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) تقسيم كنند . (1)

كِتابِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ وَ سُنَّةِ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) اَرَاَيْتُم لَوْ اَمَرْتُ بِمَقامِ اِبْراهيمَ (علیه السلام) و فَرَدَدْتُ اِليَ المَوْضِعِ وَضَعَ فيهِ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) وَرَدَدْتُ فَدَكاً اِلي ورَثِهِ فاطِمَةَ (علیها السلام) . . . . . اِذاً وَ اللهِ لَنَفرَّقوُا عَنّي وَ اللهِ لَقَدْ اَمَرْتُ النّاسَ اَنْ لا يَجتَمِعُوا في شَهْرِ رَمِضانَ اِلّا في فَريضَةٍ وَ اَعْلَمْتُهُمْ اَنَّ اِجْتماعَهُمْ في النَّوافِلَ بِدْعَةٌ فَتَنادي بَعْضُ اَهْلِ عَسْكرِي مِمَّنْ يُقاتِلُ مَعي :يا اهْلَ الاِسْلامِ غَيَّرَتْ سُنَّةُ عُمَرَ يَنْهانا عَنِ الصَّلاةِ في شَهْرِ رَمَضانَ تَطَوَّعَاً وَ لَقَدْ خِفْتُ اَنْ يَثُوروُا في ناحِيةِ جانِبِ عَسْكَرِي . . . (1)

سپس روي به حاضران كرد و در حالي كه گِرد او جمعي از خاندان و مخصوصاً شيعيان او بودند فرمود: زمامداران پيش از من كارهايي كردند كه ، در آن ها با رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از راه تعهّد مخالفت ورزيدند و پيمان او را شكستند و روش او را دگرگون ساختند كه ، اگر مردم را وادار مي كردم كه آن ها را ترك كنند ( يعني سنّت هاي تغيير يافته پس از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را ) و آن ها را به وضعيت قبلي خود و به همان گونه كه در زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بود برگردانم . لشكريانم از اطرافم پراكنده مي شدند و تنها و بي كس مي ماندم و يا تنها تعداد اندكي از شيعيانم كه ، قدر و منزلت و سنّت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شناخته بودند در كنارم باقي مي ماندند . آيا فكر نمي كنيد كه ، اگر دستور مي دادم مقام ابراهيم را به همان جايي كه: رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آن را در آن جا نهاده بود ، قرار دهند و فدك را به ورثه حضرت فاطمة زهرا (علیها السلام) برگردانند . . . ( در اين جا حضرت ، 27 مورد از بدعتهاي خلفاي قبلي را شمردند و آن گاه فرمودند : ) به خدا سوگند مردم از پيرامون و اطاعت من پراكنده و متفرّق مي شدند . به خدا سوگند به مردم دستور دادم كه در ماه رمضان جز براي نماز واجب در جماعت حاضر نشوند و اعلام كردم كه ، نماز نافله را به جماعت خواندن بدعت است، برخي از لشكريانم كه در ركاب من مي جنگيدند فرياد زدند اي مسلمانان سنّت عمر تغيير يافت . ما را از نماز مستحبي در ماه رمضان نهي مي كند و ترسيدم كه يك جَناح از لشكريانم سر به آشوب بردارند . . . حضرت امام محمّد باقر (علیه السلام) در جواب محمّدبن اسحاق فرمودند :

ص: 240

كانَ يَكْرَهُ اَنْ يُدَّعي عَلَيْهِ مُخالَفَةُ اَبي بَكرٍ و عُمَرٍ (1)

حضرت علي (علیه السلام) كراهت داشتند كه بر عليه ايشان ، ادعا نشود كه ، او مخالف ابوبكر و عمر عمل مي كند و اين نشانه تقيّه بسيار شديد حضرت بوده است . و شيخ طوسي رحمة الله تعالي عليه نيز در اين زمينه مي نويسد : كسي اشكال نكند كه ، بر اميرالمؤمنين (علیه السلام) لازم بود زماني كه ، به حكومت رسيد و زمام امور را در دست گرفت « فدك » را به صاحبانش ورثه حضرت زهرا (علیها السلام) واگذار كند . ولي اقدام به اين كار ننمود زيرا علت عدم اقدام به اين مطلب همان چيزي است كه ، نسبت به تنفيذ احكام نارواي آنان در بقيه مطلب وجود داشت كه ، ما درگذشته به طور مختصر و در مواردي به طور تفصيل در اين باره صحبت كرديم . كه ، با اين كه ، زمان امور در دست آن حضرت بود و ظاهراً خليفة مسلمانان به شمار مي آمد اما در شرايط تقيّة سخت به سر مي برد و چندان هم دست حضرت در اين گونه كارها باز نبود . (2)

سيّد مرتضي نيز دليل بر عدم استرداد « فدك » توسط حضرت اميرالمؤمنين (علیه السلام) و خودداري كردن حضرت از تغيير بدعت ها را تقيّه قويّه مي دانند . (3) و دربارة تقيّه حضرت علي (علیه السلام) در زمان خلفاء شيخ طوسي رحمة الله تعالي در كتاب « المفصح في امامة اميرالمؤمنين و الائمة (علیهم السلام) » مي نويسد :

اما آن چه پرسش كننده در مورد نمازگزاردن آن حضرت با آنان پرسيد در پاسخ مي گوييم . نماز خواندن آن حضرت با آنان به صورت اقتداء كردن به آن ها نبود بلكه حضرت نماز خودش را مي خواندو فقط با ركوع آنان به ركوع مي رفت و همراه تكبير آن ها تكبير مي گفت و اين گونه هماهنگي

و همراهي به فتواي هيچ يك از فقهاء اقتدا محسوب نمي شود . (4)

ابراهيم كَرْخي از مام صادق (علیه السلام) سؤال كرد چرا اميرالمؤمنين (علیه السلام) پس از آن كه ، به حكومت رسيد « فدك » را به ملكيت خود برنگرداند ؟

حضرت پاسخ دادند : به خاطر اقتداء به رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) كه ، پس از فتح مكه چون عقيل خانة حضرت را فروخته بود به پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) گفته شد يا رسول الله آيا خانة خود را پس نمي گيريد ؟ فرمود : مگر عقيل خانه اي را براي ما باقي گذاشته است .

اِنّا اَهْلُ بَيْتٍ لاَنسْتَرْجعُ شَيْئاً يُؤخَذُمِنّا ظُلْماً فَلِذِلِكَ لَمْ يَسْتَسْرجِعْ فَدَكاً لَمّا وَلي . . . (1)

ما خانداني هستيم كه اگر چيزي از ما به ستم گرفته شود پس نمي گيريم، و بدين جهت هم، حضرت امام علي (علیه السلام) پس از آن كه ، به حكومت رسيد ، فدك را پس نگرفت .

و در روايت ديگر حضرت موسي بن جعفر (علیه السلام) در جواب علي بن فضّال همين مطلب را فرمودند (2)

عمر با لگد به حضرت زهرا (علیها السلام) جسارت كرد در حالي كه آن حضرت به فرزندش محسن باردار بود و محسن را سقط كرد آن گاه باسيلي به صورت حضرت زهرا (علیها السلام) زد ، گويا من ( امامصادق

(علیه السلام)) مي بينيم كه ، در اثر آن سيلي گوشواره در گوش مادرم شكسته است،پس عمر نامه را گرفت و پاره كرد.

پس از هفتاد و پنج روز بيماري ، بر اثر آن ، حضرت به شهادت رسيد . و در هنگام احتضار به حضرت علي (علیه السلام) وصيّت نمود كه : ياعلي تو را به حق رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) قسم مي دهم كه، ابوبكر و عمر در تشيع جنازة من حاضر نشوند و بر بدن من نماز نخوانند .

به اين علت ، حضرت امام علي (علیه السلام) بدن فاطمه (علیها السلام) را شبانه دفن نمود و صبح هنگامي كه، ابوبكر و عمر فهميدند اعتراض كردند ولي حضرت امام علي (علیه السلام) فرمودند اين سفارش خود فاطمه (علیها السلام) بود.

عمر گفت : به خدا قسم نبش قبر مي كنم تا بر آن نماز بخوانم ، حضرت علي (علیه السلام) فرمود : به خدا قسم تا من زنده ام و ذوالفقار در دستاتم مي باشد تو چنين كاري را نمي تواني انجام بدهي و تو بر اين مطلب آگاهي !

آنگاه ابوبكر گفت : برگرديم كه او، به فاطمه (علیها السلام) سزاوار تر از ماست و مردم نيز برگشتند (1)

البته اين مضمون در روايات مختلف و در كتب شيعه و سنن ذكر شده است و به بعضي از آن منابع اكتفاء مي كنيم .

اما كتب اهل تسنن : سبط بن الجوزي در كتاب سيرة حلبيّه (2)

چنين آورده است . . . .

ص: 244

ثُمَّ اَخَذَ عُمَرُ الكِتابَ فَشَّقَهُ ، عمر نامه را گرفت و پاره كرد و در شرح نهج البلاغه ابن اَبي الحديد چنين ذكر شده است . . . فَدَفَع بِيَدِهِ صَدْرَها وَ اَخَذَ الصَّحِيفَةَ فَخَرَقَها بَعْدَ اَنْ تَفِلَ فيها فَمَحاها وَ اِنَّها دَعَتْ عَلَيْهِ فَقالَتْ بَقَرَالله بَطْنَكَ كَما بَقَرْتَ صَحيفَتي (1)

عمر با دست خود ، به سينة حضرت زهرا (علیها السلام) كوبيد و نامه را گرفت و بعد از آن كه، با آب دهان نوشته آن را محو كرد آن را پاره نمود در اين هنگام حضرت زهرا (علیها السلام) در حق او نفرين كرده و فرمودند : خداوند شكمت را پاره كند ، و بشكافد همان طور كه ، نامة مرا پاره كردي .

حضرت زهرا (علیها السلام) در حالي كه ، بر غاصبين « فدك » غضبناك بود از دنيا رفت، صحيح مسلم با ذكر سند از عايشه روايت مي كند كه ، گفت : فاطمه (علیها السلام) كسي را نزد ابي بكر فرستاد و از وي درخواست ارث خود از آن چه خداوند به پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) اختصاص داده بود نمود . . . پس ابوبكر از پرداخت هرگونه چيزي به فاطمه (علیها السلام) خودداري كرد .

فَوَجَدَتْ فاطِمَةُ عَلي اَبي بَكْرٍ في ذلِكَ فَهَجَرَتْهُ فَلَمْ تُكَلِّمْهُ حَتّي تُوُفيَّتْ وَ عاشَتْ بَعْدَ النَّبيِ سِتَّةَ اَشْهُرٍ فَلَمّا تُوُفِيّت دَفَنَها زَوْجُها عَليٌّ لَيْلاً وَلَمْ يُؤذِنْ بِها اَبابَكرٍ وَ صَلّي عَلَيْها وَ كانَ لِعَليٍّ مِنَ النّاسِ وَجْهٌ (2)

حَياةَ فاطِمَةَ فَلَمّا تُوُفِيَت اِسْتَنْكَرَ عَليٌّ وُجُوهَ النّاس (3)

به همين جهت فاطمه سخت از ابابكر ناراحت شده بر او غضب كرد و او را ترك نمود و با وي هرگز صحبت نكرد تا از دنيا رفت و حال آن كه شش ماه بعد از پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)زنده بود و زماني كه از دنيا رفت حضرت امام علي (علیه السلام) بر او نماز خواند ايشان را شبانه دفن نمود و اجازه نداد ابوبكر در مراسم او حاضر شود و بر او نماز بخواند .

ودر زمان حيات حضرت فاطمه (علیها السلام) حضرت امام علي (علیه السلام) احترام خاصي در بين مردم داشت و چون فاطمه (علیها السلام) به شهادت رسيد . حضرت امام علي (علیه السلام) از ملاقات با مردم خودداري مي كرد .

ص: 245

لازم به ذكر است كه در حاشيه اين روايت در كتاب صحيح بخاري و صحيح مسلم « وَجَدْت» به معني « غَضَبَتْ ( غضبانك شد ) » ترجمه شده است . صحيح بخاري با ذكر سند از عايشه نقل مي كند كه: فاطمه زهراء (علیها السلام) و عباس نزد ابابكر آمده و از او درخواست ارث خود از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را نمودند و اين دو: سرزمين فدك و سهم خود از خيبر را طلب كردند . ابابكر گفت : من از پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) شنيدم كه، فرمود : ما انبياء ارث نمي گذاريم و آن چه از اموال ما باقي بماند . صدقه است .

فَهَجَرَتْهُ فاطِمَةُ فَلَمْ تُكَلِّمْهُ حَتّي ماتَتْ (1)

به همين علت فاطمه (علیها السلام) از ابي ابكر كناره گيري كرد و تازنده بود با او سخن نگفت :

ابن كثير در « البدايه و النهايه » همين روايت را از صحيح بخاري نقل كرده و در ادامه آن چنين مي گويد : حنبل نيز اين حديث را همين طور نقل كرده است .

سپس احمد روايتي را باذكر سند از عروة، از عايشه نقل مي كند كه : بعد از آن كه پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از دنيا رفت فاطمه (علیها السلام) از ابوبكر خواست كه ميراثش را از آن چهپيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از خود باقي گذاشته و خداوند به او اختصاص داده بود به او برگرداند . لكن ابوبكر در جواب گفت . پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است : ما ارثي از خود باقي نمي گذاريم و آن چه از ما باقي بماند صدقه است .

فَغَضَبِتْ فاطِمَةُ وَ هَجَرِتْ اَبابَكر فَلَمْ تَزَلْ مُهاجَرَتْهُ حَتّي تُوفِّيَتْ (2)

پس حضرت فاطمه (علیها السلام) غضبناك شد و ابوبكر را ترك كرد و براي هميشه از او دروي گزيد. تا از دنيا رحلت ( به شهادت رسيد ) كرد . عمر رضا كحاله از علماي اهل تسنّن در كتاب اعلام النساء چنين مي نويسد :

. . . ثُمَّ قالَ عُمَرِ لِاَبي بَكْر اِنْطَلْقِ بِنا اِلي فاطِمَةً فَاِنّا قَد اَغْضَبْناها

سپس عمر به ابوبكر گفت : بيا با هم به سراغ فاطمه (علیها السلام) برويم چرا كه ما او را غضبناك كرديم . پس به اتّفاق يك ديگر به خانه فاطمه (علیها السلام) رفتند و از آن حضرت اجازه ورود خواستند، ولي فاطمه زهراء (علیها السلام)

ص: 246

به آن دو اجازه ورود نداد . آنگاه به علي (علیه السلام) مراجعه نموده و با آن حضرت صحبت كردند ، و حضرت آن دو ، را نزد فاطمه (علیها السلام) بردند .

فَلَمّا قَعَدا عِنْدَها حَوَّلَتْ وَ جْهَها اِلي الحائِطِ فَسَلَّما عَلَيْهِما فَلَمْ تَرِدْ . . .

وقتي آن دو نزد فاطمه (علیها السلام) نشستند . حضرت روي خويش را از آنان به طرف ديوار برگرداند . سپس عمر و ابوبكر به ايشان سلام كردند ، ولي حضرت جواب سلام آن دو را ندادند .ابوبكر صحبت را آغاز كرد و سخن را به آن جا رساند كه ، از پدرت شنيدم كه فرمود ما انبياء ارث نمي گذاريم و آنچه از ما باقي مي ماند صدقه است . حضرت فاطمه (علیها السلام) گفت : اگر حديثي از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) براي شما بخوانم آن را مي شناسيد و به آن عمل مي كنيد ؟ ابوبكر و عمر گفتند : آري

فَقالَتُ : نَشَدْ تُكُما اللهَ اَلَمْ تَسْمَعا رَسُولَ الله يَقُولُ : رِضا فاطِمَةَ مِنْ رِضاي وَ سَخَطُ فاطِمَةَ مِن سَخَطي فَمَنْ اَحَبَّ فاطِمَةَ اِبْنَتي فَقَدْ اَحَبَّني وَ مَنْ اَرْضي فاطِمَةَ فَقَدْ اَرْضاني وَمَنْ اَسْخَطَ فاطِمَةَ فَقَدْ اَسْخَطَني.

قالاً : نَعَمْ سَمِعْناهُ مِنْ رَسُولِ اللهِ .

قالَتْ: فَاِنّي اُشْهِدُ الله وَ مَلائِكَتَهُ اِنَّكُما اَسْخَطْتُماني وَ ما اَرْضَيْتُماني وَ لَئِنْ لَقِيتُ النَّبيِّ لِأَشْكُوتَّمُا اِلَيْهِ.

فقال اَبوبكر : اَنَا عائِذٌ باللهِ تعالي مِنْ سَخَطِه وَ سَخَطِكِ يا فاطِمَةَ ثُمَّ اِنْتَحَبَ اَبُوبَكرٍ بَيْكيْ حَتّي كادَتْ نَفْسُهُ اَنْ تَزْهَقَ وَ هِيَ تَقُولُ : وَ اللهِ لِأَاَدْعُوَنَّ عَلَيْكَ في كُلِّ صَلاةٍ اُصَلّيها(1)

فاطمه زهراء (علیها السلام) فرمود : شما را به خدا قسم ، آيا اين حديث را از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نشنيده ايد كه، مي فرمود: رضايت فاطمه (علیها السلام) رضايت من است و سخط و غضب فاطمه (علیها السلام) از سخط و غضب من است هر كه دخترم فاطمه (علیها السلام) را دوست بدارد مرا دوست داشته و هر كه فاطمه (علیها السلام) را خشنود كند مرا راضي و خشنود نموده است و هر كه ، فاطمه (علیها السلام) را به خشم آورده ، همانا مرا به خشم آورده است؟ آن دو گفتند: بله ما از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) اين سخن را شنيده ايم . در اين موقع حضرت فاطمه زهراء (علیها السلام)

ص: 247

فرمودند : همانا خدا و ملائكه او را شاهد مي گيرم كه شما دو نفر مرا به غضب در آورديد و رضاي خاطر مرا به جاي نياورديد . و زماني كه ، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را ملاقات كنم از شما دو نفر نزد آن حضرت شكايت خواهم نمود .

ابوبكر گفت : من پناه مي برم به خدا از سخط و غضب خدا و سخط و غضب تو اي فاطمه، سپس شروع به گريه نمود به گونه اي كه نزديك بود جان از بدنش خارج شود .

و در اين حال حضرت فاطمه (علیها السلام) فرمود : به خدا قسم در هر نماز مي خوانم تو را نفرين مي كنم .

ابن قُتَيْبه دِينوري در كتاب « الامامة و اليساسة » مي نويسد .

پس از چندي كه گذشت عمر به ابابكر گفت : بيا تا نزد فاطمه (علیها السلام) برويم چرا كه ما او را به غضب در آورده ايم پس به اتّفاق يك ديگر نزد فاطمه (علیها السلام) رفته و از او اجازة ورود خواستند لكن حضرت به آن ها اجازه ندادند . ناچار نزد علي (علیه السلام) آمده و با آن حضرت سخن گفتند . تا آن كه علي (علیه السلام) آن ها را به خدمت فاطمه (علیها السلام) بردند . پس همين كه آن دو ، نفرنزد حضرت نشستند ، حضرت صورت خود را به طرف ديوار برگرداند در اين هنگام آن دو، به ايشان سلام كردند . ولي حضرت زهرا (علیها السلام) جواب سلامشان را ندادند .

آنگاه ابوبكر شروع به سخن كرد و گفت : اي حبيبية رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آيا ما ، در مورد ارث پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و همچنين در مورد شوهرت تو را به غضب درآورده ايم ؟ فاطمه (علیها السلام) فرمود : تو را چه مي شود كه اهل و خانواده ات از تو ارث ببرند ولي ما از محمد ارث نبريم ؟ سپس فرمود: آيا اگر حديثي از پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را به ياد شما بياورم مي پذيريد و به آن اعتقاد پيدا مي كنيد ؟

ص: 248

عمر و ابابكر گفتند: آري

آن گاه حضرت زهرا (علیها السلام) فرمود :

شما را به خدا قسم آيا از پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نشنيديد كه ، مي فرمود : رضايت فاطمه (علیها السلام) رضايت من و غضب فاطمه غضب من است پس هر كس دخترم فاطمه را دوست بدارد همانا مرا دوست داشته و هركس ايشان را به غضب و خشم آورد، همانا مرا به غضب درآورده است ؟

عمرو ابابكر گفتند : آري از پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) شنيده ايم .

سپس فاطمه (علیها السلام) فرمود : همانا من خداوند و ملائكه را شاهد مي گيرم كه ، شما دو نفر مرا به سخط و غضب در آورديد و مرا راضي نكرديد و هر گاه پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را ملاقات كنم از شما دو نفر به او شكايت خواهم نمود . در اين هنگام ابوبكر شروع به گريه كرد در حالي كه ، فاطمه (علیها السلام) مي فرمود : به خدا قسم تو را در هرنمازي كه ، بخوانم نفرين خواهم نمود .(1)

در كتاب « انوار النُّعمانيّه » چنين آمده است .

زماني كه اين دو نفر وارد شدند و فاطمة زهرا (علیها السلام) را ديدند سلام كردند ولي حضرت زهرا (علیها السلام) جواب سلام آن ها را نداد و صورت خود را از آن ها برگرداند . آن دو جلوي صورت حضرت نشستند تا چند مربته اين كار تكرار شد و حضرت زهرا (علیها السلام) به علي (علیه السلام) فرمودند: يا عَلِيُّ جافِ الثَّوبَ عَلَيّ وَ قالَتْ : لِنسوَةٍ حَوْلَها : حَوِّلْنَ وَجْهي فَلَمّا حَوِّلْنَ وَجْهَها حَوْلا وُجُوهَهُما اِلَيْها (2)

يا علي: پارچه را بر رويم بينداز و به زن هاي اطراف بسترش فرمود : صورت مرا از اين دو برگردانيد ( شايد بر اثر شدت بيماري حضرت قادر بر انجام كاري نبودند و از اطرافيان كمك مي گرفت ؟)

چون زن ها چنين كردند عمر و ابابكر ( با كمال بي شرمي ) دوباره روبه روي حضرت نشستند .

ص: 249

مرحوم علامه مجلسي رحمة الله عليه بعد از نقل روايات شيعه وسنّي در اين زمينه ، مي فرمايد : هرگز شك نكنيد در اين كه : حضرت فاطمة زهرا (علیها السلام) بر اين ها غضبناك بود ، امامت آن ها را قبول نداشت ازآنها اطاعت نكرد و بر اين حال باقي ماند تا به كرامت و رضوان خداوند رسيد .(1) حال با توجه به مطالب گذشته در اين كلام رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) دربارة غضب و رضايت حضرت فاطمه (علیها السلام) بايد دقّت كرد كه، فرمود : اِنَّ اللهَ يَغْضِبُ لِغَضَبِ فاطِمَةَ وَ يَرْضي لِرِضاها (2)

به درستي كه خداوند با غضب حضرت فاطمه (علیها السلام) غضبناك و با رضايت و خشنودي آن حضرت راضي و خشنود مي گردد .

عن ْ اَبي عَبْدِاللهِ (علیه السلام) اِذا قَدِمَ القائِمُ المَدينَةَ . . . ثُمَّ يُخْرِجُهُما غَضَّيْنِ رَطْبَيْنِ فَيَلْعَنُهما وَ يَتَبَرَّاُ مِنْهُما

وَ يُصْلِبُهُما ثُمَّ يُنْزِلُهُما وَ يُحْرقُهُما ثُمَّ يُذْريهُما في الرِّيحِ (1)

امام صادق (علیه السلام) فرمودند : كه ، قائم آل محمد (عجل الله تعالی فرجه الشریف) قدم به مدينه گذارد آن دو نفر را از قبر خارج مي كند ، در حالي كه ، بدن آن ها ترو تازه مي باشد . پس بر آن ها لعنت كرده و از آن ها بيزاري مي جويد و سپس آن ها را به دار مي برند و بدن آن ها را به آتش كشيده و خاكستر آن را به دريا مي ريزد.

را مستحقّ است كه ، تصميم گرفته در طيّ تنظيم سند مالكيّت وي را نسبت به فدك تثبيت كند پس چگونه از پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) روايت كرد كه ، آن حضرت فرمود : ما پيامبران ارث نمي گذاريم و هر چه از ما بماند صدقه است ؟

2- نظير ابن حديث را ابن ابي الحديد معتزلي در شرح نهج البلاغه از اميرالمؤمنين (علیه السلام) نقل كرده است . آن حضرت فرمود : فاطمه (علیها السلام) نزد ابي بكر آمد و اظهار داشت : پدرم فدك را به من عطا كرد و علي (علیه السلام) و امّ ايمن گواه بر اين مطلب اند ابوبكر در جواب گفت : البتّه آن چه كه تو به پدرت نسبت بدهي حقّ است و مسلّم پدرت اين فدك را به تو عنايت كرده دستور داد پاره چرمي آوردند و مالكيّت فدك را جهت زهرا (علیها السلام) تثبيت كردم فاطمه (علیها السلام) نامه را گرفت از نزد ابي بكر خارج شد در بين راه به عمر برخورد نمود پرسيد از كجا ميائي ؟»

فاطمه (علیها السلام) فرمود : از نزد ابي بكر در نزد او اقامه شهود كردم كه ، فدك را پدرم به من عطا فرموده و ابوبكر هم به عنوان رفع مزاحمت عمّال و مأمورينش نامه اي نوشت و به من داد . عمر نامه را از زهرا (علیها السلام) گرفت و نزد ابي بكر آمد و به او خطاب كرد كه ، تو فدك را به زهرا (علیها السلام) رد كردي و براي او سند تنظيم نمودي ؟ ابوبكر پاسخ داد آري عمر گفت : امّا علي (علیه السلام) آتش به گِرده نان خود مي دهد و اُمّ ايمن هم كه، زني بيش نيست ، با آب دهان نوشته ابي بكر را از روي پاره چرم پاك نمود و آن را پاره كرد .(1)3- فَفِي الخرائجِ وَ الجرائج روي ابي عبدالله (علیه السلام) . . . فَدَعا بِأَديمٍ وَ دَعا عَليَّ بْنَ اَبي طالب (علیه السلام) فَقالَ اُكْتُبْ لِفاطِمَةَ (علیها السلام) بِفَدَكِ نِحْلَةً مِنْ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فَشَهِدَ عَلي ذلِكَ عليِّ بْنَ اَبي طالِبٍ وَ مَوْلي رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) وَ اُمُّ اَيْمَن .(2)

امام صادق (علیه السلام) فرمودند : پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) پوستي طلب كرد و به حضرت علي (علیه السلام) فرمود : بنويس فدك هديه اي از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) براي فاطمه است . و بعد حضرت علي و غلام خود ( باح ) و امّ ايمن را بر اين مسئله شاهد گرفت .

وَ قالَ العَلامَّةُ المَجْلِسي : فَدَعا رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فاطِمَةَ وَ كَتَبَ لَها كِتاباً جاءَتْ بِهِ بَعْدَ وَفاةِ اَبيها اِلي اَبي بَكْرٍ

ص: 252

وَ قالَتْ : هذا كِتابُ رَسُولِ الله لي وَلِابِنْي (1)

مرحوم علامّه مجلسي مي گويد : پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) حضرت فاطمه (علیها السلام) را خواست و براي او ( فدك ) را نوشت و ايشان بعد از رحلت رسول الله آن كتاب را پيش ابابكر آورد و گفت : اين سند و نوشته رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) براي من و فرزندان من است . (2)

4- حضرت زهرا (علیها السلام) زماني كه ، از ظالمان بر خود خبر مي دادند فرمود : . . . وَ ظَلَمُوني وَ اَخَذُوا اِرْثي وَخَرَّقَوُا صَحَيفَتي التّي كَتَبَهالي اَبي بِملْكِ فَدَكٍ وَ العَوالي وَ كَذَّبُوا شُهُودي (3) بر من ظلم كردند و ارث مرا گرفتند و صحيفه اي كه ، پدرم در ملكيت فدك و عوالي براي من نوشته بود پاره كردند و شاهدان من را تكذيب نمودند .

5- در حديثي از امام صادق (علیه السلام) براي مُفَضَّل در رابطه با رجعت و بازگشت ائمّه (علیهم السلام) به دنيا و شكايات آن ها نزد رسول سخن مي گويند و مي فرمايند . ثُمَّ تَبْدَأُ فاطِمَةُ (علیهاالسلام) فَتَشْكُوا مِنْ عُمَر وَ ما نالَها مِنْهُ وَ مِنْ اَبي بَكْرٍ وَ اَخَذَ فَدَكٍ وَ مارَدَّ عَلَيْها مِنْ قَوْلِهِ « اِنَّ الأَنبيآءَ لا نُوَرثُ » وَ اِحْتِجاجِها بِقوَلِ يَحْيي وَ زَكَرِيّا (علیهما السلام) وَ قِصَّةِ داوُدَ وَ سُلَيْمانَ وَ قَوْلِ صاحِبِه هايتي صَحيفَتِك الَّتي ذَكَرْتِ اِنَّ اَباكِ قَدْ كَتَبهالَكِ وَ اِخْراجِهَا الصَّحيفَةَ وَ اَخْذِها مِنْها وَ نَشْرِها عَلي رُؤُسِ الأشْهادِمِنْ قُرَيشٍ وَ سائِرالمُهاجرِينَ وَ الاَنْصارِ وَ سائِرِ العَرَبِ وَ تَغَلِه فيها وَ تَمْزيقِه اِيّاها . . . (4) حضرت زهراء (علیها السلام) شكايت مي كنند . از عمر و از آن ستم هايي كه از جانب او رسيده و از ابابكر و از گرفتن فدك و جعل حديث ما انبياء ارث نمي گذاريم . . . . و از قول رفيقش عمر كه گفت : نوشته اي كه گفتي پدرت درباره فدك به تو داده است بياور و از گرفتن آن نامه و نشان دادن آن بر تمام مردم از مهاجرين و انصار و از آب دهان انداختن به آن نامه و پاره كردن آن و . . .

6- عَنْ اَبي عَبْدِاللهِ (علیه السلام) فَدَعا بِكتابٍ فَكَتَبَهُ لَها بَردِّ فَدَك فقال: فَخَرَجَتْ وَ الكِتابُ مَعَها فَلقَيها عُمَرَ فقال: يا بِنْتَ مُحَمَّد ما هذا الكِتاب الّذي مَعَكِ؟ فقالَتْ :

كِتابٌ كَتَبَ لي اَبُوبكرِ بَرِدِّ فَدَك . . . (5)

ص: 253

امام صادق (علیه السلام) در يك روايت طولاني مي فرمايد . . . پس ابوبكر ورقه اي را ( وسائل نوشتن ) را طلبيد و رد فدك را براي حضرت زهرا (علیها السلام) نوشت . هنگامي كه ، حضرت نامه را گرفته و از نزد ابابكر خارج شدند در بين راه با عمر برخورد كردند . عمر گفت : اي دختر محمّد اين نوشته نوشته اي كه در دست داري چيست ؟ حضرت جواب دادند : اين نامه اي كه ، ابوبكر به عنوان ردّ فدك برايمن نوشته است . . . البتّه اين مضمون در روايات و كتب مختلف شيعه و سنّي ذكر شده است و ما به ذكر بعضي از منابع اين روايات اكتفاء مي كنيم .(1)

اگر فاطمه شاهد عادلي بر اثبات ملكيت خود بياورد پس « فدك » از آن فاطمه است و گرنه هيچ حقي در « فدك » ندارد حضرت امام علي (علیه السلام) فرمودند : اي ابابكر آيا براي ما به خلاف حكم خداوند بر مسلمانان حكم مي كني ؟ ابابكر گفت: نه ، حضرت فرمودند به من بگو اگر در دست مسلمانان چيزي باشد و من ادعا كنم آن چيز از آن من است . از چه كسي تقاضاي بيّنه ( دو شاهد ) مي كني ابابكر گفت : از شما ، دوباره حضرت فرمودند : و اگر در دست من چيزي باشد و مسلمانان در آن ادّعاي ملكيّت كنند باز از من تقاضاي بيّنه مي كني ؟ پس ابابكر خاموش شد . (1)

دليل ديگر عصمت حضرت زهراء (علیها السلام) است بر اين كه ابابكر نمي بايست از حضرت زهراء (علیها السلام) شاهد بخواهد چون خداوند عصمت حضرت زهراء (علیها السلام) را ظاهر و آشكار كرده است ، زيرا آن بزرگوار از هر گناه ، احتمالِ ريز و بزرگ ، رجس ، پليدي پاك و منزّه قرار داده است . دروغ كه ، هيچ احتمال دروغ هم غلط و اَفحش است حتي در ذهن خطور اين مسائل هم صحيح نيست در حقّ معصوم و معصومه و اين عصمت توسط آية تطهير و روايات فراواني از شيعه و سنّي كه ، از حضرات معصومين (علیهم السلام) رسيده است ثابتشده و شك و ترديد در اين مورد كفر و الحاد است و اين مورد قبول تمام علماي شيعه و سنّي مي باشد .

و من جمله سخن اميرالمؤمنين (علیه السلام) با ابابكر در مورد عصمت حضرت زهراء (علیها السلام) بهترين دليل است كه، در بحث احتجاج حضرت با ابابكر در رابطه با مقام عصمت حضرت زهراء (علیها السلام) است كه گذشت .

دليل ديگر بر اين كه ، ابابكر نبايد شاهد مطالبه كند، اين است كه، او بايد به علم خود عمل مي كرد . چون حاكم مي تواند در مواردي كه علم به وقوع چيزي دارد بدون اين كه، كسي ، شهادت بدهد حكم كند . زيرا علم او از گواهي شاهدان قوي تر است و دليل بر درستي اين گفتار در مورد حكايت مرد اعرابي است .

ناقه اي كه ، فروخت به رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و پولش را هم پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) تحويل او دادند ولي قبول دار نشد كه ، خزيمة بن ثابت بر اين حكايت شهادت داد كه، ناقه از آن رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است ، از او پرسيدند تو كه ، نبودي از كجا علم پيدا كردي؟ آيا در آنجا كه من اين شتر را خريدم بودي؟ گفت : يا رسول الله ، لاكن من از آن جا كه ، يقين دارم به رسالت شما به اين مطلب نيز يقين دارم . حضرت فرمود من

ص: 256

شهادت تو را نافذ و قابل اجراء مي دانم و آن را به منزله دو شاهد قرار دادم، بدين جهت بود كه ، او را دوالشهادتين ناميدند . (1)

اين داستاني مشهور و شبيه به داستان حضرت زهراء (علیها السلام) است . از آن جهت كه «خذيمه» نديده بود كه پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) پول شتر را داده اند ، ولي چون مي دانست آن حضرت رسول خداوند (صلی الله علیه و آله و سلم) است. و معصوم از هر گناه مي باشد و جز به حق و راستي سخن نمي گويد . علم به صِدق ادّعاي پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) پيدا كرد و به نفعآن حضرت شهادت داد . پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) هم نه تنها كار او را امضاء كرده و شهادت او را قبول نمودند ، بلكه او را نيز مورد تشويق قرار دادند . در مسئلة « فدك » هم چون ابابكر مي دانست حضرت زهراء (علیها السلام) طبق آية تطهير معصومه بوده و از هر گناه پاك مي باشد و در آنچه ادّعا مي كند صادق است . پس بايد از اين علم خود استفاده مي كرده و به نفع حضرت زهراي مرضيه (علیها السلام) حكم به ردّ « فدك » مي داد و ديگر احتجاج به طلب بيّنه ( شاهد ) نبود ، اما آن جا كه قرآن مي فرمايد : خَتَمَ اللهُ عَلي قُلُوبِهِمْ وَ عَلي سَمْعِهِمْ وَ عَلي اَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ اَليمٌ بِما كانُوا يَكْذِبُون نمي خواست حقّ را بگويد و عذاب خدا را به خود خريد . دليل ديگر بر اين كه ابابكر نبايد طلب بيّنه مي كرد ، بر خورد او با جابربن عبدالله و جريربن عبدالله است . چون در روايت آمده است كه ( قبلاً نيز گذشت ) ابابكر بعد از شهادت رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) اعلام عمومي نمود كه، هركس طلبي يا وعده اي از پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) دارد . حاضر شود پسر جريربن عبدالله و جابربن عبدالله حاضر شدند و ادعا كردند كه چيزي از پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بيّنه طلب آنان را پرداخت نمود .

حضرت زهرا (علیها السلام) اين برخورد دوگانه را به آنها گوشزد فرمود و چون عمر گفت : اي دختر محمّد براي اثبات اِدّعاي خود، بيّنه بياور حضرت فاطمه (علیها السلام) جواب داد : «قَدْ صَدَقْتُمْ جابِرِبْنِ عَبْدِالله وَ جَريربْنِ عَبْدِاللهِ وَلَمْ تَسئاَلُوا هُما الَبَنيَّةِ » (2)

شما ادعاي جابربن عبدالله و جريربن عبدالله را قبول نموديد و از او بيّنه و شاهد طلب نكرديد . پس چگونه از دختر پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) طلب بيّنه مي كنيد . جواب مضحكانة عمر اين بود كه، جابر و جرير

ص: 257

چيز كم ارزشي را طلب مي كردند : ولي تو امر بزرگي را ادّعا مي كني ، از اتّفاق مأمون عباسي نيز در هنگام با علماي مخالف ، معارضه كرد و حتّي راويان رساله مأمون مي گويند :فَتَعَجَّبَ المَأمُون مِنْ ذلِكَ وَ قالَ : اَما كانَتْ فاطِمَةٌ وَ شُهُودُها تَجْزَونَ مَجْري جَرْيرِبْنِ عَبْدِالله و جابِرِبْنِ عَبْدِاللهِ (1) مأمون از اين برخورد دو گانه تعجّب كرد و گفت : آيا فاطمه و شاهدان آن حضرت به اندازة جريربن عبدالله و جابربن عبدالله ارزش نداشتند .

خطا كار باشد در برابر گناهي كه ، انجام مي دهد اگر مذمت بشود و يا حدّ الهي بر او جاري گردد اذيّت مي شود و چگونه ممكن است خدا از اجراي حدّ شرعي نسبت به يك گناه كار اذيّت گردد ؟

گذشته از اين، در مورد اين نزاع با ثبات عصمت زهرا (علیها السلام) احتياج نيست ، بلكه در اينجا علم به صدق حضرت زهرا (علیها السلام) كفايت مي كند و از راستگو بودن فاطمه (علیها السلام) كفايت مي كند و اختلافي بين مسلمين نيست زيرا در تمام عُمْرِ ، فاطمه (علیها السلام) ادّعائي نفرموده كه ، مورد تكذيب قرار گيرد . اختلافي كه، در مسئله فدك بين مسلمانان است اين است كه ، آيا علم با اين كه ، زهراي مرضيه (علیها السلام) در ادّعاي خود راستگو بوده است سزاوار بوده كه ، ابوبكر فدك را بدون اقامه شاهد و بيّنه به زهرا (علیها السلام) تسليم كند يا نه؟

اصولاً هدف از اقامه بيّنه و شاهد ، براي مدّعي عليه ، به نفع مدّعي اقرار كند ديگر شاهد لازم نيست زيرا ظنّي كه ، حاكم از اقرار مدّعي ظنّي است كه ، وي از شهادت شاهد به صدق مدّعي حاصل كند، پس در صورتي كه ، ظنّ قوي تري براي حاكم بصدق مدّعي حاصل شود، احتياجي به اقامه بيّنه نيست تا چه رسد به جائي كه ، حاكم علم به صدق مدّعي داشته باشد ، در آن جا به طراولي و احقّ احتياج به اقامه بيّنه نيست .

در ذيل اين آيه شريفه :

« اِنَّ الَّذينَ يُؤْذُونَ اللهَ وَ رَسُولهُ لَعَنَهُمُ اللهُ فِي الدُّنيا وَ الآخِرَةِ وَ أَعَدَّلَهُمْ عَذاباً مُهْنياً» (1)

كساني اذيت مي كنند خدا و رسولش را خداوند آنان را در دنيا و آخرت لعنت كرده و عذاب خوار كننده اي را براي آنان مهيا فرموده است ، حافظ حاكم حسكاني در كتاب خود شواهد التنزيل ذيل اين آية شريفه، روايتي را به اين طريق نقل كرده است .حدّثنا الحاكم اَبوعبدالله الحافظ حدّثنا أحمدبن محمدبن اَبي دارم الحافظ حدّثنا عليّ بن اَحمد العجلي حدّثنا عبّادبن يعقوب حدّثنا أرطاة بن حبيب حدّثني عبيدبن ذكوان قال حدّثني اَبوخالدالواسطي و هوآخذ بشعره قال : حدّثني زيدبن علي و هو آخذ شعره قال : حدّثني عليّ بن الحسين و هو آخذ

ص: 259

بشعره قال: حدّثني الحسين بن علي و هو آخذ بشعره قال : حدّثني علي بن اَبي طالب و هو آخذ بشَعْرِهِ، قال: حدّثني رسول الله و هو آخذ بشعره فقال : من آذي شعرةً منك فَقد آذاني و من آذاني فقد آذي الله و من آذي الله فعليه لعنة الله (1)به اين جا مي رسد كه ، اَبوخالد واسطي خبر داد در حالي كه ، موهاي (محاسن) را به دست گرفته بود گفت : مرا زيدبن علي خبرداد در حالي كه ، موهاي محاسن خود را به دست خود گرفته بود . او گفت : مرا خبرداد علي بن الحسين (علیهما السلام) در حالي كه ، موهاي خود را به دست گرفته بود گفت : مرا خبر داد حسين بن علي (علیهما السلام) در حالي كه ، محاسن خود را به دست گرفته بود گفت : مرا خبرداد علي بن ابي طالب (علیه السلام) در حالي كه ، محاسن خود را در دست گرفته بود گفت : مرا خبر داد رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در حالي كه ، محاسن شريفش را به دست گرفته فرمودند : اي ( علي ) كسي كه ، يك دانه موي از بدنت را اذيت برساند به حقيقت مرا اذيت رسانده و كسي كه ، مرا اذيت رساند در حقيقت خدا را اذيت رسانده و كسي كه ، خدا را اذيت برساند پس لعنت خداوند بر او باد .

پس : از اين حديث استفاده مي كنيم، مقام عصمت علي (علیه السلام) را والّا، معنا ندارد اين قدر مهمّ باشد .

فرما و آنان را به يك نوع تطهير مخصوصي پاك گردان در آن هنگام اين آية شريفه به عنوان اعلام اجابت دعاي رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل شد . امّ سلمه همسر پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) عرضه داشت .

يا رسول الله آيا من هم در جمعيت اهل البيت (علیهم السلام) داخل هستم ؟ حضرت فرمود: به جاي خود باش تو به خير هستي . ( اما از اهل بيت ، عصمت و طهارت ، نيستي )

قسمتي از مصادر اين حديث از كتب عامه بدين قرار ذيل است :(1)گذشته از همه اين ها در كتاب صواعق المحرقه ص 76 حديث 21 ابن حجر گفته طبراني در كتاب اوسط از امّ سلمه نقل كرده كه وي گفت : من از پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) شنيدم كه مي فرمود :

عَلِيٌ مَعَ القُرْآنِ وَ القُرْآنُ مَعَ علي (علیه السلام) لا يَفْتَرِقانِ حَتّي يَرِدا عَلَيَّ الحَوْضَ

علي (علیه السلام) با قرآن و قرآن با علي است . و اين دو از هم جدا نمي شوند تا در ساحل كوثر بر من وارد گردند و عموم محدّثين از پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل كرده اند كه آن حضرت فرمود : اَلْحَقُّ مَعَ عَليٍّ وَ عَليٍّ مَعَ الحَقِّ يَدورُمَعَهُ حَيْثُما دارَ ، حق با علي (علیه السلام) و علي با حق است و اين دودائر مدار يك ديگرند .

بنابر حديث اوّل علي (علیه السلام) آميخته با قرآن است و ردّ علي (علیه السلام) ردّ قرآن خواهد بود و كسي كه ، قرآن را ردّ كند . تكليفش معلوم است و بنابر حديث دوم : تخلّف از گفتار و فرمان علي (علیه السلام) تخلّف از حقّ است زيرا علي (علیه السلام) و حقّ دائرمداريك ديگرند جائي كه علي (علیه السلام) نباشد حقّ نيست و اين روايت دلالت مي كند كه ، علي (علیه السلام) مصون از خطا است زيرا ممكن نيست حق با خطا در يك جا جمع شوند پس با اين كيفيت چگونه شهادت علي (علیه السلام) را در مورد فدك مي توان ردّ كرد در صورتي كه ، وصُول حَقّ جز از طريق علي (علیه السلام) امكان ندارد .

ص: 261

با اين چهار نفر در حالي كه ، حسين (علیه السلام) را در آغوش گرفته بود و دست حسن (علیه السلام) را به دست داشت و فاطمه (علیها السلام) پشت سر آن ها و علي (علیه السلام) پشت سر زهرا (علیها السلام) در زير سايه باني كه، از موي سياه ترتيب داده شده بود .

قرار گرفتند : و حضرت به آن ها فرمود : من دعا مي كنم و شما آمين بگوئيد .

در صحيح مسلم ج 7 ص 21 وارد شده كه ، وقتي آن بزرگواران زير سايه بان، قرار گرفتند . رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) تا لب گشود و فرمود : اللهم هؤلاءِ اَهْلَ بَيْتي ، اُسْقُفْ نصاري نجران رو كرد به پيروان خود گفت اي جمعيت نصاري من صورت هايي مي بينم كه اگر از خدا بخواهند خداوند اَلان اين كوه را از جا بكند هر آينه انجام خواهد داد پس با اين ها مباهله نكنيد كه ، هلاك خواهيد شد و تا روز قيامت يك نصراني بر روي زمين باقي نخواهند ماند، و اين روايت را غير از مسلم در صحيح ترمذي و حاكم و بيهقي ، و ديگران هم نقل كرده اند.

و در مورد حضرت فاطمة زهرا (علیها السلام) فرموده اند : و هي الصدّيقة الكبري و علي معرفتها دارت القرن الاُولي (1)

امام صادق (علیه السلام) فرمودند . فاطمة زهراء (علیها السلام) صديقه كبري مي باشند و بر معرفت و شناختش دوران زندگي تمام پيامبران و اوصيا و امّت هاي آنان از حضرت آدم تا حضرت خام الانبياء (علیهم السلام) است يعني، هيچ پيامبري را خداوند مبعوث نكرد مگر اين كه ، به فضيلت و محبّت حضرت صديقه كبري فاطمة زهراء (علیها السلام) اقرار كنند از اين رو روايت و دعا ديگر استفاده مي شود كه ، آن حضرت، اَفضل از انبياء بوده بعد از پدربزرگوارشو شوهر عزيزش ،كما اين كه ، دوازده امام (علیهم السلام) مقامشان و منزلت آن ها به غير از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بالاتر از انبياء (علیهم السلام) بوده اند . و هستند و خواهند بود . (و در كتاب عصمت كبري ، فاطمة زهرا (علیها السلام) ثابت كرديم)

حضرت علي (علیه السلام) در آيه مباهله نفس پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) محسوب شده و غير از او ديگري نفس رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) به حساب نيامده است ، و آيه مباهله دلالت دارد كه ، علي (علیه السلام) نفس پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بوده است و لازمه آن اين است كه ، علي (علیه السلام) از تمام افراد امّت اسلام افضل باشد . چون پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از همه امّت افضل است و بعضي گفته اند كه : اين آيه دلالت دارد كه ، علي (علیه السلام) از تمام انبياء سَلَف نيز افضل است .

فخر رازي مي گويد : در شهر رَي ، مردي به نام محمود بن الحسن المحصّي و اين مرد معلّم شيعيان دوازده امامي بود . اعتقاد داشت كه علي (علیه السلام) از همه انبياء غير از پيغمبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) برتر است . و به اين ترتيب استدلال مي كرد : خداوند در اين آيه مباهله فرموده : اي پيغمبر بگو بيائيد نفس هايمان را بخوانيم مراد از نفس پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در اين آيه شخصخود پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نيست زيرا معنا ندارد كه ، شخص خودش را بخواند پس حتماً بايد اين نفس غير از پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) شخص ديگري باشد . البتّه كسي كه ، در همه كمالات عين پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و مساوي با آن حضرت است و با جماع امت اسلام پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نفس غير از علي (علیه السلام) ديگري را در مباهله حاضر نكرد . پس علي (علیه السلام) در همه كمالات و فضايل عين پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بود . و اگر ما از خارج دليل نداشتيم كه ، نبوّت و پيغمبري به محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) ختم شده و پس از او پيغمبري نيست به مقتضي آيه مباهله لازم بود كه ، علي (علیه السلام) از نظر پيغمبري هم عين رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) باشد ولي چون اين مطلب ثابت است كه ، پيغمبري به حضرت محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) پيغمبر نبوده و فقط از نظر فضائل پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آنچه علي (علیه السلام) كسر دارد مقام نبوّت است . پس غير از نبوّت در ساير فضائل ، علي (علیه السلام) عين پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بود و چون در اين فضايل پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بر همه انبياء (علیهم السلام) فضيلت داشته است پس علي (علیه السلام) هم بر تمام انبياء امتياز دارد. و مراد از نفسيِّت در آيه ، اتّحاد در حقيقت وجود نيست ، بلكه مراد از اين كلمه : اَنْفُسَنا يعني كساني كه با خود پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در اوصاف و كمالات تو شايستگي زعامت و رهبري آسماني مساوي هستند . پس در صورتي كه ، علي (علیه السلام) در كمالات مساوي با پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) باشد و پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) هم در جميع گفتار خود صادق باشد علي (علیه السلام) هم از نظر صدق و راستگوئي عين پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است و همچنانكه ردّ گفتار و شهادت پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) جايز نيست ردّ گفتار و گواهي علي (علیه السلام) نيز جايز نمي باشد و روي همين حساب، پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: عَليٌّ مِنّي وَ اَنا مِنْ عَليِّ ، علي (علیه السلام) از من است و من از علي (علیه السلام) هستم

ص: 264

اين روايت در صحيح ترمذي و مسند احمد حنبل و سنن ابن ابي ماجه ، نقل شده و ترمذي بعد از نقل اين حديث گفته :

هذا حَديثُ حَسَنُ صَحِيحٌ يعني : اين حديث و گفتار حَسَن و نيكو است .

و با جماع تمام علماي اسلام پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود : اِنّي تارِكُ فيكُمُ الثِقْلَيْنِ كِتابَ اللهِ وَ عِتْرَتي (اَهْلَ بَيْتي ) ما اِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِمالَنْ تَضِلُّو بَعْدي اَبَدَاً وَ اِنَّهُما لَنْ يَفْتِرَقا حَتّي يَردا عَلَيَّ الحَوضَ

من در بين شما دو موجود گرانمايه مي گذارم . « كتاب خدا و عترتم كه، اهل بيت من به حساب مي آيند . مادامي كه ، به اين دو بگرويد گمراه نخواهيد شد و اين دو براي هميشه از هم جدا نخواهند شد ، تا در ساحل كوثر بر من وارد شوند لفظ كلمه لَنْ ، براي نفي ابد است و معني آن ، اين است كه، هيچ آن و لحظه اي علي (علیه السلام) و زهرا (علیها السلام) از قرآن انفكاك پيدا نمي كنند . پس با اين كيفيّت چگونه مي شود ادّعاي اين ها را كه آميخته و ممزوج با قرآن اند در مورد فدك ردّ كرد ؟ » باب حِطَّه در بني اسرائيل در پي بود كه هر كس از آن خارج مي شد كافر مي گرديد . پيغمبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود : علي (علیه السلام) باب حِطَّه ی اين امّت است بنابراين انكار وردّ علي (علیه السلام) به منزله خروج از باب حطّه اسلام مي باشد .

و خلاصه با وجود حديث ثقلين مذكور ، چه فرقي بين ردّ علي (علیه السلام) و زهراء (علیها السلام) و بين ردّ قرآن بوده است .

عَنْ ابن جَرَيح قال : لَمّا نزلت : « اِنَّما وليّكم الله و رسوله » الآية خرج النبي (صلی الله علیه و آله و سلم) اِلي المسجد فاِذاً سائل يسأل في المسجد فقال لَه النّبيّ (صلی الله علیه و آله و سلم) هل أعطاك أحد شيئاً و هو راكعٌ ؟ قال: نعم رجل لا أدري من هو قال ماذا [اَعطاك]؟

قال : هذا الخاتم فاذا الرجل علي بن ابي طالب و الخاتم خاتمه عرفه النبي (صلی الله علیه و آله و سلم) (1)

ابن جُريح گويد : هنگامي كه ، اين آية مباركه

« اِنَّما وليكم الله و رسوله » رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به طرف مسجد خارج شد در اين هنگام يك سائلي در مسجد سؤال مي كرد رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند : اي سائل آيا كسي چيزي به تو داد در حالي كه اودر ركوع باشد ؟ گفت : بلي مردي كه ، او را نشناختم اين خاتم و انگشتر را عطاء كرد ، پس در اين هنگام آن مرد بزرگوار علي بن ابي طالب (علیه السلام) بود و انگشتر از آن حضرت بود و پيغمبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آن انگشتر را شناخت در اين آية شريفه خداوند متعال ولايت و صاحب اختياري امّت اسلام را ، براي ذات مقدّس خود قرار داده است . منتهي پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و امام علي (علیه السلام) را ، در اين ولايت ، شركت داد. و همچنانكه ولايت خدا نسبت به تمام شئون فردي و اجتماعي مردم ثابت است . ولايت پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و امام علي (علیه السلام) هم نيز همين توسعه را درا مي باشد پس چگونه مي توان گفت : امام علي (علیه السلام) را در مورد يك قطعه ملك ناچيز به عنوان اين كه ، مال مسلمانان است ردّ كرد ؟اصولاً مقصود از كلمه وليّ در اسلام كه ، مرادف كلمه نَبّي قرار گرفته آن فردي است كه ، از نظر تصرّف در شئون فردي و اجتماعي مسلمانان از خود آن ها اَوْلي است و ساير معاني وليّ در اين مورد خصوص نظر نيست زيرا مقتضاي حصري كه ، از كلمه اِنَّما استفاده مي شود اين است كه ، وليّ به معني ناصر و دوست نباشد، آن چنانكه عامّه توّهم بي جائي كرده اند، زيرا در آيه وليّ منحصر شده به خدا و رسول و آن كسي كه ايمان آورده و نماز را بر پا داشته و در حال ركوع زكات داده است « يعني علي بن ابي طالب (علیه السلام) » اگر در اين آيه ، به معني دوست و يا ياور باشد لازم ميايد گفتار خدا ، در اين آيه بر خلاف حقيقت باشد . زيرا ياور و دوست منحصر به خدا و پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و امام علي (علیه السلام) نيست بلكه پدر و برادر و رفيق هر كس براي او ياور و دوست محسوب مي شود و اگر گرفته شود در اين آيه ، موصوف وليّ عام است و مراد شخص علي (علیه السلام) نيست ،

ص: 267

خداوند مي فرمايد : دوست شما دوست خدا و رسول و عموم مؤمنين هستند و با حصري كه به وسيله كلمه : اِنَّما در آيه وارد شده است ، خداوند مي خواهد ثابت كند كه ، غير از خدا و رسول و مؤمنين يعني كفّار دوست و ياور شما محسوب نمي شود ، در پاسخ مي گوئيم : در اينجا موصوف وليّ همه مؤمنين ، نيست بلكه موصوف اگر از اين مؤمنين ، شخص امام علي (علیه السلام) نباشد و معني وليّ دوست و يا فرض كنيم ، مفهوم آيه اين مي شود كه غير از خدا و رسول و مؤمنيني كه در حال ركوع زكات مي دهند ، براي شما دوست و ياوري نيست . پس در نتيجه هر مومني كه در حال ركوع زكات ندهند دوست مردم مسلمان نيست و اين خلاف حقيقت است .

چون همه مؤمنين با هم دوست و ياور و برادرند ، چه در حال ركوع زكات بدهند يا نه و اگر مطلب چنين باشد اين آيه با فرموده خداوند متعال كه ، مي فرمايد : اِنَّما المُؤمنُونَ اَخْوَةٌ (1)

مؤمنين يك ديگراند منافات دارد و نيز بنابراين توهّم ، آيه مزبور بر خلاف فرمايش پروردگار است كه

مي فرمايد : اِنَّ الذَّين َ آمَنُوا وَ عَمِلوُا الصّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدّاً (2)

كساني كه ايمان آورده اند و كردار نيك انجام داده اند به زودي خدا بين آن ها موّدت و دوستي قرار مي دهد و نيز برخلاف اين آيه خواهد بود . وَ المُؤمِنُونَ وَ المُؤمِناتِ بَعْضُهُمْ اَوْلياءُ بَعْضٍ (3)

مردان با ايمان و زنان با ايمان بعضي دوستان بعضي ديگرند . خلاصه با وجود اين اشكالات مجبوريم بگوئيم: موصوف وليّ ، در آية شريفه : خدا و رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و شخص امام عليّ بن ابي طالب (علیه السلام) است ، و معناي وليّ در اين جا ، صاحب الامر و اَوْلي به تصرّف مي باشد و لاغيره

اَلَسْتُْمْ تَعْلَموُنَ اَنيّ اَوْلي بِكُلِّ مؤمِنٍ مِنْ نَفْسِهِ؟ قالوُا : بَلي قال: مَنْ كُنْتُ مَولاهُ فَعَليٌّ مَولاهُ

آيا نمي دانيد كه ، من به هر فرد مسلمان از خود او اولي هستم ؟ گفتند : چرا فرمود : هركس من بر او ولايت دارم علي (علیه السلام) مولاي او است . (1) ابن حجر در كتاب الصّواعق المحرقه ، گفته است . اين حديث صحيحي است كه 16 نفر از اصحاب رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) او را روايت نموده اند و در مسند احمد حنبل ذيل همين حديث گفته شده كه ، اين حديث را 30 نفر از اصحاب پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) كه مستقيماً خود آن ها از رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) شنيدهبودند در زمان خلافت اميرالمؤمنين علي (علیه السلام) براي آن حضرت شهادت دادند . و عمده اسانيد اين حديث صحيح يا حسن است . (2)

ص: 269

زيرا قبل از آن پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود :

اَلَسْتُ اَوْلي با لِمُؤمنينَ مِنْ اَنْفُسِهِم ، و اين كلمه صريح است به اين كه ، مقصود رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) از اين اعلام ابلاغ رياست عامّه امام علي (علیه السلام) در امور دين و دنياي ملّت مسلمان بوده است . پس همچنانكه پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از خود مؤمنين نسبت به تصرّف در امور ديني و مادّي ، فردي و اجتماعي آن ها اَوْلي است همچنين امام علي (علیه السلام) نيز بعد از آن حضرت نسبت به تصرف در كليّه امور ملّت اسلام، از خود آن ها اَوْلي مي باشد زيرا وقتي كه چيزي را نازل منزله چيز ديگر و يا شخصي را نازل منزله شخص ديگر در جهتي دانستيم در آن جهت آن دو شخص بايد وحدت داشته باشند .

مثال : اگر گفتيم زيد مثل شير است، در شجاعت ، لازمه آن اين است كه همان شجاعتي كه براي شير ثابت است براي زيد هم ثابت باشد و تنزيل امام علي (علیه السلام) به منزله پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از نظر ولايت در حديث صريح تر است از تنزيل زيد به منزله شير در مثال .

پس خلاصه جمله پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به طور مطلق همان ولايتي را كه رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) دارا بود ، براي امام علي (علیه السلام) ثابت مي كند . و بنابراين چگونه مي شود شهادت كسي را كه او از نظر ولايت بر ملّت اسلام در حكم خود پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است ردّ كرد ؟ آيا امكان دارد شهادت پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در يك قضيه اي مردود قرار بگيرد ؟ هرگز پس شهادت امام علي (علیه السلام) هم كه در ولايت بر مسلمانان به منزله شخص پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است نبايد ردّ شود .

و مرا با كسي برادر نساختي ، پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود : من تو را براي خود باقي گذاردم تو برادر من در دنيا و آخرت هستي .(1) پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بين مهاجرين و انصار اخوّت برقرار فرمود و هر فرد مهاجر را با فردي از انصار انتخاب مي فرمود و روي اين حساب بايد پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) علي (علیه السلام) را كه از مهاجرين بود با يك نفر از انصار ، برادر كند و براي خود نيز برادري از انصار انتخاب فرمايد ولي در عين حال چنين نكرد و در وحله دوّم هم برادر خود علي (علیه السلام) را معرّفي كرد . زيرا سواي نبوّت و پيامبري براي پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) كفو و هم دوستي غير از علي (علیه السلام)

وجود نداشت و شاعر معروف ازدي زيبا سروده است .

لَكَ ذاتُ كَذاتِهِ لوْلا اِنَّما مِثْلُها لَما آخاها

يا علي براي تو ذاتي است مِثل ذات پيغمبر ، (صلی الله علیه و آله و سلم) ذات تو مثل ذات پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ، فضل بن روزبهان در كتاب خود ، بطال الباطل كه ، در ردّ شيعه و محبّت اهل البيت (علیهم السلام) نوشته با اين كه ،ناصبي

و دشمن مولا امام علي (علیه السلام) است ، در عين حال، در آن كتاب مي نويسد : حديث برادري علي (علیه السلام) نسبت به پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) حديث معتبر و مشهوري است و شكيّ نيست كه ، علي (علیه السلام) برادر پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و دوست او بوده و پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) هم آن حضرت را بسيار دوست مي داشته . و تمام اين مطالب از كتاب هاي صحاح ما و مدارك مذهب ما أخذ شده است .

در اين جا مي گوئيم مقتضي اين بيان پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) ، در مورد علي (علیه السلام) ، كه فرمود : اَنْتَ اَخي وَ اَنا اَخُوك فيِ الدُّنيا وَ الآخِرَةِ

تو برادر مني و من برادر توأم در دنيا و آخرت . اين است كه ، در تمام كمالات ملكوتي ( به غير از مقام نبوّت ) با پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) همدوش و مرادف بوده است و الّا اگر مراد از اين اخوّت برادري ايماني و تساوي اجتماعي باشد كه پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) با همه مؤمنين اين برادري را داشت . لازم نبود كه ، امام علي (علیه السلام) را با اين بيان از سايرين مستثني كند ، پس بنابراين آن كسي كه ، برادر و همدوش پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را در شهادت و گواهيش تكذيب كند در نزد خدا چه عذري مي آوري و بعد از اين كه ، شهادت علي (علیه السلام)

ص: 271

را ردّ كنند ، ديگر فضيلت و اهميّتي در اجتماع براي برادر پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) قائل نشده اند و با اين كه، فضائل امام علي (علیه السلام) از بيان رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) قابل شماره نيست فضيلت اخوّت علي (علیه السلام) نسبت به پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم)و فضيلت نفسيّت علي (علیه السلام) براي پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بنصّ آيه مباهله فضيلت مشابهت علي (علیه السلام) با پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از نظر ولايت فضيلت عصمت علي (علیه السلام) بنصّ آيه تطهير فضيلت بودن علي (علیه السلام) نسبت به پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به منزله هارون نسبت به موسي (علیه السلام) اين فضيلت اخير دلالت مي كند همان موقعيّتي را كه ، هارون از نظر نسبت به موسي در بني اسرائيل داشت ، علي (علیه السلام) هم همان موقعيّت را از نظر نسبت به پيغمبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در امّت و ملّت اسلام مستحق است آيا اگر در بني اسرائيل هارون در خصوص جريان گواهي مي داد امكان داشت بني اسرائيل شهادت وي را رد كنند ؟ هرگز زيرا برحسب آن چه كه ، در قرآن است هارون در غياب موسي (علیه السلام) حجّت باقيه در بني اسرائيل بود پس علي (علیه السلام) هم در غياب پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) حجّت باقيه در امّت اسلام بوده است، پس چگونه شهادت آن حضرت مردود قرار گرفت ؟ شگفتا : اين آيات و روايات نتوانست جلوگيري ابي بكر باشد كه ، شهادت علي (علیه السلام) را ردّ نكند و فدك را از دست حضرت فاطمة زهراي مرضيّه (علیها السلام) و اهل بيت (علیهم السلام) خارج نسازد ؟

ديگر گفتند : بيماري رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) سخت شده است ما دلمان نمي آيد از او جدا شويم ( البتّه اين نقشه سياسي آنان بوده و فكر دسيسه در سرداشتند واين عذر بدتر از گناه مي باشد )

سوم : هنگامي كه حضرت از دنيا رفت عمر گفت: هر كس بگويد : محمّد ((صلی الله علیه و آله و سلم)) مرده است با شمشير او را مُجاب كرد . چهارم : اختلاف بر سر محل دفن رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شد .پنجم : اختلاف در امامت كردند ، انصار گفتند : « منّا امير و منكم امير » از شما يك امير از ما هم يك امير

ششم : در موضوع فدك وارث بردن از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) اختلاف پديد آمد ، فاطمه (علیها السلام) فدك را ملك يا ارث خود مي دانست و در مقابل گفتند : رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است : « نَحْنُ مَعاشِرُ الأنبياء لانُوَّرِثُ . . .»

رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) يعني : فاطمة زهراء (علیها السلام) به ابي بكر فرمود : فدك را رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) به من بخشيد ابوبكر گفت : چه كسي به اين مطلبگواهي مي دهد ؟ قال ابوبكر : فمن يشهد بذلك ؟ . . . » (1) امام علي (علیه السلام) به خليفه گفت : هر گاه من مدعي مالي باشم كه در دست مسلمان ديگري باشد، از چه كسي شاهد مي خواهي ؟ از من كه مدّعي هستم يا از كسي كه در تصرف اوست ؟ گفت : از تو كه مدّعي هستي : حضرت فرمود : مدت ها است كه فدك در اختيار فاطمه (علیها السلام) است و در زمان حيات رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مالك آن شده است پس چرا از او بيّنه و شاهد مي طلبي ؟ ابوبكر ساكت شد (2)

و كسي را دنبال او فرستاد، اما پيرمرد را نديدند ابن عباس گويد : خدمت اميرالمؤمنين علي (علیه السلام) رسيدم حضرت از اين داستان پرسيد و سپس فرمود : او خضر پيامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بود (1)»

بن عبديا ليل پيش ابوبكر آمد و گفت : اسلحه اي به من كمك بده تا با مرتدّين از اسلام بجنگم ابوبكر به او داد و دستور صادر كرد براي او، فجأة اسلحه را گرفت و برخلاف دستور ابوبكر به مسلمانان تاخت و رفت در جَواء كه آبي داشت مركز گرفت و نجيه را با لشكري فرستاد تا مسلمانان، سليم و عامر و هو ازن را ، غارت كرد . خبر به ابوبكر رسيد ، طريف بن حاشي را خواست و به او دستور داد ، با جمعي به دفع او بپردازند و عبدالله بن قش حاشي را به مدد او فرستاد و آن ها به دنبال فجأة رفتند، او در جواء متحّصّن شد، با او جنگيدند تا نجيه كشته شد و خودش فرار كرد طريف او را گرفت و اسير كرد و پيش ابوبكر فرستاد ابوبكر دستور داد در مصلاي مدينه آتشي افروختند و او را دست و پا بسته در آتش سوختند . و اما راجعه اشعث، در همان كتاب تاريخ كامل ابن اثير ، گفته كه ، بعد از وفات (شهادت) پيغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ، اشعت به قبيله كِندِه در يمن مُرتد شدند و چون قشون اسلام آن ها را تعقيب كرد در قلعه پناهنده شدند . و چون كاربر آن ها سخت شد . اَشعث درخواست كرد كه ، هفتاد نفر را امان بدهند و تسليم شوند . و چون مطابق اين قرار داد تسليم شدند . اشعث در موقع شمردن هفتاد تن كه در امان بودند خود را نشمرد . ابوبكر گفت : اكنون خود در قرار داد ، امان نيستي و تو را خواهيم كشت در جواب گفت : به كار بهتري تو را راهنمائي مي كنم . از وجودمن براي دفع دشمنانت كمك دريافت كن و خواهرت را هم به من تزويج كن . ابوبكر قبول كرد و خواهرش را به او داد و توبه اش را پذيرفت و بعد پشيمان شد . و قضيه مالك بن نويره مسلمان و معتقد به ولايت و نبوّت هم معروف است كه، خالدبن وليد از طرف ابوبكر رفت به بهانه اين كه ، مالك بن نويره زكات نمي دهد ( او زكات مي داد اما نه به حكومت ابوبكر ، چون حكومت او را قبول نداشت ) لذا خالد او را كشت و به ناموسش تجاوز كرد و اموال او را هم غارت كرد . اين حكايت در تاريخ موجود است / سيره نويسان چه خاصّه و چه عامّه اين قضيه را نوشتند، رجوع به تاريخ و كتب سيره شود و اما اين پشيماني ابوبكر در بسياري از كتب شيعه و سنّي موجود است، (1)

ص: 276

(فَضَرَب بَيْنَها و بَيْنَهُم رِيطَة بَيْضاء وَ قال بَعْضُهم : قبطية و قالوا قِبْطية بالكسر و الضم ثُمَّ أنَّتْ أَنَّهُ اَجْهَشَ لَهَا الْقَوْم بِالْبُكاء ثُمَّ اَمْهَلَتْ طَوِيلاً حَتّي سكنوا مِنْ فُوْرَتِهِمْ(1))

فَجَلَسَتْ ثُمَّ أَنَّتْ اَنَّهُ اَجْهَشَ القَوْمُ لَها باِلبُكاءِ فَارْتَجَّ الْمَجْلِسُ ثُمَّ اَمْهَلَتْ هُنَيئَةً حَتّي اِذا سَكَنَ نَشيِجُ القَوْمِ وَ هَدَأَتْ فُورَتُهُمْ اِفْتَتْحَتِ الكلامَ بِحَمْدِ اللهِ تعالي وَ الثَّناءِ عَلَيْهِ وَ الصَّلاةِ عَلي رَسُولِ اللهِ ، فَعادَ القَوْمُ في بُكائِهِمْ فَلَمَّا اَمْسَكُوا عادَتْ في كَلامِها فَقالَتْ (علیها السلام) : ترجمه اش گذشت

سَبَغَ الشَّيء سُبُوغًا ، دراز شد به سوي زمين

سَبَغَ العَيْش تمام و فراخ شد زندگي ، اَسْبَغَ اللهُ عَلَيْهِ اِساغاً ، تمام گردانيد خداوند نعمت را بر او : اين كلمه دو مورد در قرآن آمده است : آلاء : نعمت ها ، جمع اِلي بكسر هَمزه و سكون لام ، (1)

اَلي و اَلوو اَلا وَ اِلي – آلاء ج ، نعمتاين كلمه در قرآن 5 مرتبه آمده است ، اعراف 69 و 74 ، نجم 55 ، - رحمن 13، و سي مورد در سوره الرحمن

اَسْداها : اَسْدي اِلَيْهِ ، نيكوئي نمود به سوي او

مِنَنْ : مَنَّ فُلاناً مِنّةً و امْتِنَّ اِمْتِناناً ، انعام كرد و بيان نمود بر او ، مَنّان از نام هاي خداوند متعال بسيار نعمت دهنده ، منّت ننهنده ، مِنّت بكسر ميم و فتح نونِ مشدّد ، نيكويي و احسان را كه ، شخص دربارة كسي كرده به ياد او آوردن . اِحْسانه مِنَنْ ، جمع

در قرآن 26 مرتبه آمده است ، وَ اِلاها : وَ الا . بلند مرتبه ، بلند

جَّمَ : زياد ، جَمَّ مآءَ البِر جُمُوماً ، بسيار شد آب چاه و جمع آمد ، جَمَّ البِرء ، وقت كشيدن آب چاه باز آمد .

نأي : به معني دور است . نَاَوْتَ ( عَنْهُ ) دور شدم از وي نَأَيْتُهُ وَ عَنْهُ فَاَيًا ، دور گشتم از وي ، در قرآن يك مرتبه ، اين كلمه آمده است آيه 20 سوره فجر )

تَفاوَتَ : راعب اصفهاني در مفردات خود گويد :

دور شدن چيزي از انسان به نحوي كه ، دسترسي به آن ممكن نباشد . تفاوت به فتح تا وضم و او ، فرق و اختلاف تباين و دوري ميان دو چيز

كلمه نَأي سه بار در قرآن آمده است .

اِسراء آيه 83 ، فصلّت 51 و انعام 26

ص: 280

اَمَدُها : أَمَد اَبَدْ ، اَمَد عَلَيهِ اَمَداً ، خشم گرفت بر وي ، تاميد بيان كردن حدّ و انتها ، اَمَد غايت و منتهاي خشم ، راغب در مفردات خود گويد : « الامر و الابد متقاربان ، لكن الابد عبارة عنُ مدّة الزمان التي ليس لها حد محدود و لا تيقيد لا يقال ابد كذا و الأمر مدة لها حدّ مجهول اِذا اطلق و قدينحصر، نحو اَنْ يقال : أمد كذا ، كما يقال زمان كذا و الفرق بين الزمان و الأمد ، يقال باعتبار الغاية ، و الزمان عام في المبدء و الغاية »

يعني : اَبَد و اَمَد ، در معني نزديك به هم است ، فرقي كه هست ، ابد عبارت از مقدار زماني است كه محدود نيست و قد ، لفظي هم ، قبول نمي كند ، مثلاً نمي توان گفت ابد فلان كار ، امّا مي توان گفت: اَمَد فلان كار ، اَمَد در صورت عدم تقييد حد مبهم و مجهول دارد و در صورت حصر گفته مي شود آمد در فلان كار ، فرق ميان زمان و آمد آن است كه ، آمد را به اعتبار فرجام مي گويند و زمان شامل آغاز و فرجام است .

ولي در مقابل راغب ، بايد گفت كه : اَبَد به مقدار زمان غير محدود مطلق ، مثلاً در آيه شريفه « اِنّا لَنْ تَدْخُلَها اَبَداً ما دامُوا فيها » ما هرگز داخل قريه نخواهيم شد مادامي كه ( ابداً ) آن عِدَّه ، آن جا هستند ابديت به معناي احاطه و شمولي است كه در مدّت آن عدّه ملاحظه شده ، يعني آن قطعه از زمان كه شامل آغاز ، وسطِ فرجام است ، همه را فرا گرفته ، يعني چه در اوّل و چه در وسط و چه در آخِرِ اقامت آن ها ، وارد قريه نمي شويم و در فارسي معنا و مفهوم « هميشه – پيوسته » را مي رساند كه ممكن است با قرائن ، به معناي آن چه غير محدود است و آخر نداشته باشد ، استعمال شود ، مثلاً « خالدين فيها اَبَداً » يعني ثابت هستند در آتش ، بزمان غير محدود يعني زماني كه آخر ندارند پس بنابراين ، به طور كلي نمي توان گفت : در غير محدود استعمال مي شود بلكه بايد از قرائن مقام استفاده كرد .

و نيز اَمَد را كه گفته است باعتبار فرجام اطلاق مي شود صحيح نيست زيرا در قرآن كريم به معناي گذشته وارد شده « ثُمَّ بَعَثْناهُمْ لِنَعْلَمَ اَيُّ الحِزبَيْنِ اَحْصي لِما لَبَثُوا اَمَداً (1)»

سپس اصحاب كهف را از خواب برانگيختم تا معلوم بداريم كدام از دو حزب ، از حيث زمان و مقدار توقفي كه نموده اند بيشتر

ص: 281

به شماره اش احاطه دارند . مسلم است كه اَمَد در اينجا به معناي زمان است پس مطلقاً با اعتبار فرجام نيست .

كلمه اَمَد در قرآن 4 مورد آمده است .

در سوره حديد آيه 16

. . . فَطالَ عَليهُم الاَمَدُ . . . زمان بر آن ها گذشت . . .

آل عمران آيه 30 لَوْ اَنَّ بَيْنَهُما وَ بَنيَهُ اَمَدَ بَعيداً . . . اي كاش ميان او و كار بدش به مسافتي دور جدائي بود .

و سوره كهف آيه 12 در صفحه مقابل گذشت و سوره جنّ آية 25 قُل اِنْ اَدْرِي اَقَرَيبٌ ما تُوْعَدُونَ اَمْ يَجْعَلُ لَهُ رَبّي اَمَداً

بگو من خود ندانم كه عذاب موعد شما وقتش نزديك است با خدا است ، تا آن روز مدّت بسياري قرار داده است .

و كلمه ابد در قرآن 29 مورد آمده است لَهُمْ جَنّاتٌ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الاَنْهارُ خالِدينَ فيها اَبَداً . . .

آيه 119 سوره مائده ، براي آن ها بهشت هائي است كه از زير درختانش نهرها جاريست كه در آن به نعت ابدي متنعّمند ، نَدَب دعوت نمودن نَدَبَ فُلاناً لِلأَمْرِ اَوْ اِليَ الاَمْرِ ، خواند او را به كاري

شرح و توضيح : اَلْحَمْدُلِلّهِ عَلي ما أَنْعَمَ وَلَهُ الشُّكْرُ عَلي ما اَلْهَمَ

« ستايش مخصوص ذات جامع كمالات الهي بر نعمت هاي كه ، ارزاني داشته و سپاس فراوان بر آن چه كه الهام فرموده است .» كلمه حَمْد يعني سپاس ، ستايش ، ثناگويي

حَمِدَهُ حَمْداً و مَحْمِداً و مَحْمَداً و مَحْمَدَةً و مَحْمِدَةٌ ، ثناء و شكر كرد او را و ستود ، راضي شد ، اداي حقّ او كرد اِنّي اَحْمَدُ اِلَيْكَ اللهَ ، شكر مي كنم نعمت هاي خدا را نزد تو ، كلمه حمد در قرآن 67 مورد آمده است .

ص: 282

1- اَلحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ العالَمينَ (1)

2- وَ قالوُا اَلْحَمْدُ لِلهِ الذَّي هَدانا لَهِذا و ما كُنّا لِنَهْتَدِيَ لَوْ لا اَنْ هَدَنا اللهُ . . . (2)

3- فَسَبَّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَكُنْ مِنَ السّاجِدِينَ (3)

4- وَقالوُا اَلْحَمْدُ لِلّهِ الذَّي اَذْهَبَ عَنَّا الحَزَنَ اِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ شَكُورٌ (4)

5- فَلِلَّهِ الْحَمْدُ رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَرَبِّ الْأَرْضِ رَبِّ الْعَالَمِينَ (5) و كلمه شكر در لغت: به معناي سپاس گذاري ثنا گفتن بر احسان كسي ، سپاس داشتن شَكَر الرَّجُلُ شُكْراً و شَكُوراً و شُكراناً ، سپاس مي داشت و ثناي نيكو گفت نيكوكار را شَكَرَاللهُ سَعْيَكَ ، خداوند قبول كند و بپذيرد عمل تو را و راضي باشد از آن در قرآن كلمة شكر 75 مورد آمده است .

1- . . . قالَ هذا مِنْ فَضِلَ رَبّي لِيَبلُوَني ءَأَشْكُرُ اَمْ اَكْفُرُ وَ مَنْ شَكَرَ فَاِنَّما يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ كَفَر فَاِنَّ رَبّي غَنّيٌ كَريمٌ (6)

2- . . . قالَ رَبّ اَوْ زِعْني اَنْ اَشْكُرَ نِعْمَتِكَ الَّتي اَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلي وَلدِيَّ . . .(7)

3- وَ اِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ اِنَّ عَذابي لَشَديدٌ (8)

4- وَ لَقَدْ آتَيْنا لُقْمانَ الْحِكْمَةَ اَنِ اشْكُرْلِلّهِ وَ مَنْ يَشْكُرْ فَاِنَّما يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ كَفَرَ فَأِنَّ اللهَ غَنيٌّ حَميدٌ (9)5- . . . اعْمَلوُا آلَ داوُدَ شُكْراً وَ قَليلٌ مِنْ عِبادِيَ الشَّكُورُ(10)

ص: 283

و در مورد كلمه ( ما ) در ما اَنعم و . . . دو احتمال وجود دارد . 1- ما موصوله 2- ما مصدريه و مفهوم جمله ها در هر دو صورت فرق مي كند . زيرا اگر ما موصوله باشد ، معني چنين مي شود : ستايش مخصوص ذات جامع در برابر نعمت هايي است كه احسان و انعام فرموده ، در اين صورت مورد ستايش خود نعمت ها است و اگر ما مصدري باشد بايد اين طور باشد كه ستايش مخصوص ذات مقدس الهي است در برابر عمل اِنعام و احسان و در اين تعبير نظر به خود نعمت ها نيست و بلكه به خود عمل نعمت دادن (انعام) مي باشد مي توان هر احتمال را گرفت ولي بهتر آن است كه ما موصوله گرفته شود بدو جهت

1- عمل ستايش و حمد يك نوع ارتباط مخلوق (انسان) با مبدأ متعال است . پيدا است كه نخستين ارتباط آدمي بعد از ارتباط فطري كه ، در نهاد هر انسان موجود است ، همان ارتباط و بستگي است كه نتيجه انعام و نيكي است كه ، فعل خداوند قيّوم (پاينده ) متعال است و آن هم اثر فعل است نه خود فعل و هر چه در صحنة گيتي مشهود است ، همه انعام و احسان اوست كه ، ناشي از مرحلة رحمانيّت و افاضة حقّ مي باشد .شعر

اديم زمين سفره عام اوست

بر اين خوان يغما چه دشمن چه دوست

2- چنان كه در آية شريفه بسم الله الرَّحمنِ الرَّحيم بعد از كلمة ، الله ، اسم رحمان كه ، اوّلين نمودار ذات الهي است و رحمان هم صفت انعام و احسان عمومي خداوند است . شريكة القرآن يعني :

فاطمة اطهر صلوات الله عليها هم بر طبق قرآن مناسب است ، مطلب را بفرمايد .

و به عبارت ديگر : چون نظر در ستايش به جهت ذات و صفات كه يكي از آن ها صفت انعام الهي است كه ، همان اوّلين ارتباط و نخستين تجلّي و اثر ذات لايتناهي مي باشد . فرمود : الحمد الله و نفرمود الحمدعلي نعم الله ، زيرا در اين عبارت ، ستايش در برابر نعمت ها بدون نظر ، به منعم است .

و مشمول ستايش مي باشد . پس بنابراين مناسب آن است كه كلمة (ما ) موصوله باشد و علاوه بر اين جملات بعدي (مِنْ عُمومِ نَعِم . . . ) با (مِنْ) بياني آمده است و هميشه (من بيان) در لغت عرب

ص: 286

بعد از وصول به كار مي رود ، فعل انعام به معناي مصدري (يعني نعمت دادن) جز در مرحلة فكر و تعقّل ، موجود نيست .

مي باشد ، امّا كاشف از كمال سازندة آن ها نيست و پر واضح است كه اين تفسير بسيار نارسا و ناقص است . زيرا در معناي حمد گفته شد كه ستايش فضيلت ها و نيك هايي كه بر حسب اختيار صادر شود ، حمد گفته مي شود ، چنانكه معناي تسبيح آن است كه ذاتي را به پاكي ياد كنيم . پاكي يعني پاك بودن از نقص چنان كه ، در آية شريفه مي فرمايد : «لَوْ لا اِذْ سَمِتُمُوهُ ظَنَّ المؤمنونَ وَ المؤمناتُ بِأَنْفُسِهم خَيْراً وَ قالوُا هذا اِفْكٌ مُبينٌ (1)»

چرا وقتي كه همه مؤمنين و مؤمنات « آن نعمت ها را » شنيديد گمان نيكي دربارة يك ديگر نبرديد و نگفتيد : اين بهتان بزرگي است ، پس معناي تسبيح در ذات احديّت آن است كه ، آن ذات حقّ را ، از هر گونه نقص و عيب منزه بدانيم و اصلاً دلالت موجودات چه از راه حدوث و يا امكان بذات احديّت ، ربطي به حمد و تسبيح ندارد .

لذا قرآن مي فرمايد « وَ اِنْ مِنْ شَيء اِلّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِه وَ لاكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبيَهُمْ » (2)

هيچ چيزي نيست مگر اين كه به حمد او تسبيح مي گويند ولي شما تسبيح آن ها را درك نمي كنيد.

شعر

جملة اجزاء عالم در نهان

با تو مي گويند روزان و شبان

ما سمعيم و بصير باهشيم

با شما نا محرمان ما خامُشيم

همة حمد و ستايش مخصوص ذات الهي است ، در فن ( اصول فقه ) ثابت شده است كه الف ولام كه بر جنس و صنف وارد مي شود ، مانند الرجل و الماء و الانسان ، براي آن است كه خود صنف رجل و يا ماء را ، در تحت لحاظ حرفي قرار مي دهد ، به اين معنا كه الف ولام حرفي است كه خود طبيعت را مي رساند . بدون چيز زائد ، حتّي بدون جهت شمول و عموم و عهد ذكري ، مورد لحاظ حرفي همهاحتياج به قرينه دارد ، زيرا خارج از ملاحظة خود طبيعت است ، بنابراين در اين جمله اسميه الحمدالله طبيعت حمد و ستايش بدون ملاحظه چيز ديگر ، حتي شمول افراد مورد ، ملاحظه قرار گرفته و ثابت به ذات احديّت ، الله شده است و مثل اين است كه به جاي الحمدلله گفته شود :

ص: 288

(طبيعة الْحَمْد يَخْتّص لِلذّات اَلجامع الكمالات) طبيعت حمد مخصوص ذات جامع كمالات است ، در حالي كه ستايش براي غير ذات اقدس الهي فراوان است . پس چگونه مي توان گفت برگشت تمام حمدها به حقّ متعال است ؟ مي توان اين موضوع را به چند وجه بيان كرد .

1- كسي كه يك چيز ، خواه نيكي آن اختياري باشد و خواه غير اختياري باشد . ستايش كند در حقيقت ستايش كمال كرده است . نه ستايش در مقابل كمال محدود آن چيز ، بلكه در مقابل خود كمال . زيرا ستايش كمال محدود معناي نقصي و سلبي است ، و قابل ستايش نيست ، مثلاً كمال گُل از جهت رنگ آميزي و عطر دلاويز آن ، مي باشد . امّا نه از جهتي كه كمال ديگر رنگ ها و عطرها را فاقد است . لذا اگر در عين اين كه واجد همان كمال رنگي است ، كمال رنگي ديگري هم مي داشت، به طور مسلّم دائرة ستايش بيشتر مي شد ، و مثلاً در صورت داشتن رنگ و عطر مخصوص ، در تعريف آن مي گفتيم : گل خوبي است و حال كه واجد كمال بيشتري است ، مي گوئيم گل بسيار خوبي است . پس باطن همة حمد و ستايش ها ، حمد و ستايش صرف الكمال (نيكي و زيبايي محض) مي باشد.

2- مرحوم آية الله خوئي رحمة الله تعالي عليه در كتاب بيان مي فرمايد : قُل كُلٌّ يَعْمَلُ عَلي شاكِلَتِهِ(1)

، بگو هركس بر طبق سرشت و نيّت خود ، عمل را انجام مي دهد ، به حكم اين آية شريفه حسن و كمال فعل تابع حسن و كمال فاعل مي باشد . هر اندازه فاعل و انگيزه فعل كامل تر باشد به همان درجه نيكي فعل بيشتر و كمال آن زيادتر است . بعد از اين مقدمه بايد گفت : ذات مقدّس اَحَدِيَّت منزّه از هر نقصان است ، بلكه مبدء كمال و حسن است ، و بنابراين لازمه اش آن است كه فعلش دراعلي درجة حُسن و كمال باشد و اما غير او از ، ممكنات ذاتاً ناقص و محدود و منسوب و آميخته و آغشته به نقصان است پس فعل او هم به حكم سنخيّت فعل و فاعل ، از يك و يا چند نقصان خالي نخواهد بود . بنابراين مستحق حمد و ستايش خداوند متعّال است كه ، جامع كمالات مي باشد ، ممتنع است كه ديگري مستحقّ حمد گردد و لذا موضوع استحقاق در كلمه مباركة الحمدلله در خود الله قرار داده شده كه عَلَم به بذات مقدسش جامع كمالات است ، تا اشاره به جهت و علت حكم باستحقاق باشد . به اين معنا كه ، نفرمود الحمد للكريم و يا الحمد للرحيم كه اشاره به يك جهت كمال است .

ص: 289

ولي لفظ الله ، تمام كمالات را در بردارد و نيز دليل بر اين معنا روايتي است از امام صادق (علیه السلام) امام (علیه السلام) فرمود : استري از پدرم (علیه السلام) گم شد. پدرم فرمود : اگر اين حيوان پيدا شد و خداوند آن را به من رد فرمود خدا را به ستايش هايي ياد كنم كه مورد رضايت الهي واقع شود . چيزي نگذشت كه استر را بازين و لجام آوردند . و سپس پدرم سوار حيوان شد و لباس هاي خود را جمع نمود و فرمود : الحمدلله ، ديگر چيزي نگفت :

بعد فرمود : چيزي (از ستايش) تَرك و فروگذار ننمودم و همة ستايش ها و انواع آن را مخصوص ذات احديّت قرار دادم و هيچ قسمتي از حمد نيست مگر اين كه داخل در اين حمد مي باشد (1)و

نيز در روايت ديگر وارد شده است : هيچ نعمتي را چه بزرگ و چه كوچك ، خداوند به بنده اي از بندگانش ارزاني نداشت ، مگر اين كه او در مقام سپاس ، گفت : الحمدلله و حق سپاس گذاري را انجام داد (2).

و از اين دو روايت استفاده مي شود كه حمد مختصّ ذات احديت است ، زيرا در روايت اولي امام (علیه السلام) فرمود: همة انواع ستايش ها را به خدا نمودم و هيچ حمدي نماند ، مگر اين كه كلمه الحمدالله آن را فراگرفت و در دوّمي نيز كلمه الحمدلله حق سپاس گذاري و شكر ادا شده است .آن چهبه نظر مي رسد اين بيان تمام نيست زيرا مدّعا اين است كه ، طبيعت و جنس حمد مخصوصاً ذات احديّت است ما بين معني كه هر حمد و ستايش كه از ديگري در مقابل عمل نيكي صادر مي شود . آن هم مخصوص خداوند است ولي بيان فوق بيشتر از اين كه مرتبة شامخي از حمد را كه ذات اقدس الهي استحقاق دارد ، محال است . ديگري استحقاق داشته باشد ، نمي رساند و اين موضوع مسلّم است و امّا دعوي ما را كه هر ستايش در برابر هر فعل نيك اختياري مخصوص خدا است اثبات نمي كند و امّا روايت اولي اين مقدار را اثبات مي كند كه با اين جمله الحمدلله ، همة ستايش ها انجام شده است از اين جهت كه ، ذات باري تعالي مرتبه اي از حمد رامستحق است كه ممتنع است ديگران مستحقّ آن باشند پس حمد در مرتبة خاصي مخصوص خداوند است . نه طبيعت حمد . يعني تمام حمدها در مراتب طولي (حمد در مرتبه خاص و سپس در مرتبه عمومي كه به غير حق تعالي ممتنع نباشد) اختصاص به ذات احديت دارد و نيز روايت دومي هم ظاهرش عبارت از آن است كه با اين جمله

ص: 290

(الحمدلله) حق شكر ادا شده يعني طبيعت و جنس حمد مخصوص خداوند متعال است و آن هم به جهت شايستگي خدا به مرتبه اي از حمد كه ممتنع است ممكن است آن شايستگي را داشته باشند و همان ايراد پيش مي آيد .

3- عده اي گفته اند : هر موجودي دو كمال را دارا است : كمال اول و كمال دوم : مراد از كمال اول عبارت است از افاضة وجود و هستي به تمام موجودات كمال دوم بعد از وجود و خلقت عبارت است از هدايت خاص و غريزي به كارهايي كه در تكميل خلقت خاص وي لازم است و اگر هدايت غريزي نباشد به كمال خاص خود نرسيده به تباه خواهد شد لذا قرآن مي فرمايد : اَلذَّي اَعْطي كُلَّ شَيءِ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدي (1)

پروردگار متعال كه خلقت همه چيز را نيكو كرد و سپس به آن چه لازم دوام و بقاء زندگي اوست هدايت فرمود مانند هدايت حيوانات و حتي حشرات به آن چه كه در زندگي لازم دارند و منافعو ضررهاي خود را تشخيص مي دهند و به هدايت غريزي آن چه منفعت است به سوي خود جلب و آن چه ضرر است از خود دور مي نمايند و بديهي است كه ، همة اين ها از ناحية پروردگار متعال است مي ماند ، كارهاي نيكي كه به طور اختيار از افراد سر مي زند مانند خدمات اجتماعي كه همه از آنها بهره مند مي شوند اگر چه در اين مورد صحيح است خود شخص نيكوكار را ستايش نمائيم ، اما در عين اختياري بودن عمل منتهي مي شود به مسبب الاسباب جلّت قدرته ، زيرا پرواضح است تا توفيق رَبّاني و هدايت خاص او يار و مدد كار نباشد ، شخص را آن قدرت نخواهد بود كه عمل خير از او اختياراً صادر گردد . پس اگر اين فرد را ستايش كنيم چون سر رشته كارها به دست تواناي قادر متعال است كه ، آن شخص را موفّق به كار خير نموده و چنانچه توفيق همراهي نمي كرد محال بود از او چنين كار خيري صادر شود ، لذا برگشت ستايش هركسي كه خيري را به طور اختيار انجام مي دهد بدان كبريائي خواهد بود . پس بدين بيان صحيح است كه گفته شود : جنس حمد مخصوص ذات احديّت است .

ص: 291

فيما يجوز و ما لا يجوز واحد (1)»

و اين همان مطلبي است كه مولاي متقيان اميرمؤمنان (علیه السلام) در وصف ائمّه (علیهم السلام) فرمودند : هَجَمَ بِهِمُ الْعِلْمُ عَلي حَقيقَةِ البَصيرَةِ و با شَروُا رُوحَ اليَقين (2)علم

آن ها براساس حق و حقيقت علم آن ها براساس حق و حقيقت هجوم آورد و آنان با روح يقين مباشرت و تماس مستقيم داشتند . به طور خلاصه الهام ، يعني حصول و دريافت حالات اِنجذاب (كشيده شده و جذب شدن )

به اعمال صالحه و حقايق عاليه است ، بدون مقدمه و فكر و استدلال كه ، معلوم نمي شود چگونه و از كجا حاصل شد ؟ بلكه شخص آن را به طور دفعي در مي يابد ، اين چنين حالت را الهام و نفث در روح يا نفث در قلب مي نامند .

در چنين موردي ، حق براي دهندة ثابت است ، مثلاً پدر يا استاد از نيروي فكري و بدني خويش براي تربيت شاگرد و فرزند صرف مي نمايد ، در اينجا از جهت اين كه آن چه را كه مالك هستند بذل نموده اند ذي حق شده اند يا مزدوري نيروي بدني خود را كه مالك آن است ، در برابر اجرتي قرار مي دهد . در اين موارد انسان داراي چنين نيروئي هست و در مقابل بذل نيروي خود استحقاق پيدا مي كند حال اگر فرزند و يا شاگرد و كارفرما پاداشي بدهد در مرتبه دوم است . يعني پا يا پاي و ابتدائي نيست اما اگر موجودي از خود هيچ چيز دارا نباشد و در هستي كه كمال اول و در قواي ديگر كه كمال ثاني است عين احتياج و نياز باشد و حتي وسيله ايي كه با آن كاري را انجام بدهد مالك نباشد در اين صورت حقي مقصور نيست . اگر فرض كنيم كسي به كارگر نيروي بدني كه خود دارا بود ، بخشيد اعظاء و جوارح داد و همّت و مدد كرد و سپس از او درخواست كاري نمود آيا در چنين مواردي حقي براي اين معنا را از امام سجاد (علیه السلام) كه در صحيفه سجاديه چنين مي فرمايد :

«هيچ كس مستوجب آن نيست كه به علت استحقاقش او را بيامرزي يا سبب سزاواريش از او خشنود با شبي پس هر كه را كه بيامرزي از انعام و احسان توست و از هر كه خشنود شوي از تفضّل توانست تا آن جا كه مي فرمايد : «و اگر مطيع را (به مجرّد) عملش با آن كه تو خود او را برآن گماشته اي پاداش مي دادي بيم آن بود كه ثواب تو را از كف بدهد و نعمت از او زايل گردد ، ولي تو بكرم خود او را در برابر مدت كوتاه فاني به مدت طولاني و جاوداني و در مقابل عمل زودگذر به ثواب مستمر پاداش داده اي ، آن گاه در برابر رزقي كه از خون نعمت تو خورده تا به وسيلة آن بر طاعتت نيرو گرفته از او مطالبه عوض و بهاء نكردي و در آلات و ابزاري كه استعمال آن ها را وسيلة رسيدن به امر زشت قرار داده با او ستخگيري ننموده اي و اگر با او چنين رفتار كرده بودي ، يكسره اصل دست رنجش مي رفت و خود در پيشگاه تو براي ساير نعمت هايت در گرو مي ماند ، پس در اين صورت ، كيچيزي از ثواب تو را استحقاق مي داشت ؟ نه (استحقاق نمي داشت )؟ اين است خداي من ، حال كسي است كه تو را اطاعت كرده باشد » (1)

ص: 294

مستمندان و بيچارگان زياد هستند من زندگي خود را تا سر حد زندگي آن ها فرو مي آورم تا تنگ دستي آن ها را تحت فشار قرار ندهد »

يا عدي نفسه لقد استهام بك الخبيث ، اما رحمت اهلك ولدك ان لنفسك عليك حقّاً و لزوجك عليك حقّاً اَتري الله احلَّ لك الطيّبات و هو يكره اَنْ تأخذها؟ اَنت اَهون علي الله من ذلك قال يا اميرالمؤمنين هذا انت في خشونة ملبسلت و جشوبة مأكلك؟

قال و يحك ؟ أنّي لستُ كأنت انّ الله فرض أئمّة العدول ان يقدرو أنفسهم بضعفة الناس ، كي لا يتبغ بالفقير ، نهج البلاغه كلام شماره 9

عَبده ، در حاشيه نهج البلاغه در تفسير (يا عُدَيَّ نَفْسِكَ – اي دشمن نفس خود ) مي نويسد «اين جمله بخوني مي رساند كه لذّت هاي مادّي ، طبعاً موجب دوري از خدا نمي گردد ، بلكه سوء قصد و به مصرف نمودن آن ها دوري مي آورد » پس از بين بردن شهوت به اين ترتيب خلّاق قرآن و سنّت است. با توضيحي كه ، در معناي نعمت با استفاده از مجموع آيات داده شد ، معلوم مي گردد كه به طور خلاصه نعمت يعني چيزي براي بهره مندي در جهتي از جهات نياز مادّي و معنوي و وسيلة رسيدن به كمال لايق در هر دو جهت و همان طوري كه ، از قرآن استفاده مي شود شرط نيست كه ، انسان رابه هدف آخرت برساند . البته : نبايد از حد و مرزي كه شرع معين كرده است تجاوز كرد و اگر از حدود الهي تجاوز شد و مورد سوء استفاده قرار گرفت مورد توبيخ و ملامت است و از بين بردن شهوات و نظائر اين ها ميراث مرتاضان هندي است كه به برخي از فرقه هاي اسلامي ناخودآگاه نفوذ كرده و غزالي ( سنّي ) هم اكثر آن ها را بدون نسنجيدن به ميزان كتاب و سنّت در احياء العلوم آورده است كتاب او به جاي علوم ، تورّم است . بايد دانست كه اميرمؤمنان علي (علیه السلام) فرمود :

اِعْرِفْ الرِّجالَ بالحَقِّ لا الحَقَّ بِالرِّجالِ ، اِعْرف الحقَّ تَعْرِفُ اَهْلَهُ

همواره مردم را به حقّ بشناسيد نه اين كه ، حق را با مردم ، وقتي كه حقّ را شناختي اهلش را مي شناسي(1)

ص: 296

اُفول و غروب هست ، مي تواند بفهمد كه ، نور چيست . پس نور با ضد خود ظلمت شناخته مي شود و همين خاصيّت ، در درك نعمت ها مي باشد ، انساني كه رنج گرسنگي را در نيافته نمي تواند لذت سيري را حس نمايد و روي همين جهت است كه ، ثروتمندان حساسيت خود را از درك لذائذ از دست مي دهند. و نيز تكرار لذت و عيّاشي احساس لذت را از بين مي برد و به همين ترتيب كسي كه دائماً در فقر و بدبختي زندگي كرده چگونه مي تواند معناي آسايش و توانگري را درك كند ؟ يكي ازسادات بني الحسن (علیه السلام) كه در زندان منصور دوانيقي در كمال سختي به سر مي برد چنين مي گويد : تعودت مس الضّر حتّي الفته ، يعني از بس كه رنج و شكنجه كشيدم و از بس كه ، مبتلاء هستم ديگر به بلاء خو گرفته ام و احساس خود را نسبت به راحتي از دست داده ام . (1)

بنابراين مقدمه :

خداوند متعال قابل درك نيست ، زيرا آن ذات سُبُّوح را ضدّي متصور نيست . در دعاي كميل وارد است كه :

بنوُرِ وَجْهَكَ الَّذي اَضْآءَ لَهُ كُلّ شَيءٍ ، تو را سوگند به نور وجه تو كه همه چيز را روشنايي بخشيده است و يا در قرآن است .

اللهُ نُورَ السَّماواتِ وَ الارضِ ، خداي متعال نور آسمان ها و زمين است ، خَلاَئي متصوّر نيست ، تا بدان وسيله به توان جمال كبريايي را مشاهده نمود پس به اين دليل بايد ثناء مكرّر و ستايش بدون انقطاع را با مطالعة اين كه ، اگر نعمت ها متوالياً نمي رسيد چه بدبختي پيش مي آمد در نظر گرفت ؟

قرآن كريم جمعيّتي را كه توالي نعمت ها آن ها را غافل ساخته و گرفتار كفران و در نتيجه از دست رفتن نعمت ها شده اند . چنين بيان مي كند براي مردم (سبا) در مساكن آن ها نشانه اي بود . دو باغ از طرف راست و چپ به زبان انبياء (علیهم السلام) با آن ها گفتيم از نعمت هايي كه خداي متعال به شمار ارزاني فرموده است ، استفاده نمائيد و شكرش را به جا آوريد ، شهري بسيار خوب و پاكيزه و پروردگاري بسيار بخشنده است امام مردم سبا سركشي نمودند . و ما سيل بنيان كن را به باغ هاي آن ها فرستاديم و آن دو باغ را بدو باغ داراي گياه (خَمْط) تلخ و بي مزه و سدر اندك تبديل نموديم تا آن جا كه مي فرمايد : و ما ميان آن ها و شهرها كه با دهكده هاي آباد مبارك گردانيده و مقرر داشته بوديم

ص: 298

كه در اين دهكده هاي آباد شب و روز در امنيت مطلق به سير و گردش بپردازند ولي آنان در اثر كثرت و توالي نعمت سخت سير و خسته شده بودند گفتند پروردگارا ميان سفرهاي ما دوري انداز (تا مسافتي را در بيابان خشك حركت نمائيم ) و آنان به خود ستم نمودند ودر نتيجه آن ها را از بين برده و از آن ها افسانه ها ساختيم : لَقَدْ كانَ لِسَبَأءٍ في مَساكِنُهم آيَةً جَنَتانِ عَنْ يَميينٍ وَ شِمالٍ كُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ وَ اشْكُروُا لَهُ بَلَدَةٌ طَيِّبَتهٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ فَاعْرَضَوُا فَارْسَلْنا عَلَيهِمْ سَيْلَ العَرِم وَ بَدَّلْنا هُمْ بَجِنْتَيَّهِمْ جَنَتَينِ ذَواتَي اُكُلٍ خَمْطٍ وَ اَثْلٍ وَ شَيءٍ مِنْ سِدْرٍ قَليلٍ ذلِكَ جَزَيْناهُمْ بِما كَفَروُا وَ هَلْ تُجْزي اِلّا الكَفُورَ وَ جَعَلْنا بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ القُري التَّي بارَكْنا فيها قُريً ظاهِرَةً وَ قَدَّرْنا فيهَا السَّيْرَ سيروُا فيها لَيَالِيَ وَ اَيّامًا آمنينَ فَقالوُا رَبَّنا باعِدبَيْنَ اَسْفارِنا وَ ظَلَمُوا اَنْفُسَهُمْ فَجَعَلْنا هُمْ اَحاديثَ وَ مَزَّقْناهُمْ كُلَّ مَمَزَّقٍ اِنَّ في ذلِكَ لَأَياتٍ لِكُلِّ صَبّارٍ شَكُورٍ (1)

4- وَاشْكُروُا نِعْمَتَ اللهِ (1)

5- يا بَنيِ اِسرائيلَ اذْكُروُا نِعْمَتِيَ الَّتيِ اَنْعَمِتُ عَلَيْكُمْ (2)

6- اَلْيَوْمَ اَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ اَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتيِ (3)

7- . . . وَ اَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً و باطِنَةً (4)

در روضه كافي از امام زين العابدين (علیه السلام) روايت مي كند . هنگامي كه امام (علیه السلام) اين آيه ( وَ اِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللهَ ) را قرائت مي فرمود در شرح آن اظهار مي كرد : منزّه است خدائي كه بر هيچكس قدرت شناسايي نعمت هاي خود را نصب نكرد ، مگر اين مقدار كه بدانند ، قدرت شناسائي ذات مقدسش را بيش از آن قرار نداد كه بدانند ، ذات الهي قابل درك نيست ، و خداي متعال اين عجز و ناتواني از درك نعمت ها را به عنوان سپاس گذاري نسبت به نعمت ها قبول فرمود . چنانكه ناتواني از معرفت ذاتش را ايمان و اعتقاد قرار داده زيرا خود مي دانست كه بشر را ياراي چنين معرفتي نيست و هرگز نمي توان بِكُنْهِ خدائي كه بالاتر از غايت و انجام است پي برد .

كان علي بن الحسين اِذا قرء هذه الآية (علیه السلام) .......... وَ اِنْ تَعُّدُوا (5).......... يقول سبحان مَنْ لم يَجْعَل في أحد من معرفته نعمة اِلّا المعرفة بالتقصير عن معرفتها كما لم يَجْعَل في احد من معرفة ادراكه أكثر من العلم باَنه لايدركه فشكره جلّ و عزّ معرفة العارفين بالتقصير عن معرفته شكره فجعل معرفتهم بالتقصير شكراً علماً منه باَنّه لايجاوز ذلك فان شيئاً من خلقه لا يبلغ مدي غاية منلاسدي له و لا كيف. من باب مثال اگر آدمي بخواهد به دست آورد كه شمارش نعمت هاي خداوند محال است كافي است در يك نعمت به ظاهر جزئي فكر و تأمل نمايد .

هنگامي كه لقمه را به دهان مي گذارد تأملي در آن چه از وسائل و مقدّمات در به دست آمدن همان يك لقمه و قبل از آن به كار افتاده بنمايد و سپس به وسائل و مقدمات ديگر نظر بيفكند . زيرا فراهم

ص: 300

آمدن همان لقمه ممكن نيست مگر اين كه همة آن چه ضرورت دارد آماده شود مثلاً در گندم كه از آن نان تهيه شده بايد فصول چهارگانه باشد و باد و باران به موقع خود بيايد و آن نيز ارتباط دارد به اين كه منظومة شمسي و عوامل جوي در كمال نظم به حركات خود ادامه بدهند و آن گاه كه گندم فراهم شد بايد وسائل درو كردن و كوبيدن و آرد كردن از سنگ و يا آهن كه در دل كوه ها است فراهم گردد . و هم آن را نيز با وسائل آهني ديگري تهيه نمايند و آن نيز متنهي به يك وسيلة آهني ديگر كه ، بشر به هزار زحمت آن را فراهم آورده است به دست آورد و پس از فراهم شدن آهن بايد ابزار و ادوات ديگر فراهم گردد تا ناني را در آتش بپزند . تمام اين ها شمارة مقداري از نعمت هايي است كه قبل از به دست آوردن يك لقمه بايد فراهم شود . اما نعمت هايي كه بعد از به دست آوردن آن لقمه لازم است جهاز ، ها ضمه و گوارش سالم باشد تا اشتها و طلب لقمه پديد آيد . و آن را هم تا كسي به فن و وظائف الاعضاء وارد نباشد نمي تواند بفهمد كه ، چه نعمت هايي بايد باشد كه لقمة نان يا غذاي يدگر جذب بدن شود و موجب ادامة زندگي گردد . پس بدين ترتيب نمي توان نعمت هاي خداوند متعال را احصاء كرد . (1)

شعر

فضل خداي را كِه تواند شمار كرد

يا كيست آن كه شكر يكي از هزار كرد

در خاتمه از اين بخش خطبه ، دو نكته استفاده مي شود .1- در اين فصل بايد توجّه داشت كه در آية شريفه و يا خطبه ، غرض آن نيست كه فقط بدانيم نعمت هاي الهي قابل شمارش نيست ، بلكه منظور آن است كه انسان خود را هميشه غرق احسان هاي الهي ببيند و پژمردگي و حالت نوميدي و يأس با از دست دادن نعمتي و يا نرسيدن به بعضي ديگر بر وي چيره نگردد بلكه پيوسته از خداي مهربان خود راضي و با كمال شوق آمادة فرمان برداري و همواره قرين آرامش خاطر باشد و گرفتار چنان حالتي نگردد كه ، با از دست دادن نعمتي قطع اميد از زندگي نموده و زبان گلايه و شكوه بگشايد و به همين جهت قرآن كريم توصيه نموده است .

ص: 301

« فَاذْكُرُواءَ لا ءَ اللهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ(1)

» متذكر نعمت هاي خدا باشيد شايد رستگار شويد ، يا فرموده « يا بَني اَسْرائيلَ اذْكُروُا نِعْمَتِيَ الَّتي اَنْعَمْتُ(2)

» اي فرزندان اسرائيل به ياد نعمتي كه به شما اِنعام نمودم باشيد ، اين معني را به روشني در امالي شيخ صدوق از گزارش ابوهاشم جعفري با امام هادي (علیه السلام) مي توان به دست آورد ابوهاشم جعفري گفت : مرا تنگ دستي پيش آمد به زيارت امام هادي (علیه السلام) رفتم قبل از آن كه از وضع خود اظهاري كنم فرمود : اي ابوهاشم ! شكر كدام يك از نعمت هاي الهي را مي خواهي به جاي آوري ؟ ابوهاشم گفت : سكوت بر من چيره شد و ياراي جواب نداشتم ، فرمود : خداوند تو را رحمت بزرگ ايمان و اعتقاد روزي فرمود و تنت را به آتش دوزخ حرام كرد و تو را عافيت و تندرستي داد و به طاعت خودش تو را كمك كرد و قناعت را نصيب تو نمود و يا به وسيله اي عزت نفس تو را نگهداري كرد. اي ابوهاشم من از آن جهت ابتدا به سخن كردم ، زيرا گمان كردم تو مي خواستي از كسي كه به تو اين نعمت ها را ارزاني فرموده است شكايت نمائي . اينك دستور دادم كه صد دينار به تو مساعدت نمايند بگير و آن را وسيلة معاش خود قرار بده . (3)2- اهل بيت نبوت و معدن رسالت (علیهم السلام) به آن چه مي فرمودند خود ، قبلاً بدان متحقق و آراسته بودند و نيز مردم را به مضمون : « كَونُوا دُعاةً لِلنّاسِ بِغَيْرِ اَلْسِنَتِكُمْ (4)،

مردم را نه به زبان ، بلكه به عمل خويش به راه حق دعوت نمائيد ، با عمل دعوت مي فرمودند چنانكه به فضل انشاء الله و به عنايات حاصّة وجود مبارك حضرت ولي عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) روشن خواهد شد كه ، این خطبه مشتمل بر مهمات مسائل خداشناسی و نبوت و امامت و معرفی قرآن و اسرار تشریع است كه ، با نهایت فصاحت و بلاغت در بحرانی ترین اوضاع شخصی و اجتماعی كه به وجود مبارك صدیقه طاهره (علیها السلام) پیش آمده ایراد فرموده است چنانكه خود حضرتش فرمودند :

ص: 302

شعر

صُبَّتْ عَلَیَّ مَصائِبٌ لَوْ

اَنَّها

صَبَّتْ عَلَی الاَیامِ صِرْنَ

لَیالِیا

مصبیت هایی به من رو آورده شده كه اگر آن ها بر روزهای روشن رو آور شوند تبدیل شب های تاریك خواهند شد . (1)

و اگر چنانكه یاد كار نبوت ، خود توجه به نعمت های الهی نمی داشت و رشتة ایمان به خدا محكم نبود فشار مصیبت های جان گداز محال سخن عادی را نمی داند تا چه برسد به ایراد چنین خطبه ای كه به شهادت هر خوانندة سخن دادن از سنخ جوامع الكلم و فوق سخن بشری و ما دون كلام الهی است .

متن : « وَ نَای عِنَ الجَزاء اَمَدُها وَ تفاوَتَ عِنَ الأدْراكِ اَبَدُها »

شرح : نعمت هایی كه غایت و زمان آن ها دور و ابدیت آن ها بالاتر از ادراك است

یادگار نبوت بعد از ثنا و ستایش و بیان نعمت ها از جهت كمّی و كیفیتی در این دو جمله نعمت ها را از جهت صورت عینی و این كه غایت و دوام آن ها را پاداش و یا ابدیت آن ها را درك كرد مورد مطالعه و بررسی قرار داده می فرماید در جمله اولی ( نآی عِنَ الجَزاء . . . )

كسی را یارای آن نیست كه آن چه در آخرت است جزای اعمال نیكو و محدود او بشود زیرا نسبت میان عمل و جزا نسبت محدود به لایتناهی است و در جمله دومی (تفاوت . . . ) اشاره با بدیت همین نعمتهاست كه متعالی از درك و فهم محدود ما است . و جملة اولی مطابق فرمایش امام سجاد (علیه السلام) است .

. . . وَ لا كِنَّكَ بِكَرَمِكَ جازَیْتَهُ عَلیَ المُدَّةِ القَصیرَةِ الفانیَةِ باِلمُدَّةِ الطَّویلَةِ الخالِدَةِ وَ عَلَی الغایَةِ القَریبَةِ الزّائِلَةِ باِلغایَةِ المدَیدَةِ الباقِیَةِ . (2)

ص: 303

یعنی چگونه كسی با عمل می تواند حق شكرت را به جای آورد ، زیرا در پاداش عمل محدود و فانی نعمت های ابدی و باقی مرحمت فرمودی ، در جمله دوم می فرماید كه ابدیت و دوام همین نعمت ها بالاتر از رسیدن ادراك بشری است .

از این جمله معلوم می شود كه خود این نعمت ها ، شعاع و جلوه ای از نعمت ابدی است برمی گردد یعنی همین نعمت ها شعاع و جلوه ای از نعمت ابدی است و می توان این جمله را چنین تعبیر كرد : « اَبدیة هذه النِعم متفاوته عن الادراك »

حضرت صدیقه طاهره فاطمة زهرا (علیها السلام) می فرماید : ابدیت نعمت های عمومی و خصوصی مانند آب و آفتاب و ماه و باران و هوا . . . همه و همه از ابدیتی برخوردار است كه قابل درك نیست و چون همةآن ها در این عالم محسوس و فانی است ، ناچار باید در ماورای این عالم محسوس منبع این نعمت ها باشد . مسئولیت در برابر نعمت ها

متن : نَدَبَهُمْ لِاِسْتِزادَتِها بِالشُّكْرِ لِأِقْصالِها وَ اسْتَحْمَد اِلیَ الخَلائِقِ باِجِزالِها ، ثنَّی باِلنَّدْبِ اِلی اَمْثالِها

شرح : در این فراز مسئولیت در برابر نعمت ها را بیان می فرماید :

روح كلام و جان سخن در این فراز ، نمایان ملازمة میان هر موهبت و امتیاز و مسئولیت در قبال آن است و قاعده تكوینی است . به این معنی كه در نظام خلقت این حقیقت كاملاً هویدا است . از باب نمونه در جمادات اگر سنگی از امتیاز صلابت و سختی و استحكام و در عین حال از خوش تراش بودن برخوردار است ، به همان اندازه مسئولیت حفظ ساختمان به عهدة آن گذاشته می شود . چنانچه به این امتیاز شفّافی و خوش رنگی اضافه شده مسئولیت حفظ دیوارها و جلوه گری آن را باید داشته باشد . در جهان روئیدنی هم نیز به این گونه است . درخت گردو امتیاز استحكام را دارد از آن استفاده كرده مسئولیت ها به عهده اش نهاده می شود و از آن در و پنجره و سائر مایحتاج زندگی را می سازند.

و در جهان حیوانات نیز می بینیم اسبی كه از امتیاز تیز روی و چالاكی برخوردار است مسئولیت شركت در جنگ ها را دارد . در صحیفه مباركه سجادیه در لحن دعا به این حقیقت اشاره می فرماید .

ص: 304

« اَیُّهَا الخَلْقُ المُطیعُ الدّائِبُ المُتَرَدّدُ فی مَنازِلِ التَّقْدیر المُتَصَرِّفُ فی فَلَكِ التَّدبیرِ آمَنْتُ بِمَنْ نَورَّ بِكَ الظُّلَم وَ أوْضَحَ بِكَ البُهَمَ وَ جَعَلَكَ آیَةً مِنْ آیاتِ مُلكِهِ وَ علامَةً مِنْ عَلاماتِ سُلْطانِهِ » تا آن جا كه می فرماید :

« وَ الطُّلوعِ وَ الاُفُولِ وَ الِانارَة » (1)

« ای ماه ! ای آفریدة فرمانبردار ، وای پویندة گرم رفتار وای آمد و شد كننده در منازل تقدیر و ای متصرف در چرخ تدبیر ایمان آوردم به آنكس كه تاریك ها را به وسیلة تو روشن كرد و مبهمات را در پرتوت ، آشكار ساخت و تو را نشاني از نشان های پادشاهی و علامتی از علامات سلطنت خود قرار داد و در چیز فزونی و كاستی و طلوغ و غروب و تابندگی و گرفتگی تو را در مرحلة قبول اینمسئولیت قرار داد » تشریع هم با تكوین هم آهنگ است ، می بینیم موجوداتی مانند جمادات و رویدنی ها كه از نعمت اختیار بهره مند ، نیستند در جهان تكوین مسئولیت ها را به عهده گرفته به اندازة امتیاز متعهّد می باشند. حال چگونه می شود انسانی كه تاج دار «وَلَقَدْ كَرَّمْنا بَنی آدَمَ . . . ما آدمی را مغزز و مكرم داشتیم (2)»

امیرالمؤمنین (علیه السلام) در خطبه ای كه به سپاهیان خود ، در وقت عزیمت به نبرد با معاویه [لعين ] در صفین ایراد فرمود می فرماید :

« اِنَّهُ لَمْ تَعَظَّمْ نِعْمَةٌ اللهِ عَلی اَحَدٍ اِلّا ازْدادَ حَقُّ اللهِ عَلَيْهِ عَظِماً »

نعمت و موهبت الهی بر كسی بزرگ نمی شود مگر این كه به موازات آن حق قادر متعال بر او بیشتر می شود یعنی من كه پیشوا و رهبر شما هستم به اندازة امتیاز خود وظائیف سنگینی دارم و به همین قِسم شما نیز كه در تخت فرمان و راهبری من هستید مسئولیت های شدید و سنگینی دارید در نهج البلاغه می فرماید : «اتَّقوا اللهَ فی عِبادِهِ وَ بِلادِهِ فَاِنَّكُمْ مَسْؤُولُونَ حَتّی عِنَ البِقاعِ و البَهائِمِ» (3) از خدا بترسيد و به وظائف مقرّر و رسيدگي به بندگان خدا و محيط هاي زيست خود عمل نمائيد و بدانيد كه مسئوليت شما شديد است لذا در همين خطبه سپاهيان خود را از تناگوئي نسبت به خود منع مي فرمايد : «فَلا تَثَنُوا عَلَيَّ بِجَميلٍ ثَنآء لِاخراجي نَفْسي اِليَ اللهِ وَ اِلَيْكُمْ مِنَ النَّقيَّةِ في حُقُوقٍ لَمّا

ص: 305

فُرِغ مِنْ اَدائِها وَ فَرائِضَ لا بُدَّ مِنْ اِمْضائِها فَلا تُكَلِّمُوني بِما تَكَلَّمَ بِهِ الحَيابِرَةُ » من هنوز ترس آن را دارم كه از عهدة مسئوليت رهبري پيش خدا و شما مردم و از به جا آوردن وظائف زمامداران و از اجراي فرائض الهي درنيامده باشم ، با من مانند زمامداران گردن كش و از خويشتن راضي !! سخن نگوئيد . زيرا هر تمجيد به اندازه خود شخص را در خود مثبته ساخته و مانع پيشرفت مقاصد زمامداري و رهبري است و چون امام (علیه السلام) خود مي دانست كه ، مقام رهبري بس پر مسئوليت و پرمخاطره است مي فرمود : « هَيهاتَ اَنْ يَغْلِبَني هَواايَ وَ يَقُودَني اِلي تَخَيَّرُ الأطْعِمَةِ اَوْ أبيتَ مِبطاناً وَ حَولي بُطُونٌ غُرْبي وَ اَكْبادٌ حَرَي » (1) هرگز هوي و هوس نمي تواند بر من چيره و آز بر من غلبه كند و بهترين طعام را براي خود فراهم كنم و شب با شكم سير بخوابم در حالي كه در پيرامون من شكم هاي گرسنه و جگرهاي سوزان باشند . اما در مورد مسئوليت سنگين رهبران ديني لازم است قسمتي از روايت مفصلي كه در احتجاج طبرسي است در اين جا ذكر شود: (2)

در آن كتاب به سند معتبر از امام علي بن الحسين (علیه السلام) نقل مي كند كه امام (علیه السلام) فرمود : اِذا رَأَيْتُمُ الرَّجُلَ قَدْ سَمِتُهُ وَ هَدايهُ وَ تماوَتَ في مَنْطِقِهِ نَخاضَعَ في حَرَكاتِهِ فَرُ وَيداًً لا يَغُرَّنَّكُمْ فما اَكْثَرَ مَنْ يَعْجُزُ[يُعْجُزُ] تَناوَلَ الدُّنيا وَ رُكُوبِ المَحارِمِ مِنْها لِضَعْفِ نيَّتِهِ وَ مَهانتهِ وَ جُبْنٍ قَلْبِهِ فَنَصَبَ الدّينَ فَخَاً لَها فَهُوَ لا يَزالُ يَخْتَلُ النّاسَ بِظاهِرِه فَأنِ تَمَكَّنَ مِنْ حَرامٍ اقْتَحَمَهُ

تا آن جا كه مي فرمايد : « وَ اِذا وَجَدْتُمُوهُ يَعْفُ عَنْ ذلِكَ فَرُوَيداً لا يَغُرَّنَّكُمْ ! حَتّي تَنْظُروُا ما عَقَلُهُ [ ما عُقْدَةُ عَقْلِهِ ] فَما أَكْثَرَ مَنْ تَرَكَ ذلِكَ اَجْمَعْ ثُمَّ لايَرْجِعُ اِلي عَقْلٍ مَتينٍ فَيَكُونُ ما يُفْسِدُهُ بِجَهْلِهِ أَكْثَر مِمّا يُصْلِحُهُ بِعَقْلِهِ فَاِذا وَجَدْتُمْ عَقْلَهُ مَتياً فَرُوَيداً لا يَغُرَّنَّكُم ! حَتّي تَنْظُروُا مَعَ هَواهُ يَكُونُ عَلي عَقْلِهِ أوْيَكُونُ مَعَ عَقْلِهِ عَلي هُواهُ وَ كَيْفَ مَحَبَّتُهُ لِلرِياساتِ الباطِلَةِ وَ زُهْدَهُ [ زُهْدُهُ ] فيها فَاِنَّ في النّاسِ خَسِرَالدُّنيا و الآخِرَةِ يَتْرُكَ الدُّنيا لِلْدُّنيا وَيَري اَنَّ الرِّياسَتِه الباطِلَةِ اَفْضَلُ مِنَ الاَمْوالِ وَ النِّعَمِ المُباحَةِ المُحَلِّلَةِ فَيَتْرُك ذالِكَ اَجْمَعَ طَلَباً للرِّياسَةِ حَتّي اِذا قيلَ : اِتَّقِ اللهَ اَخْذَتْهُ العِزَّةُ باِلأثمِ ، و تا آن جا كه مي فرمايد :

وَ لكِنَّ كُلَّ الرَّجُلِ نِعْمَ الرَّجُلُ] هُوَ الَّذي جَعَلَ هَواهُ تَبَعَاً لِأمْرِاللهِ وَ قُواهُ مَبْذولَةً في رِضي الله ، اگر ديديد مردي هستيش خوب است و آهسته و به حالت خود مردگي صحبت مي كند و در حركاتش به ظاهر

ص: 306

فروتنی می نماید در حكم بصلاح وی شتاب مكنید و فریب چنین ظاهری را نخورید !» زیرا چه زیادند كه سستی اراده زبونی و بُزْدلی ! آن ها مانع از دنیاشان شده

چاره ای جز تظاهر بدیانت ندارند و این تظاهر دامی است كه برای صید عوام الناس گسترده اند ! كارشان فریب دادن مردم نادان است و اگر فرصتی یافتند حتماً از حرام باكی ندارند ! و اگر دیدید چنین فردی از حرام اجتناب می وزند باز شتاب در حكم به صلاح وی ننمائید تا درست عقل او را آزمایش نمائید . چه فراوان است مردمی كه از عقل كامل بی بهره اند و در حقیقت در دنیا زهد می وزند اما از ادراك و عقل بهره كامل ندارند ، چنین كسی كه این كه زاهد حقیقی است اما قاصر است و آن چه را با نادانی خویش صدمه به دین می زند خیلی بیشتر از اصلاحی و نفعی است كه از وی به دین می رسد و اگر عقل او را كامل دیدید بازشتاب در حكم به صلاح و داشتن زعامت وی را ننمائید تا به دست آورید كه آیا به هنگام ریاست خواهی ، عقل را از دست می دهد و ریاست های باطل را بسیار دوست می دارد یا نه ؟

زیرا گروهی از مردم هستند كه از دین و دنیا محروم شده اند . برای آن كه به دنیای باطل (ریاست باطله) نایل شوند از دنیا چشم پوشی !! كرده اند و به نظر چنین فردی لذت جاه و ریاست بهتر از ثروت و نعمت های حلال خدا است و به خاطر دستیابی به ریاست از همه نعمت ها صرف نظر كرده و آن چنان از خود راضی و به خود مغرور است كه اگر او را گفتند : از خدا به ترس ، او عزت و احترام خود را در آلودگی به گناه می داند .

اما مرد به تمام معنی و كامل ! آن است كه هوی و هوس خود را در پیروی فرمان خدا قرار بدهد و همة نیروی خود را در خشنودی خدا مبذول دارد ، اما مسئولیت شما مردم آن است كه باید با جان و دل در پیشرو هدف دین ، از رهبران عالی قدر دینی پیروی نمائید و به این نكته توجّه داشته باشید كه به فرمانروائی و عدالت گستری با حالت ذلت نمی توان رسید «لا یَمنعُ الضَّیمَ الذَّليِلُ وَ لا یُدْرِكُ الحَقَّ اِلّا باِلجِدّ »(1)

ص: 307

هرگز مردم ذلیل را از چنگ ستمگران خلاصی نیست . مگر می توان حق خود را جز در سایة كوشش و استقامت به دست آورد؟ بدانید هر كس كه بخواب رفت از نقشة كشی بر ضرر او چشم های بیدار فرو نشسته مرد جنگی همواره باید بیدار و آگاه از اَوْضاع كشور و زمامداران خود باشد .

متن : نَدَبَهُمْ لِأَسْتِزادَتِها باِلشُّكْرِ

شرح : به منظور پیوستگی نعمت ها و نگستن آن ها بشر را در برابر آن ها دعوت به شكر نمود . در این فراز حضرت صدیقه طاهره (علیها السلام) اشاره به این آیة شریفه می فرماید : « وَ اِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لِأَزیدَنَّكُمْ » (1)

هنگامی كه پروردگار شما اعلان نمود چنانچه سپاس گذار شدید ، بی شبهه شما را زیادستی خواهد بخشید ( از اطلاق جمله : لأزیدنكم : استفاده می شود كه وعده مزید نعمت مخصوص بیك عالم و جهان نیست و بلكه سپاس گذاری موجب مزید نعمت در هر دو عالم است )

در كافی از امام صادق (علیه السلام) روایت كرده : مَنْ اَعْطی لشُّكْرَ اَعطی الزیادة (2) خداي عَزَّوَجل مي فرمايد : « اگر شكر كنيد ، افزايشتان مي دهيم » ، كسی كه حالت سپاس گذاری داده شد فراوانی نعمت هم به وی داده می شود .

و روشن است آوردن شكر بر زبان كاری بسیار ساده و آسان است و چنانچه شكر با گفتار و فقط با زبان درست می شد ، هرگز توبیخ حق تعالی به اندك بودن آن ها صادر نمی گردید . پس شكر تنها به گفتن زبان نیست بلكه شكر چنان كه گفته شده « به كار بردن نعمت های الهی است در آن چه خلق شده » این تعریف چنان كه باید روشن گر مقصود نیست و جامعه ترین سخن دربیان نمونه و مصداق شكر همان است كه در آیة شریفه وارد شده :

« اِنّا هَدَیْناهُ السَّبیلَ اِمّا شاكِراً اَوْ كَفُوراً » (1)

ما راه را بر انسان آشكار ساختیم ( و هم او را صاحب اختیار در كردار خویش آفریدیم كه كدام یك از دو راه سعادت و خوشبختی و یا شقاوت و بدبختی را انتخاب نماید !؟ را به سعادت را مكتب وحی نشان داده تا در نتیجة طی آن راه سپاس گزار باشد و یا آن راه را انتخاب ننموده و سرانجام ناسپاس و كَفور باشند . به خوبی از این آیه استفاده می شود كه شكر و سپاس گزاری قدم گذاشتن در صراط مستقیم مكتب وحی است و با سپاس دوری از آن می باشد . پر واضح است نعمت های عمومی و خصوصی خارج از شماره و بیرون از حدّ توصیف كه در اول خطبه بیان شد می باشد .

چه این كه پدیده های آفرینش عبث و بیهوده نیست . ناچار به منظوری خلق شده كه اگر در همان منظور و مقصد صرف شود در موردش بوده و حق آن نعمت كه ، حقیقت سپاس گزاری است به عمل آمده و اگر در آن مورد صرف نشد ، خارج از حدود نظاماتی است كه مدبّر حكیم قرار داده و ناسپاسی خواهد بود . )

3- قالَ رَبِّ اَوْزِعْنیِ اَنْ اَشْكُرَ نِعْمَتِكَ الَّتی عَلَیَّ وَ عَلی والِدَیَّ (1)

4- . . . وَ لكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لا یَشْكُرُنَ (2)

5- . . . وَ مَنْ یَشْكُرْ فَاِنَّما یَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ كَفَرَ فَاِنَّ اللهَ غَنِّیٌ حَمیدٌ (3)

6- . . . وَ اشْكُرُا للهِ اِنْ كُنْتُمْ اِیّاهُ تَعْبُدُوُنَ (4)

و كلمه حمد 45 مورد و محمود یك بار و حمید 17 بار

1- اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ العالَمینَ (5)

2- اَلْحَمْدُ لِلّهِ الذَّی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الأرْضَ (6)

3- . . . هَلْ یَسْتَوُنَ اَلْحَمْدُ لِلّهِ بَلْ اَكْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ (7)4- . . . فَتَبارَك اللهُ رَبُّ العالَمين (8)

5- . . . وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ الغُروُبِ (9)

6- اَلْحَمْدُلِلّهِ الَّذي لَهُ ما في السَّمواتِ وَ ما فيِ الارْضِ وَ لَهُ الْحَمْدُ فِي الاخِرَةِ (10)

7- التّابِئونَ العابِدُونَ الحامِدُونَ (11)

ص: 310

عطا كرده شاد و خرّم باشد . البته از اين راه ه به واسطة آن ها مي تواند تحصيل رضاي منعم را به دست آورد و خود را به قرب ولقاي او برساند و علامت آن اين است كه از نعمت هاي دنيويه شاد نشود مگر به چيزي كه اعانت و كمك بر تحصيل آخرت نمايد و از هر نعمتي كه او را از ياد خدا باز مي دارد محزون و غمناك گردد . و چون اين صفت را نيز تحصيل كرد ركن دوم شكر را به جا آورده و ركن سوم و چهارم آن است كه ، در دل و زبان حمد و ثناي پروردگار را به جا آورد و حمد دل آن است كه خير خواه كافِّة مخلوقات الهي باشد . نيكوئي ايشان را جويد و حمد زبان آن است كه اظهار شكرگزاريخداوند را كند . و ركن چهارم آن است كه نعمت هاي الهيه را صرف رضا و مقصود او نمايد . مثلاً اعضاء و جوارح كه از نعمت هاي الهي است در طاعات و عبادات او به كار ببرد و از به كار گرفتن آن اعضاء و جوارح در عصيان خداوند احتراز كند از جملة شكر چشم ها آن است كه ، هر عيبي از مسلماني اگر ديد ناديده پندارد و از جملة شكر گوش ها اين كه هر نقصي كه از مسلماني بشنوند نشنيده پندارد و بعضي گفته اند كه : هر كس چشم را در معصيت استعمال كند ، كفران نعمت ديگران را كه خورشيد باشد نيز كرده چون بدون آن ديدن ميسر نيست و همه به هم مربوطند پس هر كس يك چيز را در معصيت الهي صرف كند . همه چيزها و نعمت هايي كه در دنيا خلق شده كفران كرده است . پس معلوم نشد كه حقيقت شكر مركب از چهار امر است ، ولاكن هر يك را نيز تشكر گويند : به قول امام صادق (علیه السلام) فرمود كه : شكر هر نعمتي اگر چه بزرگ باشد ، آن است كه حمد خدا كند و فرمودند : شكر نعمت ها اجتناب و دوري كردن از محرمات است و تمام شكر گفتن الحمدلله مي باشد .

وي فرمايد : لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ (1)اگر شكر كنيد نعمت شما را زياد مي كنيم و چون هر كسي را وصول به آن ميسّر نيست مي فرمايد : . . . وَ قَليلٌ مِنْ عِبادِيَ الشَّكُورُ (2)

و كم از بندگان من شكر گذارند و فضيلت آن كافيست كه يكي از صفات خداوند است چنان كه مي فرمايد :

وَ اللهُ شَكُورٌ حليمٌ (3)

خداوند بر شكر و احسان خلق نيكو پاداش دهد و آن اول كلام اهل بهشت و آخر سخن ايشان حمد وثناي خداوند است و رسول گرامي فرموده است كسي كه چيزي بخورد و شكر كند اجر او مثل اجر كسي است كه از براي خداوند متعال روزه گيرد و كسي كه بدن او صحيح باشد و شكر نمايد اجر او مثل مريضي است كه صبر كند و غني شاكر اجر او مثل اجر فقير قانع است و فرمود كه : در روز قيامت منادي ندا مي كند كه حمد كنندگان برخيزند . (4)

پس طايفة برخيزند و لوائي براي ايشان نصب مي كنند و ايشان داخل بهشت شوند . عرضه كردند: كه چه كساني اند حمد كنندگان ؟ فرمود : كساني كه خداوند را در هر حال شكر مي كنند .

و از امام محمد باقر (علیه السلام) مروريست كه پيغمبر در حجره عايشه بود ، در شبي كه نوبت او بود پس عايشه گفت : يا رسول الله چرا اين قدر خود را در عبادت رنج مي دهي ؟

و حال آن كه از هر جهت مرخّصي پروردگار هستي و در حقت فرموده است :

لِّيَغْفِرَلَكَ اللهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأخَّرَ (5)

خداوند گناهان تو را آمرزيد .

ص: 313

كه مراد گناهان اُمَّتْ ( شيعيان ) فرمود : اي عايشه آيا من بندة شاكر نباشم و آن حضرت شب ها را به پاي مي داشت و بر انگشتان پاهاي خود مي ايستاد و عبادت خداوند متعال را مي كرد . پس خداوند سبحان اين آيه را فرستاد .

طه ما اَنْزَلنا عَلَيْكَ القُرْآنَ لِتَشْقي (1)

ما قرآن را نفرستاديم بر تو كه خود را هلاك كني (2)و

از حضرت امام جعفر (علیه السلام) مرديست كه هيچ نعمتي خداوند به بندگان عطا نمي فرمايد كه آن بنده آن نعمت را در دل بشناسد و در ظاهر به زبان حمد خداي متعال كند مگر اين كه خداوند متعال به زيادتي آن امر مي فرمايد (3)و آن حضرت فرمود : سه چيز است كه با وجود آن ها هيچ جيز ضرر نمي رساند . (4)

دعا در وقت اندوه و بلا و استغفار در نزد گناه و شكر در هنگام نعمت

شعر

از دست و زبان

كه بر آيد

كز عهده شكرش به در

آيد

مرويست كه خداوند سبحان به موسي (علیه السلام) وحي فرستاد كه اي موسي ، حق شكر مرا به جاي آور عرض كرد : پروردگارا چگونه شكر كنم تو را حق شكر تو و حال آن كه هيچ شكري نيست كه به آن تو را شكر كنم مگر آن كه آن نيز نعمت تو است . خطاب رسيد كه اي موسي حال مرا شكر كردي كه دانستي اين هم از من است . (5)

ص: 314

شعر

گر سر هر موي من يا بد

زبان

شكرهاي تو نيايد در بيان

ابر و باد و مه و خورشيد و فلك در كارند

تا تو ناني به كف آري و به غفلت

نخوري

معرفت كساني هستند كه اگر جميع آن چه در تحت تصرّف همة پادشاهان روي زمين است از حَشَم و خَدَم و خزانه و اموال و ممالك مشارق و مغارب به او بدهند ، باز او آن كه يك جزء از صدد جزء علم و معرفت او را بگيرند نمي گيرد .(1)

آن دزد شيطان به خانه ي تو مي آمد و ايمان تو را فاسد مي كرد چه مي كردي ؟ و نيز هر مصيبتي كه در دنيا به او مي رسد ، عقوبت گناهي است كه از او صادر شده است .

پس شكر بر آن لازم است چه بعد از آن كه در دنيا عقوبت گناه به او رسيد ، از عقوبت آخرت نجات مي يابد . چنانكه از رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) مرويست كه هر گاه بنده گناهي كند پس سختي يا بلائي در دنيا به او برسد ، خداوند از آن كريم تر است كه دوباره او را عذاب كند پس بايد شكر كند كه از عقوبت آن گناه فارغ شده و نيز شكي نيست كه هر بلائي كه به كسي مي رسد ، سرنوشت او بوده و البتّه كه به او مي رسد و به اجر عظيم رسيد (1)پس

بايد شكر كند كه آمد و گذشت ، و از خلاص گرديد و نيز هر مصيبت و بلائي را اجر و ثوابي در مقابل است كه به اضعاف مضاعف ، از آن بلا بيشتر است ، پس شكر كند كه مصيبت اندك را ، متحمّل شد .

آن گاه امام (علیه السلام) فرمود اين بيانات به گوش اغنيا رسيد و آنان اين ذكرها را گفتند حضرت فرمود : اين ثواب ها فضل و عطاي الهي است و به هر كس كه بخواهد عنايت مي فرمايد و خداوند صاحب فضل و رحمت بزرگ است . (1)

2- ابوبصير گويد : امام صادق (علیه السلام) روايت كرد كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده : ذكر «سُبحانَ اللهِ وَ الْحَمْدُلِلّهِ وَ لا اِلهَ اِلّا الله وَ اللهُ اكْبر » را زياد بگوئيد . چون در قيامت اين اذكار با گروهي از فرشتگان و محافظ از پيش رو و پشت سر خواهند آمد . و اين ذكر شما باقيات صالحات مي باشند . (2)3- ابوالجارود از امام محمد باقر (علیه السلام) روايت كرده كه پيغمبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم)

فرمودند : هركس بگويد: «سبحان الله» خداوند درختي در بهشت ، براي او نشان و هركس بگويد : «الحمدلله » براي او نيز درختي در بهشت مي كارد و هركس بگويد : «لا اله الا الله» براي او نيز همين طور و هر بگويد : «اَللهُ اَكْبَرُ» براي او نيز درختي در بهشت مي كارد . پس مردي از قريش گفت : يا رسول الله پس درختان ما در بهشت زياد است . فرمود : بلي وليكن بترسيد از اين كه آتشي بفرستيد و آن درختان را بسوزانيد و اين فرمايش خداوند است كه مي فرمايد :

يا اَيُّها الَّذين آمَنُوا اَطيعُوا اللهَ وَ اَطيعُوا الرَّسولَ وَ لا تُبْطِلُوا اَعْمالَكُمْ

اي اشخاصي كه ايمان آورده ايد از خدا اطاعت كنيد و از رسول خدا هم اطاعت كنيد و عمل هاي نيك خود را باطل نكنيد . (3)

4- ابوبصير از امام صادق (علیه السلام) روايت كرد كه فرمود : روزي پيغمبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به اصحاب خود فرمود: ملاحظه كنيد اگر تمام لباس ها و اثاث خانة خود را جمع كنيد و روي يك ديگر بگذاريد آيا به آسمان مي رسد ؟ گفتند نه يا رسول الله ، فرمود : آيا راهنمايي نكنم . شما را ، به چيزي كه ، ريشه اش در زمين و شاخه هاي آن در آسمان است ، گفتند : آري فرمود : هركس بعد از نماز واجب سي بار بگويد : «سُبحانَ اللهِ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ لا اِله الا الله وَ اللهُ اَكْبَرُ » اين اذكار ريشه اش در زمين

ص: 319

و شاخه هايش به آسمان سركشيده و اين ذكرها از زير آواز رفتن و سوختن و غرق شدن و در چاه افتادن و پاره شدن به دندان درندگان و از هر مُردن بدي و از هر بلائي در آن روز ، انسان را حفظ مي كند و اين ها باقيات صالحات است . (1)

5- ابو مَشعَر از امام صادق (علیه السلام) روايت كرد كه فرمود : هر كس در بامدان چهارمرتبه «الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ العالَمينَ»

شكر آن روز را اداء كرده باشد و هركس در شبانگاه آن را بگويد شكر آن شب را به جاي آورده باشد . . . (2)

6- عَنْ زُرارةَ قالَ : قُلْتُ لِأَبي جعفر (علیه السلام) اَيُّ الاَعْمالِ اَحَبُّ اِليَ اللهِ تعالي؟

قال: اَنْ يُمَجِّدَ اللهَ (3)

زراره گويد: به امام باقر (علیه السلام) عرض كردم : كدام يك از اعمال در نزد پروردگار محبوب تر است ؟ فرمود: اين كه بنده ، خدا را تمجيد كند و به بزرگواري ياد نمايد .

زيد شحّام از امام صادق (علیه السلام) روايت كرده كه فرمود :

هر كس ذكر «الْحَمْدُ لِلّهِ كَما هُوَ اَهْلُهُ » گويد : فرشتگان ثبت اعمال در آسمان از نوشتن ثواب آن و امانند ، زيد گويد پرسيدم چگونه فرشتگان و امانند ؟

فرمود گويند : پروردگارا ، ما كه به غيب آگاه نيستم خطاب رسد: شما اين ذكر را به همان عبارت بندة من بنويسد و ثواب آن با خود من است . (4)

8- از امام صادق (علیه السلام) مرويست كه فرمود : هركس در هر روز هفت مرتبه بگويد :

«اَلْحَمْدُ لِلّهِ عَلي كُلِّ نِعْمَةٍ كانَتْ اَوْهِيَ كائِنَتهٌ » شكر نعمت هاي گذشته و آينده را نموده است . (5)

ص: 320

9- امام صادق (علیه السلام) مي فرمايند: هرگاه خواهي دعا كني ، پس خداي عزَّوجلَّ را تمجيد كن. و سپاسگزار و او را تسبيح و تهليل بگو و او را ثناگوي (وستايش كن) و بر محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) و او آن حضرت صلوات فرست . سپس درخواست كن تا به تو داده شود . (1)

10- راوي از امام صادق (علیه السلام) پرسيدم در تمجيد (و سپاس گوئي خداوند) چه اندازه بس است ؟

فرمود : مي گوئي : «اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذي عَلا فَقَهَرَ وَ اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذي مَلَكَ فَقَدَرَ وَ اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذي بَطَنَ فَخَبَرَ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذي (يُميتُ الأحياءَ وَ) يُحيي المَوتي وَ هُوَ عَلي كُلِّ شَيءٍ قَديرٌ» (2)

11- رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند : خورنده سپاسگزار اجرش مانند روزه دار خدا جوست و تندرست شكرگزار اجرش مانند اجر گرفتار صابر است و عطا كننده سپاسگزار اجرش مانند اجر محروم قانع است . (3)

12- رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: در سپاسگزاري بر وي بنده ئي گشوده نگردد كه ، در افزايش به رويش بسته شود (بلكه سپاسگزاري افزايش در پي دارد )

13- امام صادق (علیه السلام) فرمودند : در تورات نوشته است : كسي كه به تو نعمت داد سپاس گزار و به كسي كه از تو سپاسگزاري كرد نعمتش ده زيرا با سپاسگزاري نعمت ها نابود نگردد و با ناسپاس پايدار نماند . سپاسگزاري مايه افزايش نعمت و ايمني از دگرگوني (4)

14- فضل بن بَقْباق گويد : از امام صادق (علیه السلام) درباره گفتار خداي عزَّوجلَّ كه مي فرمايد :وَ اَمّا بِنِعْمَةِ رَبَّكَ فَحَدِّثْ ، و اما نعمت پروردگارت را بازگو . (5)

پرسيدم فرمود : دين او و آن چه به تو عطا فرموده و نعمت داده بازگو (6)

ص: 321

15- عَنْ اَبي عَبْدِ اللهِ (علیه السلام) قال: مَنْ اُعْطِيَ الشُّكْرَ اُعْطِيَ الزِّيادَةَ ، يَقُولُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ : «لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزيدَنَّكُمْ» (1)

امام صادق (علیه السلام) فرمودند : به كسي كه سپاسگزاري دادند . افزايش دادند . خداي عزَّوَجَلَّ مي فرمايد :

اگر شكر كنيد افزايشتان دهيم . (2)

16- عَنْ اَبي عَبْدِاللهِ (علیه السلام) قال: شُكْرُ النِّعْمَةِ اِجْتِنابُ المَحارِمِ وَ تَمامُ الشُّكْرِ قَوْلُ الرَّجُلِ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ العالَمينَ (3)

امام صادق (علیه السلام) فرمود :

شكر نعمت دوري از مُحَرَّماتست و تمام شكر اَلْحَمْدُلِلّهِ رَبِّ العالَمين گفتن مرد است .

17- راوي گويد : شنيدم امام صادق (علیه السلام) مي فرمودند : شكر هر نعمتي اگر چه بزرگ باشد اين است كه خداي عَزَّوَجَلَّ را ، بر آن سپاس گوئي (4)18- معمربن خلّاد گويد : از امام موسي كاظم يا امام رضا (علیهما السلام) شنيدم كه مي فرمود : هر كه حمد خدا را بر نعمتي كند ، او را شكر نموده و حمد از آن نعمت برتر است .

19- عَنْ اَبي عَبْدِالله (علیه السلام) قال: مَنْ اَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِ بِنِعْمَةٍ فَعَرَفَها بِقَلْبِهِ فَقَدْ اَدّي شُكْرَها (5)

امام صادق (علیه السلام) فرمودند : هركه خدا به او نعمتي دهد و او آن نعمت را از دل بفهمد شكرش را اداء كرده است .

20- امام صادق (علیه السلام) از مسجد بيرون آمد ديد مركوبش گم شده است . فرمود : اگر خداوند آن را به من برگرداند . حقّ شكرش را مي گذارم چيزي نگذشت كه آن را آوردند . امام فرمود : اَلْحَمْدُلِلّهِ

ص: 322

شخصي عرض كرد : قربانت مگر نفرمودي : حقّ شكر خدا را مي گذارم : فرمود : مگر نشنيدي گفتم : اَلْحَمْدُ لِلّهِ (1)

21- امام صادق (علیه السلام) فرمودند : رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) براي سفر كوتاهي بر شتر خويش سوار بود . ناگاه فرمود آمد و پنج سجده كرد . چون سوار شد اصحاب عرض كردند : يا رسول الله ! شما را ديديم كاري كردي كه تاكنون نكرده بودي ؟

فرمود : آري جبرئيل (علیه السلام) نزد من آمد و از جانب خداي عَزَّوَجَلَّ به من مژده هايي داد من براي هر مژده يك سجده شكر براي خدا نمودم (2)22- امام صادق (علیه السلام) فرمودند : در ضمن آنچه خداي عَزَّوَجَلَّ به موسي (علیه السلام) وحي فرمود اين بود . اي موسي : مرا چنان كه سزاوار است شكرگزار عرض كرد : پروردگارا ! تو را چگونه چنان كه سزاوار است شكرگزارم در صورتي كه هر شكري كه تو را نمايم آن هم نعمتي است كه ، به من عطا فرموده ائي ؟ فرمود : اي موسي اكنون كه دانستي آن شكرگزاريت هم از من است ، مرا شكر كردي (3)

23- امام صادق (علیه السلام) فرمود : در هر صبح و شام بگو: « اَللّهُمَّ ما اَصّبَحتُ بي مِنْ نِعْمَةٍ اَوْ عافيةٍ مِنْ دينٍ اَوْ دُنياً فَمِنْكَ وَحْدَكَ لا شَريكَ لَكَ لكَ الْحَمْدُ وَ لَكَ الشُّكْرُ بِها عَليَّ يا ربِّ حَتّي تَرْضي وَ بَعْدَ الرِّضا»

بار خدايا هر نعمت و يا عافيتي كه نسبت به دين يا دنيا در اين صبح دارم از جانب تو است تو يكتائي و شريك نداري . پروردگارا حمد براي تو و شكر براي توست از جهت نعمتي كه به من دادي ناراضي گردي و هم بعد از رضايت ، امام صادق (علیه السلام) فرمود اگر چنين نمائي شكر نعمت خدا را بر خود در آن روز و آن شب اداء كرده باشي . (4)

ص: 323

24- امام صادق (علیه السلام) فرمود : جناب نوح (علیه السلام) اين دعا را كه در صفحه مقابل گفته شد در هر صبح مي گفت از اين جهت عبد شكوه بنده بسيار سپاسگزار ناميده شده ( اِنَّهُ كانَ عَبْداً شَكُوراً (1)

چنانكه نوح بسيار بنده شكرگزاري بود شما هم مانند او شاكر باشيد )25- قال علي (علیه السلام) شُكْرُ المُنْعِمِ عِصْمَةٌ مِنَ النِّقَمِ: وليّ نعمت را سپاس گزارن خويشتن را از بلاها و كنيه ها نگه داشتن است . (2)

26- و قال (علیه السلام) شُكْرُ النِّعْمَةِ يَقْضِي بِمَزيدها وَ يُوْجِبُ تَجديدها : نعمت را سپاس گذاردن آن نعمت را به سوي زيادتي كند و موجب فراواني آن گردد . (3)

27- شُكْرُ اِلا لَهُ يُدِرُّ النِّعَمَ: خداي را سپاس گزاردن نعمت ها را بر خويش باريدن است .

28- الشُكْر عِصْمَة مِنَ الفِتْنَةِ سپاس گزاري محفوظ از فتنه و آشوب است . ( غررالحكم )

29- الشُكْر زينَتُه الغِنيَ و الصَّبْرُ زينَةُ البَلْوي ، شكر زينت دولت مندي و صبر زينت بلوي و آزمايش است.

30- قال العسكري (علیه السلام) : لايعرف النعمة اِلّا الشاكِر وَ لا يَشْكر النِعْمه اِلّا العارف(4)

امام حسن عسكري (علیه السلام) فرمودند : قدر نعمت را كسي نمي شناسد مگر شكرگزار و كسي از نعمت شكر نمي كند مگر عارف (عاقل و دانا )

31- قال علي (علیه السلام) : شكر كلّ نعمة الورع عن محارم الله (5) امام علي (علیه السلام) فرمودند : شكر هر نعمتي ورع و پرهيزكاري از حرام هاي خداوند است .

32- قال الرضا (علیه السلام) : من لم يشكر المنعم من المخلوقين لم يشكرالله عزَّوَجَلَّ (6)

ص: 324

امام رضا (علیه السلام) فرمودند : كسي كه تشكر نكند از نعمت بخش و احسان كننده از مخلوقين را خداوند را شكر نكرده .

33- امام زين العابدين (علیه السلام) مي فرمايد : خداوند به بنده اي روز قيامت مي گويد : آيا از فلان بنده تشكر كردي ؟ گويد بلكه از تو تشكر كردم . خداوند مي فرمايد : از من تشكر نكردي چون از فلان بنده تشكر نكردي

34- اَللهم اِنَّ اَحَداً لا بَيلغُ مِنْ شُكْرِكَ غايَةً اِلّا حَصَلَ عَلَيْهِ مِنْ اِحْسانِكَ ما يُلْزِمُهُ شُكْراً وَلا بَيْلُغُ مَبْلَغاً مِنْ طاعَتِكَ وَ اِن اِجْتَهَدْ اِلّا كانَ مُقَصِّراً دُونَ اِسْتحقاقِكَ بِفَضْلِكَ

فَاشْكَرُ عِبادِكَ عاجِزٌ عَنْ شُكْرِكَ وَ اَعْبَدُهُمْ مُقَصِّرٌ عَنْ طاعَتِكَ . . .

بار خدايا كسي به پايان شكر و سپاس تو نمي رسد مگر اين كه از احسان و نيكي تو چيزي بر او فراهم مي آيد كه او را به شكري ديگر وادار مي گرداند .و هر چند كوشش نمايد به حدّي از طاعت و فرمان برداريت نخواهد رسيد ، جز آن كه در برابر استحقاق و سزاوار بودن تو بر اثر فضل و احسانت عاجز

و ناتوان است . (1)

عرض كردم : قربانت گردم سجده طولاني كردي ؟ فرمودند به ياد نعمتي افتادم كه خداوند به من عطا فرموده ، دوست داشتم پروردگارم را شكر گذارم . (1)

پس ايشان آرزوي زنده شدن را كرد . فرشته از ايشان پرسيد چرا اين آرزو را كردي ؟

گفت : براي اين كه ، شكر و سپاسگذاري خداي تعالي را نمايم ، زيرا كه دوران حياتم ، آرزوي قبولي اعمال را داشتم و اكنون به مراد خود رسيدم . پس فرشته پَر خويش را گسترد و جناب ادريس (علیه السلام) را برفراز گذارد و به آسمان برد . (1)

8) روايت شده است كه : خداي تعالي به حضرت موسي (علیه السلام) وحي فرمود كه : موسي ، من رحممي كنم بر بندگان مريض و سالم خود ، جناب موسي (علیه السلام) عرض كرد : خدايا فهميدم كه گرفتاران به واسطه گرفتاريشان رحم مي فرمائي پس آنان كه مبتلاء به بلائي نيستند چرا رحم مي كني ؟

خطاب شد : زيرا كه آن ها كمترين سپاسگذاري را مي كنند چون فرموده است :

« وِ اِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللهِ لا تُحْصوها » (2)

و اگر بخواهيد شمارش كنيد نعمت هاي خدا را نمي توانيد بشماريد . يعني نمي توانيد تمام آن ها را سپاسگذاري كنيد . (3)

آنها را مهيا كرده بود ، گذارد و آرد كرد و آن را در گودالي خمير كرد و آتشي افروخت و خمير را بر آن گذاشت ، بعد نشست با ايشان سخن گفت : تا نان پخته شد ، سپس آن را برداشت و شكافت و بر آن نمك ريخت و به يك طرف گذارد و بر دو زانو نشست و لقمه اي برگرفت و بسم الله الرَّحمن الرحيم گفت : و به دها گذاشت . چون لقمه را بلعيد حمد خداوند را گفت تا آخر ، سپس آب نوشيد و حمد خدا را نمود . و گفت لَكَ الحَمْدُ يا رَبِّ مَنْ ذَالَّذي اَنْعَمْتَ عَلَيْهِ وَ اَوْلَيْتَ مِثل ما اَوْلَيْتني اِذ صَحَتَ بَدَني وَ سَمْعي و بَصَري و جوارحي و قَوَّيْتَني ، براي تو حمد است ، اي پروردگار من ، كيست آن كه بر او انعام كرده باشي و ولايت نموده باشي و مرا سالم نموده و مرا نيرو بخشيدي كه به سوي درختي رفتم كه ، آن را به دست خود ننشانيده بودم و به نيروي خود زراعت نكرده بودم و به حفظ آن همّت ننموده بودم ، تو آن را روزي من نمودي و مرا بر كندن آن قوّت و نيرو بخشيدي و به سوي من فرستادي كسي را كه آن را از من خريد و به بهاء و قيمت آن ، طعامي خريدم كه ، آن را نكاشته بودم و در آن رنج نبرده بودم و به من سنگي كه لطف كردي آن را آسياب كردم و آتشي افروختم و براي غذا اشتها دادي آن را به اشتها خودم و به آن برطاعت تو نيرو يافتم ، فَلَكَ الْحَمْدُ حَتّي تَرْضي ثُمَّ بَكي بُكاءَ عالِياً .

پس حمد براي تو سزاوار است تا راضي شوي .

سپس گريه كرد ، جناب داوود (علیه السلام) به فرزندش سليمان (علیه السلام) فرمود : اي فرزند ، سزاوار است مثل اين مرد شاكر ، صاحب منزلت و رتبة بزرگ در بهشت باشد ، فَلَمْ اَرَعَبْداً اَشْكَرْ مِنْ هذا ، بنده اي از اين مَرد الهي شاكر نديدم . (1)

10) روايت شده است كه جناب موسي (علیه السلام) ، عرض كرد : خدايا مي خواهم ببينم مخلوق ذاكر خود را كه خالص نموده از براي ذكر و ياد تو ، و خود را در طاعت و بندگي تو خالص كرده باشد . خطاب شد كه اي موسي بيرون برو و در كنار دريا تا به تو بنمايانم آن را كه مي خواهي ، پس آن جناب بيرون رفت تا كنار آن دريا رسيد . ديد درختي در كنار آن دريا است و مرغي بر شاخه اي از آندرخت كه به سوي آن دريا ميل نموده و كج شده است نشسته و مشغول به ذكر خداوند است ، پس آن جناب از آن

ص: 329

مرغ ، حالات او را سؤال كرد ، آن مرغ عرض كرد از وقتي كه خداوند مرا خلق فرموده ، من در اين شاخة درختم و مشغول عبادت او هستم و ذكر مي گويم خداي خود را . و به يادش مي باشم .

از روزي كه مرا خلق كرده و چنان ذكر مي گويم كه از هر ذكري هزار ذكر ديگر منشعب مي شود ، و قوت و غذاي من لذّت ذكر باري تعالي است . پس از آن ، حضرت موسي (علیه السلام) از او سؤال كرد كه : آيا ازآن چه كه در دنيا وجود دارد ، آرزو داري چيزي را ؟

گفت : نه ، يا موسي ، ولي يك آرزو دارم در قلب خود و آن اين است كه يك قطره از آب اين دريا را بياشامم .

جناب موسي (علیه السلام) تعجب كرد و فرمود ، چرا منقار خود را به آب نمي رساني ؟ مرغ گفت : مي ترسم ، لذّت آن آب مرا از لذّت ذكر و ياد پروردگارم باز دارد . و من در اين لحظه كه آب مي آشامم ، غافل شوم از ياد خدا ، جناب موسي (علیه السلام) از روي تعجّب ، دو دست خود را بر سر خود زد . (1)

و اگر پا داشتم از پي و تعقيب لذّات حرام مي رفتم . جناب عيسي (علیه السلام) فرمود: در اين جا با اين حالت ، چه كسي غم خوار تو مي باشد ؟

گفت : آن كسي كه هفت آسمان را معلّق و آويزان و پا در هوا نگه مي دارد . جناب عيسي (علیه السلام) فرمود: تو آرزويي در دنيا داري ؟

گفت : دختري دارم كه به حدّ شوهر كردن و زنان رسيده است ، دلم گاهي به سوي او تعلّق دارد و به فكر او مي افتم . از حقّ تعالي مي خواهم كه اين غم را از من برطرف كند . تا دلم خالص از براي او باشد . جناب عيسي (علیه السلام) مي فرمايد : چون چند قدمي از آن زن دور شدم ديدم دختري بر زمين افتاده و شير درنده او را پاره پاره نمود . گفتم سبحان الله آن زن به مقصود و مراد خود رسيد . (1)

وَ اََشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ اِلّا اللهُ وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ كَلِمَةٌ جَعَلَ [جُعِلَ] اِلإِخلاصُ تَأويلَها ضُمِّنَ وَ [خُمِّنَ] القُلُوبَ مَوْصُولَها وَ اَنارَ فِي الفِكْرِ [التَفَکِرُّ] مَعْقُولَها ، اَلْمُمْتَنِعُ مِنَ الأَبْصارِ رُؤيَتُهُ ، وَمِنَ الأَلْسُنِ صِفَتُهُ ، وَ مِنَ الأَوْهامِ كَيْفِيَّتُهُ

اِبْتَدَعَ الاَشْيآءَ لا مِنْ شَيءٍ كانَ قَبْلَها ، وَ أَنْشَأَها بِلا احْتِذاءٍ اَمْثِلَةٍ أمْتَثلَهَا ، كَوَّنَها بِقُدْرَتِهِ وَ ذَرَأَها بِمَشيَّتِهِ مِنْ غَيْرِ حاجَةٍ مِنْهُ اِلي تَكْوينها وَلا فائِدَةٍ لَهُ في تَصْويرِها اِلّا تَثْبِيتًا لِحِكْمَتَه ، وَ تَنْبِيهًا عَلي طاعِتِهِ ، وَ اِظهاراً لِقُدْرَتِهِ ، وَ تَعَبُّداً لِبَريتَّه ، وَ اِعْزازاً لِدَعْوَتِهِ ، ثُمَّ جَعَلَ الثَّوابَ عَلي طاعَتِهِ ، وَ وَضَعَ الْعِقابَ عَلي مَعْصيَتِهِ ذِيادَةً [زِيادَةً] لِعِبادِهِ عَنْ نِقْمَتِّهِ وَ حِياشَةً مِنْهُ اِلي جَنَّتِهِ :

ترجمه : گواهي مي دهم جز خداي يكتائي كه انبازي و شريكي ندارد خدائي نيست .

اين كلمه شهادت (شهادت به يگانگي خدا)كلمه ايست كه اخلاص تأويل اوست و درك توحيد او در درون تمام دل ها قرار داده شده و فكر و انديشه بند عظمت آيات الهي منوّر گشته است . خدائي كه متعالي و فراتر از ديدن چشم ها و توصيف زبان ها و درك انديشه ها و پندارها است كه ، به كيفيت ذات او دست يابند .

پديده ها را از نيستي و بدون مادة قبلي كه پيش از آن ها باشد به وجود آورد ، و بدون پيروي از نقشه و صورتي ، آن ها را ايجاد فرمود و به قدرت و مشيّت خويش وجود بخشيد ، بدون هيچ نيازي به پديدآوري آن ها و جلب سود و فائده اي در صورت بخشيدن آن ها ، جز اين كه ، خواست حكمت خود را استوار نمايد و مردم را به طاعت خود وادارد و قدرت خود را به روز دهد و عبوديت بندگان و بزرگداشت دعوت خود را ثابت كند .

سپس ثواب را برطاعت و عقاب را بر معصيت خويش قرار دارد . تا اين كه بندگان خود را از غضب و خشم خود بازدارد و به وعدة بهشت نزديك سازد .

ص: 332

لغات : تَأويل از ماده اول به معني برگشت : آلَ اِلَيْهِ اَوَلاً وَ مالاً ، بازگشت به سوي آن ، آلَ عَنْهُ برگشت از آن . اَوَّلَهُ اِلَيْهِ تَأويلاً ، بازگردانيداو را به سوي او ، اَوَّلَ الْكَلامَ و تَأوِّلَ ، بيان كرد آن چه كلام بدان باز مي گردد (1)

اين كلمه ، 17 مرتبه در قرآن آمده است .

1- ذلِكَ خَيْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِيلاً (2)

2- هَلْ يَنْظُرُونَ اِلّا تَأوِيلَهُ يَوْمَ يَأتي تَأويلُهُ (3)

3- اَنَا أُنَبِئُّكُمْ بِتَأوِيِلِهِ . . . (4)كلمه ضُمِّنَّ : به معناي داخل درون ضِمْن داخل چيزي ، ضَمَنَ الشَّيءُ وَ به ضَماناً وَ صَمَناً ، پذيرفت و كفالت كرد آن را ، رَجُلٌ مَضْمُونُ اليه ، مرد دست و بغل زير جامه گذاشته ، مضمون در ميان گرفته شده ، آن چه از كلامي مفهوم شود ، موضوع كلام ، معني ، مطلب مضامين جمع ، دو مرتبه در قرآن آمده است . و اگر خُمِّنَ باشد ، به معناي درون معنا نمي دهد ، بعضي گفته اند : ضُمِّنَ به معني داخل و درون ولي چنين نيست ، بلكه به معني حدس و گمان و بدگوئي ، افراد فرومايه و به معناي درخت و متاع آمده است .

1- وَ اضْمُم يَدَكَ اِلي جَناحِكَ . دست خود بگريبان فرو برد . (5)

2- وَضْمُمْ اِلَيْكَ جَناحَكَ مِنَ الرَّهْبِ (6)

(به نسخة ديگر : خُمِنَّ ، ذكر كرده اند كه خَمَنَ الشَّيء خَمْناً و خَمَّنْ به معني : گمان و حدس است كه ذكر شد در بالا )

كلمه اِبْتَدَعَ : اِخْتراعُ و نقشه قبلي و ايجاد بدون مثال ، اِبْتداع نوآوردن ، چيز تازه اي آوردن ، بدعت گذاشتن

بَدَعَهُ بَدْعاً نو بيرون آورد آن را اِبْتداع اهل بدعت شدن

ص: 333

در قرآن چهار مورد آمده است .

1- . . . وَ رَهْبانيّةً ابْتَدَعُوها . . .(1)

2- بَديعُ السَّماواتِ وَ الأَرْضِ . . . (2)

كلمه اِحْتذاء پيروي كردن ، حَذَاَ النَّعْلَ بالنَّعْلَ ، اندازه گرفت كفش را ، حَذَاً لنَّعلَ حَذواً وحِذاءً ، اندازه كرد و بريد آن را اِحْتَذي مِثالَهُ ، اقتداء كرد و پيروي نمود او راكلمه ذَرَأَها : از ماده ذَرَءَ ، آفريدن ، ذَرَءَ اللهُ الخَلْقَ ذَرْءًا ، آفريد خدا خلق را ، ذَرَالشيءَ ، بسيار كرد آن را كلمة تَكوينها : به هستي آوردن ، به وجود آوردن ، آفريدن ، كانَ الشيء كَوْناً وَ كِياناً وَ كَيْنونَةً يافت شد آن چيز تكوين ، اخراج معدوم از نيستي به هستي ، كاين حادث ، كائِنَة مؤنت كائِنات و كَوائِن ج حادثه . چيز نو پيدا ، كائِنات موجودات كلمه كان و يكون و يَكُنْ و كُن و غيره ، بسيارآمده ، ولي كلمه تكوين در قرآن نيامده است .

كلمه تصوير : صورت دادن به مواد ، صورت كشيدن ، شكل كسي يا چيزي را نقش كردن ، تصاوير صورتها ، تمثالها ، پرده هايي كه بر آن ها صورت كسي يا چيزي را كشيده باشند ، تصويره جمع صارَ صَوْراً بانگ كرد .

صَوَّرَهُ تَصْويراً ، صورت قرار داد براي او ، آفريد او را ، هيجده مورد در قرآن آمده است .

1- قال الله تبارك و تعالي: هُوَ اللهُ الخالِقُ البارِئيُ المُصَوِّرُ لَهُ الأَسْمآء و الحُسْني (3)

2- هُوَ الَّذي يُصَوِّرُكُمْ فِي الارحامِ كَيْفَ يَشآءُ (4)

در اين آيه شريفه ، صورت دادن يعني تغيير دادن مادة صورت مي دهد را به صورت ديگر و مراد از صورت در اينجا صورت در اصطلاح فلسفه نيست ، چون آنان صورت را در برابر ماده به كار مي برند.

ص: 334

حِكْمَتِهِ : حكمت : هر كاري كه داراي هدف عقلي باشد آن را حكمت مي گويند مثلاً در صحيفه امام سجاد (علیه السلام) آمده است «فَخَلَقَ لَهُمُ اللَّيلَ لِيَسْكُنُوا فيهِ مِنْ حَرَكاتِ التَّعَبِ وَ نَهَضَاتِ النَّصَبِ (1)»

پس خداوند شب را براي اصلاح كار بشر قرار داد تا در آن از فعاليت هاي رنج آميز آرام بگيرد . آرامگرفتن و تجديد قوا از حكمت هاي آفرينش شب است و بدين سان ، در همة موجودات ، حكمتي است هر چند كه از نظر سطحي پنهان باشد .

شعر

وجود بنده دارد حكمت اي خام

كه نبود در وجود تير و

بهرام

حَكَمَ عَلَيْهِ بِالاَمْر حُكْماً حُكُومَةً ، فرمان دار بين ايشان ، حكيم جمع حُكما حَكيمة مونت حَكَيمات (ج) دانا يكي از نام هاي خداوند متعال است ، حِكْمَة ، حِكَمْ (ج) عدل ، علم ، صبر ، بردباري ، 19 مورد در قرآن آمده است .

1- ادْعُ اِلي سَبيلَ رَبِّكَ باِلْحِكْمَةِ وَ المَوعَظَةِ الحَسَنَةِ ، (2)

2- وَ لَقَدْ آتينا لُقْمانَ الحِكْمَةَ اَنِ اشْكُرْ لِلّهِ ، (3)

3- ذلِكَ مِمّا اَوحي اِلَيَْ رَبُّكَ مِنَ الحِكْمَةِ . . . (4)

خلاصه :

حكمت ، در برابر كار بيهوده و گزاف است كه فاقد مقصد صحيح عقلي باشد و در قرآن از آن به «عبث» تعبير شده است مانند «اَفَحَسِبْتُمْ اَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ اَنَّكُمْ اِليَنا لا تَرْجَعُونَ ، (5)

»

آيا گمان مي كنيد كه ما شما را بيهوده (فاقد هدف) آفريديم و شما به سوي ما بر نخواهيد گشت ؟

ص: 335

كلمه تَعَبَّداً : تعبّد ، در لغت به معني خضوع و تذلّل ، بندگي كردن ، به عبادت پرداختن ، و در لغت راه و جاده هموار شده آمده طَريقٌ مُعَبَّدٌ ، چون راهي كه هموار است ، مانند آن است كه ، در برابر خواست پوينده ، راه خاضع و سر به زير است .

عَبَدَاللهَ عِبادَةَ و عُبُوَدَةً وَ عُبُوديَّةً ، پرستش و بندگي خدا را نمود .

كلمه عبده با مشتقّاتش 295 مرتبه در قرآن آمده است .

اِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ اِيَّاكَ نَسْتَعينُ (1)

كلمه اِعْزازاً: اِعْزاز ، به معني ارجمند داشتن عزت دادن ، گرامي داشتن عَزَّ عِزَّاً وَ عِزَّةً وَ عَزَزَةً ارجمند گرديده ، قوي شده ، ضعيف و ناتوان شد «اين لغت از اضداد است » عَزَّالشَّيء كمياب شد .

اين كلمه در قرآن 117 مورد آمده با مشتقاتش هُوَ اللهِ الَّذي لا اِلهَ اِلّا هُوَ المَلِكُ القُدُّوسُ السَّلامُ المُؤمِنُ المُهَيْمِنُ العَزيزُ الجَبَّارُ (2)

كلمه ذيادَةَ : زياده با ذال نقطه دار ، به معني راندن و طرد كردن زياده و ذَود (به فتخ ذال) هر دو مصدر آن است ، ذادَهُ ذَودَاً وَ ذِيادَاً ، راند و دور كرد او را

اين واژه در قرآن يك بار آمده است «وَ وَجَدَ مِنْ دُونِهِمْ امْرَأتانِ تَذودانِ (3) »

يافت موسي (علیه السلام) غير از آن گروه دو زن را كه مي راندند را گوسفندان خود را »

كلمه حِياشِتَهً : حياشِه به كسر حاء ، ابن اثير در كتاب نهاية اللغة آورده

حُشْتُ عَلَيْهِ الصَّيدَ وَ أحَشْتُهُ اِذا نَفَرْتُهُ نَحْوَهُ وَ سُقتُهُ ، اِلَيْهِ ، اگر شكاري را به طرف كسي برانند

مي گويند حُشْتُ عَلَيْهِ الصَّيْدَ ، من شكار را به سوي او راندم.

ص: 336

ولازم به توضيح است كه (راندن حيوان وحشي به سوي كسي) راندن ساده و معمولي نيست بلكه راندن با حيله و تدبير است كه ، حيوان به نقطة معيّن بر خلاف طبع و ميل خود ، حركت كند .

حاشَ حَشْياً و تَحَيَّشَ ، ترسيد ، حاش شتاب و سرعت كرد حَيْشان ، حَيشانَة ، مؤنت ، مرد ترسنده از تهمت

2- نكته در تعبير به «حياشة» چنان كه گفته شد حياشه در لغت به معني راندن حيوان وحشي به سوي نقطة معيّن مي باشد ، چون طبع آدمي كه هنوز ايمان در او استوار نگرديده با تكليف الهي سازگار نيست انجام هر تكليفي بر چنين طبعي ، سنگين و ملالت آفرين است ، پس طبع آدمي به مانند شكاري است كه ، بايد آن را با تدبير و لَطايِفُ الحِيَلْ كه اين ، تدبير فقط از مكتب انبياء (علیهم السلام) ساخته است به هدف انساني نزديك نمود .

3- « عطف جُمَلات اِلّا تَثْبيتاً لِحِكْمَتِهِ وَ تَنْبيهاً علي طاعَتِهِ . . . » با حرف (واو) ولي جمله «جعل الثواب» با حرف (ثم) براي افادة معناي تأخير است ، چه اين كه و او در لغت عرب براي مجرّد عطف است ، ولي ثُمَّ عطف با تراخي است يعني ، ثُمَّ در لغت عرب در مهلت و فاصلة زماني به كار برده مي شود و در فارسي معادل سپس مي باشد جملة «ثُمَّ جعل الثواب علي طاعته» كه با ثُمَّ عطف شده ، مفيد تراخي و عطف با تأخير است و در عين حال اشاره به يك نكته ظريفي است .

توضيح مطلب به اين كه : خضوع و تعبّد و تسليم انسان در برابر پيشگاه حقّ متعال از دو راه حاصل مي شود . نخست از طريق شناخت و درك عظمت آفرينش و هم بستگي اجزاءِ جهان است كه ، چنين دريافت و شناختی انسان را در مقابل عظمت خلق به خضوع و تسلیم وا می دارد .

دیگر از طریق صرف تهدید به عذاب و امیدواری به ثواب حاصل می شود ، و بسیار واضح می باشد . فرق زیادی است بین این دو گونه تعّبد و تسلیم ، از این جهت وجود مقدسه حضرت صدیقه طاهرهفاطمة زهراء (علیها السلام) با عطف به ثُمَّ مثل این كه ، می فرماید : غرض از آفرینش این همه نقش عجب بر درو دیوار وجود آگاه نمودن صاحب دلان به تعبّد و تسلیم ، از راه محبّ و شوق كه مولد شناخت انسان بدون ترس از تهدید و با مشاهدة عجائب و نشانه های قدرت در همة اجزای جهان حاصل می شود به مقام تعبّد و تسلیم برآید چنانكه در توضیح .

«تَنبیهاً عَلی طاعته» خواهد آمد . بین این مرتبه از درك و عبادت و آن مرتبة دیگر كه ، با تهدید و ترس حاصل می شود فاصله بسیار زیاد است هر چند این نیز در حد خود تعبد و مطلوب است امّا عبادت از راه محبّت منزلت دیگری دارد .

ص: 338

نظیر این عطف به ثُمَّ را در اين آیه شریفه موجود است : الْحَمْدُلِلّهِ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الأَرْضَ وَ جَعَلَ الظُّلماتِ وَ النُّورَ ثُمَّ الَّذینَ كَفَروُا بِرَبِّهِم یَعْدِلُونَ ، ستایش از آن خدائی است كه آسمان ها و زمین را آفرید و تاریكی ها و نور را ایجاد كرد .(1)

در این آیة شریفه اعتقاد كافران را كه برای خدا شریك قرار می دهند . با حرف « ثُمَّ » فرمود تا فاصلة بین دو تفكر را ارائه دهد به این كه ، خلقت آسمان ها و زمین با شكر فیها و با عظمت هایی كه ، در بردار ، این معنا را ثابت می كند كه ، قدرت بی نهايي آن را قلم زده است . قدرت آفریدگار قدرت دیگری را هم قرار می دهند . همان طور كه ملاحظه می شود فاصلة بین این دو طرز تفكر زیاد است ، ز مخشری در كشاف (تفسیر) خود به این نكته اشاره می كند و از خود سوال می كند :

ما معنی ثُمَّ ؟ عطف به ثُمَّ در این آیه چه نكته ای را می خواهد بیان كنند ؟بعد جواب می دهد «استبعاد ، اَن یعدلوا به بعد ، وضوح آیات قدرته» یعنی با عطف به ثُمَّ ، خداوند متعال استبعاد می دارد كه پس از آشكار شدن نشانی های قدرتش ، كسی را همتای او قرار دهند ؟(2)

خلاصه : شریكة القرآن ، در عطف جملة «جَعَلَ الثواب علی طاعته» با كلمة ثُمَّ ، قصد دارد این مطلب را برساند كه ، هرصاحب عقل و درك با مشاهدة شگفتی های جهان آفرینش و نشانه های قدرت در آفاق و انفس باید خود با میل و رغبت تسلیم ذات ربوبی گردد و دعوت أنبیاء را با جان بپذیرد و در نتیجه به بهشت جاودانی كشانده شود و از عذاب خلاصی یابد . این منزلت كجا و كشیده شدن با وعدة مزد به ثواب و تهدید به عذاب در صورت نافرمانی كجا ؟

در روایت آمده است : اِنَّ قَوْماً عَبْدوُاللهَ رَغْبَةً تِلْكَ عِبادَةُ التُّجارِ وَ اِنَّ قَوْماً عَبَدوُ اللهَ رَهْبَةً فَتِلْكَ عِبادَةُ العَبیدِ وَ اِنَّ قَوْماً عَبَدوُا اللهَ شُكْراً فتِلْكَ عِبادَةُ الاَحْرارِ ،(3)

ص: 339

وجود مقدس امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) می فرماید : گروهی خدا را برای درك ثواب و مزد ، عبادت می كنند ، این عبادت سودا گران است و گروهی او را از ترس دوزخ می پرستند و آن عبادت بردگان است و گروهی خدا را چون شایسته عبادت یافتند عبادت می كنند این عبادت آزادگان است .

2- علاقه و محبّت شدید به نمودار ساختن محبوب و مطلوب خویش ، تا حتی الامكان با او در تماس باشد و به طرف كه رو نمود ، او را ببیند . عامل دیگری است كه بشر را وا داشته برای آفریدگار جهان نیز مثال و صورتی بسازد.

3- عامل سوم خضوع و فروتنی انسان است در برابر كمال و قدرت كه انسان بالفطره مقابل هر قدرت و كمالی ، فروتن و كوچك می شود . این سه عامل ، انگیزة پیدایش صورت و تمثال و بت پرستی گردیده زیرا بشر كه به مرحله بلوغ فكری نرسیده بود ، نمی توانست با تمام اذعان فطری كه بهآفریدگار داشت. خدای متعال را جدا از اوضاع محسوس درك نماید به ناچار رفتاری را كه با بزرگان و رجال محبوب خود معمول می داشت به آفریدگار یكتا نیز همان را انجام می داد .

چنان كه در خدای سه چهرة هندیان ، ثالوث ، رمز آن است كه آفریدگار با سه صفت عمومی خویش با مخلوق خود روبه رو است و به همین صورت نمودار شده است . و هم اكنون كه به اصطلاح عصر روشن فكری است ، آمار بت پرستان جهان به صدها میلیون در نواحی مختلف زمین می رسد .

برای اثبات اين سخن ، روایتی را كه در تفسیر قمی و علل الشرایع شیخ صدوق از امام صادق (علیه السلام) نقل می كند در این جا ذكر می كنیم :

« وَ قالوُ الا تَذَرُنَّ آلِهَتَكُمْ وَ لا تَذَرُنَّ وُدًّا وَ لا سُواعاً وَ لا یَغُوثَ وَ یَعُوقَ وَ نَسْراً ،(1)

»

گفتند كه هرگز خدایان خود را ترك نگوئید وُدّ وَ سُواع وَ یَغُوثُ نسر كه ، پدران شما به آن ها تقرّب می جستند رها نسازيد .

این نام ها كه ، در آیة شریفه یاد شده ، اسامی عدّه ای از بزرگان یكتاپرست بودند كه مورد علاقة شدید اجتماع خود بودند تا این كه ، مرگ آن ها فرا رسید چون مردم به افراد مزبور ، به شدت از این حادثه ناراحت شدند و ابلیس چنین فرصتی را غنیمت دانسته و به آن ها گفت من به صورت آن ها تِمثالهائي درست می كنم ، شما به آن ها نگاه كنید و با صورت آن ها ، مأنوس شده و خود را بدین وسیله تسكین دهید . و سپس ابلیس برای آنان چندین بت درست كرد و مردم هم به عبادت خدای

ص: 341

یكتا قیام می نمودند و هم اندوه درونی خودر ا از فقدان رجال دینی با نگاه كردن به تمثال های آن ها ، آرامش می دادند . تا فصل سرما و برف و باران رسید ناچار بت ها را داخل محل سرپوشیده نمودند . تا آن كه نسل مزبور منقرض شدند و نوبت به نسل جدید رسید گفتند : كه پدران ما ، این تمثال ها را پرستش می كردند ، نه این كه با دیدن آن صورت های اندوه خود را تسكین می دادند و سرانجام بهتدریج همان صورت ها مورد پرستش واقع شد . و تاریخ نیز گواهی می دهد كه در یونان و روم قدیم ، رئیس بازماندن به نام او ، بتی درست می كردند و پس از درگذشتن همان بت را می پرستیدند .

خلاصه یكی از عادت های مرسوم و معمول ساختن تمثال بزرگان تاریخ درگذشته بشریت بوده ، خواه بزرگ دینی باشد . یا ملّی و یا اجتماعی و یا خانواده ، و اكنون در بت خانه های موجود زمان ما تمثال بزرگان دینی مانند بودا وعده زیادی از شخصیت های بر همائی ، (1)محفوظ و مورد پرستش است . و این عمل آنان دلیل آن است كه مرگ را نیستی مطلق نمی دانستند و همچنان به زندگی روح آن ها معتقد بودند كه ، همان عنایت حال زندگی را داراست و بلكه بعد از برداشته شدن حجاب ، تن شدت وجودی قوت اراده پیدا كرده اند :

قرآن كریم از فرعون زمان موسی (علیه السلام) نقل می كند : « وَ قالَ المَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ اَتَذَرُ مُوسی وَ قَوْمَهُ لِیُفْسِدُوا فِی الأَرْضِ وَیَذَرُكَ وَ آلِهَتَكَ ، (2)

» فرعونیان به فرعون گفتند : كه ، تو موسی را همچنان واگذشتی در روی زمین به تباهی نمایند ؟ و از پرستش تو و خدایانی كه آن ها را می پرستی سرباز زنند ؟

از این آیة شریفه معلوم می شود با این كه خود فرعون مورد پرستش بوده با همة این احوال بت هایی را پرستش می كرده است .

ص: 342

بهتر و كامل تر از خداوند فرض می كردند ، چنان كه قرآن نقل می كند :«فَما كانَ لِشُرَكائِهِمْ فَلایَصِلُ اِلی اللهِ وَ ما كانَ لِلّهِ فَهُوَ یَصِلُ اِلی شُرِكائِهِمْ»(1) بهره اي را كه براي شريكان خدا از قرباني قائل بودند به خدا نمي رسيد ، امّا آن چه بهرة خدا بود شريكان را در آن نصيب بود . بعضي ملائكه را مي پرستيدند، چيزي كه هست هر يك از اين توده ها چيزي را كه پرستش مي كردند ، براي آن مثالي درست مي كردند و ارباب انواع منزه از دارا بودن صورت هستند و تا درجايي ثابت باشند و توجّه به آن ها، مشكل است . بنابراين در پرستش لازم است ، چيزي را نماينده و ضمّ او ، قرار داد . (2)

از محمّدبن عبدالله خراساني خادم حضرت امام رضا (علیه السلام) نقل است كه روزي مرد زنديق و بي ديني بر آن حضرت وارد شد و گروهي نيز حضور داشتند . امام (علیه السلام) فرمود : بگو ببينم اگر حرف حرف شما باشد،

اگر چه اين طور نيست ، آيا ما و شما يكسان هستيم ؟ و نماز و روزه و زكات و اعتقادات ما ضرري به ما نرسانده است ؟

آن مرد زنديق چيزي نگفت ، پس آن حضرت فرمودند : و اگر حرف حرف شما باشد ، كه حقّ هم همين است ، در اين صورت آيا شما به هلاكت نيفتاده و ما نجات نيافته ايم ؟ زنديق گفت : خداوند به تو لطف و مرحمت فرمايد ، برايم توضيح بده كه خدا چگونه است و كجاست ؟حضرت فرمودند : واي بر تو ، آن چه تو گمان كرده اي ، غلط است . او جا و مكان را ايجاد كرده است. او بود ولي هيچ جا و مكاني وجود نداشت . كيفيّت را او ايجاد كرده است او بود و هيچ چگونگي و كيفيّتي وجود نداشت . لذا با كيفيت يا جا و مكان و هواس قابل درك نيست و به هيچ چيز شبيه نمي باشد . مرد گفت : حال كه با هيچ حواسّي از حواسّ پنج گانه مقابل درك نيست ، پس اصلاً نيست .

حضرت فرمود : واي بر تو ، حواسّت از درك او عاجز است . رُبوبيّت او را انكار مي كني ؟ و حال آن كه ما وقتي از ادراكش عاجز مي شويم . يقين مي كنيم كه او ربّ ما است ، و او چيزي است برخلاف ساير اشياء

مرد گفت : پس بگو خدا چه زماني بوده است ؟

ص: 344

حضرت فرمود : تو به من بگو : خداوند كَي نبوده است تا بگويم : كي بوده است .

مرد پرسيد : چه دليلي بر وجود خدا است ؟

حضرت فرمودند : وقتي به جسدم مي نگرم و مي بينم نمي توانم در طول و عرض چيزي از آن كم كنم يا بر آن بيفزايم و سختي ها را از آن دفع كنم و چيزي به سود آن ، انجام دهم مي فهمم كه اين ساختمان بنا كننده اي دارد و به او معتقد مي شويم . افزون كه بر اين كه چرخش فلك را به امر و قدرتش و ايجاد شدن ابرها و گردش بادها ، حركت ماه و خورشيد و ستارگان و ساير آيات عجيب و متقن الهي را مي بينيم و لذا مي فهميم كه اين ها همه تقدير كننده و ايجاد كننده اي دارد .

زنديق پرسيد : پس چرا چشم او را نمي بيند ؟

امام (علیه السلام) براي اين كه فرقي باشد بين او و بين خلقش كه قابل رؤيت مي باشند ، افزون بر اين كه شأن و اَجَل بزرگ تر از اين است كه چشم او را ببيند و يا فكر او را درك نمايد يا عقل او را دريابد.

مرد گفت : پس حدّ و وصفش را برايم بيان كن.امام (علیه السلام) فرمودند : حدّ و وصفي ندارد .

زنديق پرسيد : چرا ؟

امام (علیه السلام) فرمودند : زيرا هر چيزي كه حدّي دارد ، وجودش تا همان حدّ امتداد دارد و چون حدّ و مرز پذيرفته پس قابليت زياد شدن را نيز دارد و وقتي كه قابليّت زياد شدن را داشته باشد . قابليّت نقصان را نيز دارد . پس او نه حدّ دارد و نه زيادي مي پذيرد ، نه چيزي از او كم مي شود ، نه قابل تجزيه است و نه با فكر درك مي شود .

زنديق پرسيد : شما كه مي گوييد : او لطيف ، سميع (شنوا) حكيم ، بصير ، (بينا) باشد . يا ظريف و دقيق : ولي دست نداشته باشد و يا حكيم باشد ولي صنعت گرد و سازنده نباشد ؟ حضرت فرمودند : «لطيف» در بين آدميان ، موقعي اطلاق مي شود كه كسي بخواهد كاري يا صنعتي را انجام دهد.

ص: 345

آيا نديده اي وقتي كسي مي خواهد ، چيزي اِتّخاذ كند و بگيرد ، يا كاري كند اگر با دقّت و ظرافت انجام دهد مي گويند : فلاني چقدر با ظرافت و دقيق است ؟

پس چطور به خداوند بزرگي كه مخلوقاتي ريز و درشت دارد و در جانوران ، روح هايي قرار داده و هر جنسي را از جنس ديگر متباين و جدا ساخته به طوري كه هيچ شبيه لطيف (دقيق و با ظرافت) گفته نشود ؟ پس هر كدام از اين مخلوقات ، سپس در درختان و ميوه هاي خوراكي و غيره خوراكي آن دقت كرديم و آن وقت گفتيم : خالق ما لطيف است ولي نه مانند لطيف بودن مخلوقات ( و كارهايشان ) و گفتيم : او شنوايي است كه ، صداي تمام خلايق از عرش تا فرش از مورچه هاي ريز گرفته تا بزرگتر از آن ، در دريا و خشكي بر او پوشيده نيست . و زبان آن ها را با هم اشتباهنمي كند و در اين موقع گفتيم : او شنوا است ولي بدون گوش ، و گفتيم : او بينا است ولي نه با چشم زيرا او اثر دانة بسيار ريز و سياه خَرْدَل(1)

را در شب ظلماني بر روي سنگ سياه مي بيند .

و نيز حركت مورچه را در شب تاريك مي بيند و از نفع و ضرر آن مطّلع است و آميزش و بچّه ها و نسل آن ها را مي بيند . و در نتيجه گفتيم : او بينا است امّا نه مانند بينا بودن مخلوقات

راوي گويد : زماني نگذشت كه آن مرد زنديق (به كسر زا و دال بي دين ، كافر ، كسي كه در باطن كافر باشد و تظاهر به ايمان كند . زنادقه و زناديق جمع ، در فارسي زنديك هم گفته شده ) مسلمان شد . (2)

متن يكي از از نامه هاي رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به امپراطور روم « هراكليوس » (هِرَقْلْ)

مِنْ مُحَمَّدِ (صلی الله علیه و آله و سلم) رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم)

اِلي هِرَقْلَ عَظيمِ الرُّومِ : سَلامٌ عَلي « مَنِ اتَبَعَ الْهُدي »

أمّا بَعْدُ : فَاِنّي اَدعُوكَ بِدِعايَتِه الاسلام : أسْلِمْ تَسْلِمْ

ص: 346

« يُؤتِكَ اللهُ اَجْرَكَ مَرَّتَيْن ، فَاِنْ تَوَلَيْتَ فَاِنَّما عَلَيْكَ اِثْمُ الفَلّاحين »يا اَهْلَ الْكِتاب ِ تَعالَوْا اِلي كَلِمةٍ سَواءٍ بَيْنَنا و بَيْنَكُمْ اَلّا نَعْبُدَ اِلّا اللهُ وَ لا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئاً وَ لا يَتَخِذْ بَعْضُنا بَعْضَاً اَرْباباً مِنْ دُونِ اللهِ »

فَاِنْ تَوَلَوْا فَقُولوا اشْهَدُوا بِأنّا مُسْلِمُونَ (محمد رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم))

از جانب محمد رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به هِرَقْلْ بزرگ روم : درود و رحمت خدا بر پيروان راه درستي و درستكاري و بعد تو را به پذيرش ميان اسلام دعوت مي كنم ، اسلام بپذير تا از همة انحرافات و بدبختي ها سالم بماني . خداوند بزرگ به تو دو برابر پاداش خواهد داد . (شايد يكي براي اسلام خودش ) و ديگر به خاطر آن كه اسلام او سبب اسلام ملّتش خواهد شد . و با اجر اول و به خاطر ايمان به مسيحيت ، و اَجْر دوّم براي ايمان به معارف اسلام ، امّا اگر نپذيري دانسته باش گناه انحرافات تودة ملّت دهقانان به گردن توست و نامه را به اين آيه ختم نمود : اي اهل كتاب بيائيد تا همه با هم به يك منطق گويا باشيم ، جز خدا كسي و چيزي را نپرستيم ، يكتا پرست بوده و براي او شريك قائل نشويم ، و برخي برخي ديگر را آلهه و معبود و ارباب نساخته از خداوند روي نگردانيم ، اي مسلمانان و مؤمنان به خدا اگر اهل كتاب گوش به شما نداده و روي گرداندند به همه اعلام كنيد . ما مؤمنان به خدا و مسلمانيم (1)

(محمد پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم))(2)

متن نامة ديگر پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به امپراطور ايران – خسرو پرويز (كسري) (2)

بيست و سومين پادشاه ساساني (3)

« مِنْ مُحَمَّدٍ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) اِلي كَسري عَظيمِ فارسَ ، سَلامٌ عَلي مَنِ اتَّبَعَ الْهُدي »

ص: 347

«وَ آمَنَ بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ ، وَ شَهِدَ اَنْ لا اِلهَ اِلّا اللهَ وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ وَ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ اَدْعُوكَ بِدِعايَةِ الاسلام ، فَاِنّي اَنَا رَسُولُ اللهِ اِليَ النّاسِ كافَّةً لِاُنذِرَ مَنْ كانَ حَيّاً وَ يَحِّقَ الْقَولُ عَلَي الكافِرينَ اَسْلِمَ تَسْلِمْ » فَأِن اَبَيْتَ فَعَلَيْكَ اِثْمُ المَجوسِ (1) (محمد رسول الله )

از جانب محمد رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به كسري بزرگ ايران ، درود و رحمت خداوند بر كساني كه در طريق هدايتند و به خداوند و رسولش ايمان آورده به وحدانيّت و يگانگي ، آن ذات بي همتا ، اعتراف نموده و نيز اعتراف دارند كه « محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) بنده و رسول اوست » تو را به معارف اسلام دعوت مي كنم ، من از جانب خداوند متعال براي بيداري و انزار و تبشير سراسر جهان بشري ، و اتمام حجت بر كافران مبعوث شدم ، اسلام بپذير تا از همة انحرافات و كجي ها و ظلمات سالم بماني . اگر از تقبل اسلام ، سرباز زني ، گناه ملّت مجوس و انحرافات آن ها به عهده ي تو است . ( محمد پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم))

متن نامة رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به نجّاشي دوم ، سلطان حبشه (3)

هذا كتابٌ مِنَ النّبيّ (صلی الله علیه و آله و سلم) اِلَي النَّجاشي عَظيمِ الحَبَشة ، سَلامٌ عَلي مَنِ اتَّبَعَ الْهُدي وَ آمَنَ بِاللهِ وَ رَسُولِهِ و شَهِدَ اَنْ لا اله الا اللهُ وَحْدَهُ لا شريك لَه ، لَمْ يَتَّخِذْ صاحِبَةً وَ لا وَلَداً وَ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ ، اَدْعُونَ بِدِعايَةِ الله ، فَاِنّي رَسُولُهُ فَاَسْلِمَ تَسْلِمْ .« يا اَهْلَ الْكِتابِ تَعالُوا اِلي كَلِمَةِ سَواءٍ . . . »

محمدٌ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) (2)و اين نامه از جانب پيمبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به «نجّاشي» بزرگ حبشه است . سلام و درود خدا بر سالكان راه رستگاري ، و مؤمنان به خدا و رسول خدا و بركساني كه به يكتايي خداوند يگانه و بي همتايي كه از همسر و فرزند منزه است ، اعتراف دارند . و بركساني كه محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) را بندة خدا و رسول او مي دانند تو را به دعوت الهي و اجابت نداي خدا دعوت مي كنم ، چون من فرستاده و رسول خدايم اسلام آر و تا سالم بماني ، و اين آيه را افزود اي اهل كتاب بيائيد تا با هم به يك منطق ميان ما و شما كه نپرستيم جُز خدا را و انبازي نگردانيم (شريكي) چيزي را و نگيزد بعضي از ما بعضي را خداياني جز خدا (يگانه) پس اگر پشت كردند بگوئيد گواه باشيد كه مائيم مسلمانان و تمام آيه اين است :

ص: 348

قُلْ يا اَهْلَ الكِتابِ تَعالَوْا اِلي كَلِمةٍ سَواءٍ بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمْ اَلّا نَعْبُدُ اِلّا اللّهَ وَ لا نُشْرِكَ بِهِ شَيئا وَ لا يَتَّخِذُ بَعْضُنا بَعْضاً اَرْباباً مِنْ دونِ اللهِ فَاِنْ تَوَلّوْا فَقُولوُا اشْهَدُوا بِاَنّا مُسْلِمُونَ . (1)

شعر

مَلِكا ذكر تو گويم كه تو پاكي و خدايي

نروم جز به همان ره كه توام راهنمايي

همه درگاه تو جويم ، همه از فضل تو پويم

همه توحيد تو گويم كه به توحيد سزايي

تو حكيمي تو عظيمي ، تو كريمي ، تو رحيمي

تو نماينده ي فضلي تو سزاوار سنايي

بري از رنج و گذاري ، بري از درد و نيازي

بري از بيم و اميدي بري از چون و چرايي

بري از خوردن و خفتن بري از شرك و شبيهي

بري از صورت و رنگي ، بري از عيب و خطايي

نتوان وصف تو گفتن كه تو در فهم نگنجي

نتوان بشه تو جستن كه تو در وهم نيايي

نَبُد اين خلق و تو بودي ، نبود خلق و تو باشي

نه بِجنبي نه بگردي نه بكاهي نه فزايي

هم عزّي و جلالي همه علمي و يقيني

همه نوري و سروري همه جودي و جزايي

احدٌ ليس كَمِثْلِهِ ، صَمَدٌ لَيْسَ ضد

لِمَنِ الْمُلْك تو گويي كه مرا آن را تو سزايي لب و دندان سنايي

همه توحيد تو گويد

مگر از آتش دوزخ بودش روي رهايي (2)مَلِكا ذكر تو گويم كه تو پاكي و خدايي

نروم جز به همان ره كه توام راهنمايي

همه درگاه تو جويم ، همه از فضل تو پويم

همه توحيد تو گويم كه به توحيد سزايي

تو حكيمي تو عظيمي ، تو كريمي ، تو رحيمي

تو نماينده ي فضلي تو سزاوار سنايي

بري از رنج و گذاري ، بري از درد و نيازي

بري از بيم و اميدي بري از چون و چرايي

بري از خوردن و خفتن بري از شرك و شبيهي

بري از صورت و رنگي ، بري از عيب و خطايي

نتوان وصف تو گفتن كه تو در فهم نگنجي

نتوان بشه تو جستن كه تو در وهم نيايي

نَبُد اين خلق و تو بودي ، نبود خلق و تو باشي

نه بِجنبي نه بگردي نه بكاهي نه فزايي

هم عزّي و جلالي همه علمي و يقيني

همه نوري و سروري همه جودي و جزايي

احدٌ ليس كَمِثْلِهِ ، صَمَدٌ لَيْسَ ضد

لِمَنِ الْمُلْك تو گويي كه مرا آن را تو سزايي لب و دندان سنايي

همه توحيد تو گويد

مگر از آتش دوزخ بودش روي رهايي (3)

***

كي رفته اي ز دل كه تمنّا كنم تو را

كي بوده ايي نهفته كه پيدا كنم تو را ؟

غيبت نكرده اي كه شوم طلب حضور

پنهان نگشته اي كه هويدا پيدا كنم تو را

با صد هزار جلوه برون آمدي كه من

با صد هزار ديده تماشا كنم تو را

چشمم به صد مجاهده آيينه ساز شد

تا من به يك مشاهده شيدا كنم تو را

بالاي خود در آينة چشم من ببين

تا با خبر ز عالم بالا كنم تو را (4)

***

ص: 349

كه تواند